อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                       อพฺยากตปทวิปากุทฺธารกถา
                       อฏฺมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา
     [๔๙๘] อิทานิ อฏฺ มหาวิปากจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา
อพฺยากตา"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปาลิยํ นยมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สพฺพวารา
สงฺขิตฺตา, เตสํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. โย ปเนตฺถ วิเสโส,
ตํ ทสฺเสตุํ "อโลโภ อพฺยากตมูลนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ยมฺปิ น วุตฺตํ, ตํ เอวํ
เวทิตพฺพํ:- โย หิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวารกมฺมปถปุญฺกิริยาวตฺถุเภโท
วุตฺโต, โส อิธ นตฺถิ. กสฺมา? อวิญฺตฺติชนกโต อวิปากธมฺมโต ตถาอปฺปวตฺติโต
จ. ยาปิ ๑- เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา วุตฺตา. ตา สตฺตารมฺมณตฺตา
วิปาเกสุ น สนฺติ, เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ หิ กามาวจรวิปากานิ. น เกวลญฺจ
กรุณามุทิตา, วิรติโยเปตฺถ น สนฺติ. "ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลาเนวา"ติ ๒- หิ
วุตฺตํ.
     อสงฺขารสสงฺขารวิธานญฺเจตฺถ กุสลโต เจว ปจฺจยเภทโต จ เวทิตพฺพํ.
อสงฺขาริกสฺส หิ กุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ, สสงฺขาริกสฺส สสงฺขาริกํ.
พลวปจฺจเยหิ จ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ, อิตเรหิ อิตรํ. หีนาทิเภเทปิ อิมานิ
หีนมชฺฌิมปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ อนิปฺผาทิตตฺตา หีนมชฺฌิมปณีตานิ นาม น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยาปิ ตา          ๒ อภิ. ๓๕/๗๐๓/๕๔๙
โหนฺติ, หีนสฺส ปน กุสลสฺส วิปากํ หีนํ, มชฺฌิมสฺส มชฺฌิมํ, ปณีตสฺส
ปณีตํ. อธิปติโนเปตฺถ น สนฺติ. กสฺมา? ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา
อนุปฺปาเทตพฺพโต. เสสํ สพฺพํ อฏฺสุ กุสเลสุ วุตฺตสทิสเมว.
     อิทานิ อิเมสํ อฏฺนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
เอตานิ หิ จตูสุ าเนสุ วิปจฺจนฺติ ปฏิสนฺธิยํ, ภวงฺเค, จุติยํ, ตทารมฺมเณติ.
กถํ? มนุสฺเสสุ ตาว กามาวจรเทเวสุ จ ปุญฺวนฺตานํ ทุเหตุกติเหตุกานํ
ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺเต
สฏฺีปิ อสีติปิ ๑- วสฺสานิ อสงฺเขยฺยมฺปิ อายุกาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ
ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ เอวํ จตูสุ าเนสุ
วิปจฺจนฺติ.
     ตตฺถ สพฺเพปิ สพฺพญฺุโพธิสตฺตา ปจฺฉิมปฏิสนฺธิคฺคหเณ ปเมน
โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. ตํ ปน
เมตฺตาปุพฺพภาคจิตฺตสฺส วิปากํ โหติ. เตน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อสงฺเขยฺยํ
อายุ, กาลวเสน ปน ปริณมติ. มหาสิวตฺเถโร ปนาห "โสมนสฺสสหคตโต
อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํ, เตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ, เตน คหิตปฏิสนฺธิกา หิ
มหชฺฌาสยา โหนฺติ, ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ อุพฺพิลาวิโน ๒- น โหนฺติ
ติปิฏกจูฬนาคตฺเถราทโย วิยา"ติ. อฏฺกถายํ ปน "อยํ เถรสฺส มโนรโถ, นตฺถิ
เอตนฺ"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา "สพฺพญฺุโพธิสตฺตานํ หิตูปจาโร พลวา โหติ, ตสฺมา
เมตฺตาปุพฺพภาคกามาวจรกุสลวิปากโสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ
คณฺหนฺตี"ติ วุตฺตํ.
                        ----------------
                           วิปากุทฺธารกถา
     อิทานิ วิปากุทฺธารกถาย มาติกา เปตพฺพา. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร
ตาว อาห "เอกาย กุสลเจตนาย โสฬส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว
ทฺวาทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺกมฺปี"ติ. โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถโร ปนาห "เอกาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สฏฺิมฺปิ อสีติมฺปิ         ๒ ฉ.ม. อุปฺปิลาวิโน, สี. อุพฺพิลฺลาวิโน
กุสลเจตนาย ทฺวาทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ
อเหตุกฏฺกมฺปี"ติ. ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ปนาห "เอกาย กุสลเจตนาย
ทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว อเหตุกฏฺกนฺ"ติ.
     อิมสฺมึ าเน สาเกตกปญฺหํ นาม คณฺหึสุ. สาเกตเก กิร อุปาสกา
สาลายํ นิสีทิตฺวา "กินฺนุ โข เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต เอกา ปฏิสนฺธิ โหติ,
อุทาหุ นานา"ติ ปญฺหํ ๑- สมุฏฺาเปตฺวา นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา อาภิธมฺมิกตฺเถเร
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉึสุ. เถรา "ยถา เอกสฺมา อมฺพพีชา เอโกว องฺกุโร นิกฺขมติ,
เอวํ เอกาว ปฏิสนฺธิ โหตี"ติ สญฺาเปสุํ. เอกทิวสํ ๒- "กินฺนุ โข นานาเจตนาหิ
กมฺเม อายูหิเต ปฏิสนฺธิโย นานา โหนฺติ, อุทาหุ เอกา"ติ ปญฺหํ
สมุฏฺาเปตฺวา นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา เถเร ปุจฺฉึสุ. เถรา "ยถา พหูสุ อมฺพพีเชสุ
โรปิเตสุ พหู องฺกุรา นิกฺขมนฺติ, เอวํ พหุกาว ปฏิสนฺธิโย โหนฺตี"ติ สญฺาเปสุํ.
     อปรมฺปิ อิมสฺมึ าเน อุสฺสนฺนกิตฺตนํ ๓- นาม คหิตํ. อิเมสญฺหิ สตฺตานํ
โลโภปิ อุสฺสนฺโน โหติ, โทโสปิ โมโหปิ อโลโภปิ อโทโสปิ อโมโหปิ. ตํ
เนสํ อุสฺสนฺนภาวํ โก นิยาเมตีติ? ปุพฺเพ เหตุ นิยาเมติ. กมฺมายูหนกฺขเณเยว
นานตฺตํ โหติ. กถํ? ยสฺส หิ กมฺมายูหนกฺขเณ โลโภ พลวา โหติ,
อโลโภ มนฺโท, อโทสาโมหา พลวนฺโต, โทสโมหา มนฺทา, ตสฺส มนฺโท
อโลโภ โลภํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, อโทสาโมหา ปน พลวนฺโต โทสโมเห
ปริยาทาตุํ สกฺโกนฺติ. ตสฺมา โส เตน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺโต
ลุทฺโธ โหติ, สุขสีโล อกฺโกธโน, ปญฺวา ปน โหติ วชิรูปมญฺาโณติ.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ โลภโทสา พลวนฺโต โหนฺติ, อโลภาโทสา
มนฺทา, อโมโห จ ๔- พลวา, โมโห มนฺโท, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว
โหติ ทุฏฺโ จ, ปญฺวา ปน โหติ วชิรูปมญฺาโณ ทตฺตาภยตฺเถโร วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺหํ นาม           ๒ ฉ.ม. อเถกทิวสํ
@๓ ฉ.ม. อุสฺสทกิตฺตนํ          ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ โลภาโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว โหติ ทนฺโธ จ, สีลโก ๑- ปน โหติ
อกฺโกธโน.
     ตถา ยสฺส กมฺมายูหนกฺขเณ ตโยปิ โลภโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ,
อโลภาทโย มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว โหติ ทุฏฺโ จ มุโฬฺห จ.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อปฺปกิเลโส โหติ ทิพฺพารมฺมณมฺปิ ทิสฺวา นิจฺจโล,
ทุฏฺโ ปน โหติ ทนฺธปญฺโ จาติ.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภาโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อลุทฺโธ เจว โหติ สีลโก จ, ทนฺโธ ปน โหติ.
     ตถา ยสฺส กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภโทสาโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อลุทฺโธ เจว โหติ ปญฺวา จ, ทุฏฺโ จ ปน
โหติ โกธโน.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ ตโยปิ อโลภาทโย พลวนฺโต โหนฺติ,
โลภาทโย มนฺทา, โส มหาสํฆรกฺขิตตฺเถโร วิย อลุทฺโธ อทุฏฺโ ปญฺวา
จ โหตีติ.
     อปรมฺปิ อิมสฺมึ าเน เหตุกิตฺตนํ นาม คหิตํ. ติเหตุกกมฺมญฺหิ
ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ อเหตุกมฺปิ วิปากํ เทติ. ทุเหตุกกมฺมํ
ติเหตุกวิปากํ น เทติ, อิตรํ เทติ. ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ
ติเหตุกาปิ โหติ ทุเหตุกาปิ, อเหตุกา น โหติ. ทุเหตุเกน ทุเหตุกาปิ
โหติ อเหตุกาปิ, ติเหตุกา น โหติ. อสงฺขาริกํ กุสลํ อสงฺขาริกมฺปิ
สสงฺขาริกมฺปิ วิปากํ เทติ. สสงฺขาริกํ สสงฺขาริกมฺปิ อสงฺขาริกมฺปิ
วิปากํ เทติ. อารมฺมเณน เวทนา ปริวตฺเตตพฺพา. ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยาเมตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขสีลโก. เอวมุปริปิ
     อิทานิ ตสฺส ตสฺส เถรสฺส วาเท โสฬสมคฺคาทโย เวทิตพฺพา.
ปมกามาวจรกุสลสทิเสน หิ ปมมหาวิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส คพฺภาวาสโต
นิกฺขมิตฺวา สํวราสํวเร ปฏฺเปตุํ สมตฺถภาวํ อุปคตสฺส จกฺขุทฺวารสฺมึ อิฏฺารมฺมเณ
อาปาถคเต ๑- กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค อนาวฏฺฏิเตเยว อติกฺกมนอารมฺมณานํ
ปมาณํ นตฺถิ. กสฺมา เอวํ โหติ? อารมฺมณทุพฺพลตาย. อยํ ตาว เอโก โมฆวาโร.
     สเจ ปน ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต
โวฏฺวนํ อปาเปตฺวาว อนฺตรา จกฺขุวิญฺาเณ วา สมฺปฏิจฺฉนฺเน วา สนฺตีรเณ
วา ตฺวา นิวตฺติสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โวฏฺวเน ๒- ปน ตฺวา เอกํ วา
เทฺว วา จิตฺตานิ วตฺตนฺติ. ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวา ปุน
ภวงฺคํ โอตรติ, อิทมฺปิ อารมฺมณทุพฺพลตาย เอวํ โหติ. อยํ ปน วาโร "ทิฏฺ
วิย เม, สุตํ วิย เม"ติอาทีนิ วจนกาเล ลพฺภติ. อยมฺปิ ทุติโย โมฆวาโร.
     อปรสฺส กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ชวนํ ชวติ. ชวนปริโยสาเน ปน ตทารมฺมณสฺส วาโร, ตสฺมึ อนุปฺปนฺเนเยว
ภวงฺคํ โอตรติ. ตตฺรายํ อุปมา:- ยถา หิ นทิยา อาวรณํ พนฺธิตฺวา
มหามาติกาภิมุเข อุทเก กเต อุทกํ คนฺตฺวา อุโภสุ ตีเรสุ เกทาเร ปูเรตฺวา
อติเรกํ กกฺกฏกมคฺคาทีหิ ปลายิตฺวา ปุน นทิเมว โอตรติ, เอวเมตํ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ หิ นทิยํ อุทกปฺปวตฺตนกาโล วิย ภวงฺควีถิปฺปวตฺตนกาโล, อาวรณพนฺธนกาโล
วิย กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏนกาโล, มหามาติกาย อุทกปฺปวตฺตนกาโล
วิย วีถิจิตฺตปฺปวตฺติ, อุโภสุ ตีเรสุ เกทารปูรณํ วิย ชวนํ กกฺกฏกมคฺคาทีหิ
ปลายิตฺวา ปุน อุทกสฺส นทีโอตรณํ วิย ชวนสฺส ๓- ชวิตฺวา ตทารมฺมเณ
อนุปฺปนฺเนเยว ปุน ภวงฺโคตรณํ. เอวํ ภวงฺคโอตรณจิตฺตานมฺปิ คณนปโถ ๔-
นตฺถิ. อิทมฺปิ ๕- อารมฺมณทุพฺพลตาย เอวํ โหติ. อยํ ตติโย โมฆวาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาปาถมาคเต     ๒ ฉ.ม. โวฏฺพฺพวเสน, สี. โวฏฺปเน    ๓ ฉ.ม. ชวนํ
@๔ ม. คณนา นาม         ๕ ฉ.ม. อิทญฺจาปิ
     สเจ ปน พลวารมฺมณํ อาปาถคตํ โหติ, กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค
อาวฏฺฏิเต จกฺขุวิญฺาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ. ชวนฏฺาเน ปน ปมกามาวจรกุสลจิตฺตํ
ชวนํ หุตฺวา ฉ สตฺต วาเร ชวิตฺวา ตทารมฺมณสฺส วารํ เทติ. ตทารมฺมณํ
ปติฏฺมานํ ตํสทิสเมว มหาวิปากจิตฺตํ ปติฏฺาติ. อิทํ เทฺว นามานิ ลภติ
ปฏิสนฺธิจิตฺตสทิสตฺตา มูลภวงฺคนฺติ จ, ยํ ชวเนน คหิตํ อารมฺมณํ, ตสฺส
คหิตตฺตา ตทารมฺมณนฺติ จ. อิมสฺมึ าเน จกฺขุวิญฺาณํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ สนฺตีรณํ
ตทารมฺมณนฺติ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานิ คณนูปคานิ โหนฺติ.
     ยทา ปน ทุติยํ กุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ ทุติยํ วิปากจิตฺตเมว
ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺาติ, อิทมฺปิ เทฺว นามานิ ลภติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน
อสทิสตฺตา อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ จ, ปุริมนเยเนว ตทารมฺมณนฺติ จ. อิมินา สทฺธึ
ปุริมานิ จตฺตาริ ปญฺจ โหนฺติ.
     ยทา ปน ตติยํ กุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ ตติยํ วิปากจิตฺตํ
ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺาติ. อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ
จ เทฺว นามานิ ลภติ. อิมินา สทฺธึ ปุริมานิ ปญฺจ ฉ โหนฺติ.
     ยทา ปน จตุตฺถํ กุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ จตุตฺถํ วิปากจิตฺตํ
ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺาติ. อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ
จ เทฺว นามานิ ลภติ. อิมินา สทฺธึ ปุริมานิ ฉ สตฺต โหนฺติ.
     ยทา ปน ตสฺมึ ทฺวาเร อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตตฺราปิ
วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา ลพฺภนฺติ. ยสฺมา ปน อารมฺมเณน เวทนา
ปริวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณํ จตุนฺนญฺจ อุเปกฺขาสหคต-
มหากุสลชวนานํ ปริโยสาเน จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตมหาวิปากจิตฺตาเนว
ตทารมฺมณภาเวน ปติฏฺหนฺติ. ตานิปิ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ
จ เทฺว นามานิ ลภนฺติ. ปิฏฺิภวงฺคานีติปิ วุจฺจนฺติเอว. อิติ อิมานิ ปญฺจ
ปุริเมหิ สตฺตหิ สทฺธึ ทฺวาทส โหนฺติ. เอวํ จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส, โสตทฺวาราทีสุ
ทฺวาทส ทฺวาทสาติ สมสฏฺี โหนฺติ. เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต
สมสฏฺี วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส,
โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ จตฺตารีติ โสฬส โหนฺติ.
     อิมสฺมึ าเน อมฺโพปมํ นาม คณฺหึสุ. เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขมูเล
สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปนฺโน นิทฺทายติ. อเถกํ อมฺพปกฺกํ วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา ตสฺส
กณฺณสกฺขลึ ปุญฺฉมานํ ๑- วิย `ถนฺ'ติ ๒- ภูมิยํ ปตติ, ๓- โส ตสฺส สฺทเทน
ปพุชฺฌิตฺวา อุมฺมีเลตฺวา ๔- โอโลเกสิ. ตโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผลํ คเหตฺวา
มทฺเทตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปริภุญฺชิ.
     ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส อมฺพรุกฺขมูเล นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคสมงฺคิกาโล,
อมฺพปกฺกสฺส วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา กณฺณสกฺขลึ ปุญฺฉมานสฺส ปตนกาโล วิย
อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโล, ปตนสทฺเทน ๕- ปพุชฺฌนกาโล วิย กิริยามโนธาตุยา
ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิญฺาณสฺส
ทสฺสนกิจฺจสาธนกาโล, หตฺถํ ปสาเรตฺวา คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา
อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล, ๖- คเหตฺวา มทฺทิตกาโล วิย วิปากมโน-
วิญฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีรณกาโล, อุปสิงฺฆิตกาโล วิย กิริยามโน-
วิญฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววฏฺาปิตกาโล, ปริภุตฺตกาโล วิย ชวนสฺส
อารมฺมณรสํ อนุภวิตกาโล. อยํ อุปมา กึ ทีเปติ? "อารมฺมณสฺส
ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, เตน ปสาเท ฆฏฺฏิเต กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนเมว,
จกฺขุวิญฺาณสฺส ทสฺสนมตฺตกเมว, วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนฺน-
มตฺตกเมว, วิปากมโนวิญฺาณธาตุยา อารมฺมณสนฺตีรณมตฺตกเมว, กิริยามโน-
วิญฺาณธาตุยา อารมฺมณววฏฺาปนมตฺตกเมว กิจฺจํ, เอกนฺเตน ปน อารมฺมณรสํ
ชวนเมว อนุภวตี"ติ ทีเปติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุญฺชมานํ          ๒ สี. `นฺ'ติ, ม. `ธนฺ'ติ      ๓ ฉ.ม. ปติ
@๔ ม. อุมฺมิลิตฺวา         ๕ ฉ.ม. เตน สทฺเทน          ๖ ฉ. สมฺปฏิจฺฉิตกาโล
     เอตฺถ จ "ตฺวํ ภวงฺคํ นาม โหหิ, ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม, ตฺวํ ทสฺสนํ
นาม, ตฺวํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ นาม, ตฺวํ สนฺตีรณํ นาม, ตฺวํ โวฏฺานํ ๑- นาม, ตฺวํ
ชวนํ นาม, ๒- ตฺวํ ตทาลมฺพนํ นาม ๒- โหหี"ติ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ.
     อิมสฺมึ ปน าเน ปญฺจวิธํ นิยามํ นาม คณฺหึสุ วีชนิยามํ, อุตุนิยามํ,
กมฺมนิยามํ, ธมฺมนิยามํ, จิตฺตนิยามนฺติ. ตตฺถ กุลตฺถคจฺฉสฺส อุตฺตรคฺคภาโว,
ทกฺขิณวลฺลิยา ทกฺขิณโต รุกฺขปริหรณํ, สุริยาวฏฺฏปุปฺผานํ สุริยาภิมุขภาโว,
มาลุวลตาย ๓- รุกฺขาภิมุขคมนเมว, นาฬิเกรสฺส มตฺถกโต ๔- ฉิทฺทสพฺภาโวติ เตสํ
เตสํ วีชานํ ตํตํสทิสผลทานํ วีชนิยาโม นาม. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย เตสํ เตสํ
รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรเนว ปุปฺผผลปลฺลวคฺคหณํ อุตุนิยาโม นาม. ติเหตุกกมฺมํ
ติเหตุกทุเหตุกาเหตุกวิปากํ เทติ. ทุเหตุกกมฺมํ ทุเหตุกาเหตุกวิปากํ เทติ,
ติเหตุกํ น เทตีติ เอวํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส ตํตํสทิสวิปากทานเมว กมฺมนิยาโม นาม.
     อปโรปิ กมฺมสริกฺขกวิปากวเสเนว กมฺมนิยาโม โหติ. ตสฺส ทีปนตฺถมิทํ
วตฺถุํ กเถนฺติ:- สมฺมาสมฺพุทฺธกาเล สาวตฺถิยา ทฺวารคาโม ฌายิ, ตโต ปชฺชลิตํ
ติณกรฬํ อุฏฺหิตฺวา อากาเสน คจฺฉโต กากสฺส คีวายํ ปฏิมุญฺจิ, โส วิรวนฺโต
ภูมิยํ ปติตฺวา กาลมกาสิ. มหาสมุทฺเทปิ เอกา นาวา นิจฺจลา อฏฺาสิ, เหฏฺาปิ
เกนจิ นิรุทฺธภาวํ อปสฺสนฺตา กาฬกณฺณิสลากํ วิจาเรสุํ. ๕- สา นาวิกสฺเสว
อุปาสิกาย หตฺเถ ปติตา. ๖- ตโต "เอกิสฺสา การณา สพฺเพ มา นสฺสนฺตุ, อุทเก
นํ ปกฺขิปามา"ติ ๗- อาหํสุ. นาวิโก "น สกฺขิสฺสามิ เอตํ อุทเก ปฺลวมานํ ๘-
ปสฺสิตุนฺ"ติ วาลิกฆฏํ คีวายํ พนฺธาเปตฺวา ขิปาเปสิ, ตํขณญฺเว นาวา ขิตฺตสโร
วิย ปกฺขนฺตา. ๙- เอโก ภิกฺขุ เลเณ วสติ, มหนฺตํ ปพฺพตกูฏํ ปติตฺวา ทฺวารํ
ปิทหิ, ตํ สตฺตเม ทิวเส สยเมว อปคตํ. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เชตวเน นิสีทิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวฏฺพฺพนํ. เอวมุปริปิ   ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๓ สี. มาลุวาลตาย            ๔ ฉ.ม. มตฺถเก     ๕ สี. วาเรสุํ
@๖ ฉ.ม. ปติ                 ๗ ฉ.ม. ขิปามาติ
@๘ สี. อุปฺปิลวมานํ, ธมฺมปท.อ. ๕/๓๖ (สฺยา)    ๙ สี. นิกฺขนฺตา, ฉ.ม. ปกฺขนฺทิ
ธมฺมํ กเถนฺตสฺส อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ เอกปฺปหาเรเนว อาโรเจสุํ. สตฺถา "น
เอตํ อญฺเหิ กตํ, เตเหว กตกมฺมเมเวตนฺ"ติ อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห:-
     กาโก ปุริมตฺตภาเว มนุสฺโส หุตฺวา เอกํ ทุฏฺโคณํ ทเมตุํ อสกฺโกนฺโต
คีวายํ ปลาลเวณึ พนฺธิตฺวา อคฺคึ อทาสิ, โคโณ เตเนว มโต, อิทานิ ตํ กมฺมํ
เอตสฺส อากาเสน คจฉโตปิ น มุจฺจิตุํ อทาสิ. สาปิ อิตฺถี ปุริมตฺตภาเว เอกา
อิตฺถีเยว, เอโก กุกฺกุโร ตาย ปริจิโต หุตฺวา อรญฺ คจฺฉนฺติยา สทฺธึ คจฺฉติ,
สทฺธิเมวาคจฺฉติ. มนุสฺสา "อิทานิ อมฺหากํ สุนขลุทฺทโก นิกฺขนฺโต"ติ
อุปฺผณฺเฑนฺติ. สา เตน อฏฺฏิยมานา กุกฺกุรํ นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วาลิกฆฏํ คีวายํ
พนฺธิตฺวา อุทเก ขิปิ. ตํ กมฺมํ ตสฺสา สมุทฺทมชฺเฌ มุจฺจิตุํ นาทาสิ. โสปิ ภิกฺขุ
ปุริมตฺตภาเว โคปาลโก หุตฺวา พิลํ ปวิฏฺาย โคธาย สาขาภงฺคมุฏฺิยา ทฺวารํ
ถเกสิ, ตโต ๑- สตฺตเม ทิวเส สยเมว อาคนฺตฺวา วิวริ, โคธา กมฺปมานา
นิกฺขมิ, กรุณาย ตํ น มาเรสิ, ตํ กมฺมํ ตสฺส ปพฺพตนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส
มุจฺจิตุํ นาทาสิ. อิติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ สโมธาเนตฺวา อิมํ คาถมาห:-
                 "น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ
                  น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส
                  น วิชฺชเต โส ชคติปฺปเทโส
                  ยตฺรฏฺิโต ๒- มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา"ติ. ๓-
อยมฺปิ กมฺมนิยาโมเยว นาม. อญฺานิปิ เอวรูปานิ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ.
     โพธิสตฺตานํ ปน ปฏิสนฺธิคฺคหเณ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน อภิสมฺโพธิยํ
ตถาคตสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน ปรินิพฺพาเน จ
ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปนํ ธมฺมนิยาโม นาม.
     อารมฺมเณน ปน ปสาเท ฆฏฺฏิเต "ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม โหหิ ฯเปฯ
ตฺวํ ชวนํ นาม โหหี"ติ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ. อตฺตโน ๔- ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส              ๒ ฉ.ม. ยตฺถฏฺิโต
@๓ ขุ.ธ. ๒๕/๑๒๗/๓๙       ๔ ฉ. อตฺตโน อตฺตโน
ธมฺมตายเอว อารมฺมเณน ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาลโต ปฏฺาย กิริยามโนธาตุจิตฺตํ
ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธติ, วิปากมโนธาตุ
สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ สาเธติ, วิปากมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาเธติ,
กิริยามโนวิญฺาณธาตุ โวฏฺวนกิจฺจํ สาเธติ, ชวนํ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ
อยํ จิตฺตนิยาโม นาม, อยํ อิธ อธิปฺเปโต.
     สสงฺขาริกติเหตุกกุสเลนาปิ อุเปกฺขาสหคตอสงฺขาริกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตหิปิ
กมฺเม อายูหิเต ตํสทิสวิปากจิตฺเตหิ ทินฺนาย ๑- ปฏิสนฺธิยา เอเสว นโย.
อุเปกฺขาสหคตทฺวเย ปน ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา
ปจฺฉา อิฏฺารมฺมณวเสน ทสฺเสตพฺพา.
     เอวมฺปิ เอเกกสฺมึ ทฺวาเร ทฺวาทส ทฺวาทส หุตฺวา สมสฏฺี โหนฺติ.
อคฺคหิตคฺคหเณน โสฬส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ.
     อิมสฺมึ าเน ปญฺจอุจฺฉุนาฬิยนฺโตปมํ ๒- นาม คณฺหึสุ. อุจฺฉุปีฬนสมเย
กิร เอกสฺมา คามา เอกาทส ยนฺตพาหา ๓- นิกฺขมิตฺวา เอกํ อุจฺฉุวาฏํ ทิสฺวา
ตสฺส ปริปกฺกภาวํ ตฺวา อุจฺฉุสามิกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ยนฺตพาหา มยนฺ"ติ
อาโรเจสุํ. โส "อหํ ตุเมฺหเยว ปริเยสามี"ติ อุจฺฉุสาลํ เต คเหตฺวา อคมาสิ.
เต ตตฺถ นาฬิยนฺตํ สชฺเชตฺวา ๔- "มยํ เอกาทส ชนา, อปรมฺปิ เอกํ ลทฺธุํ
วฏฺฏติ, เวตเนน คณฺหถา"ติ อาหํสุ, อุจฺฉุสามิโก "อหเมว สหาโย ภวิสฺสามี"ติ
อุจฺฉูนํ สาลํ ปูราเปตฺวา เตสํ สหาโย อโหสิ. เต อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจานิ
กตฺวา ผาณิตปกฺเกน ๕- อุจฺฉุรเส ปกฺเก คุฬพนฺธเกน พนฺเธ ๖- อุจฺฉุสามิเกน
ตุลยิตฺวา ภาเคสุ ทินฺเนสุ อตฺตโน อตฺตโน ภาคํ อาทาย สาลํ สาลาสามิกสฺส ๗-
ปฏิจฺฉาเปตฺวา ๘- เอเตเนว อุปาเยน อปราสุปิ จตูสุ สาลาสุ กมฺมํ กตฺวา
ปกฺกมึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาทินฺนาย      ๒ สี. ปญฺจนาฬิยนฺโตปมํ     ๓ ฉ.ม. ยนฺตวาหา
@๔ สี. โยเชตฺวา        ๕ ฉ. ผาณิตปาจเกน, ม. ผาณิตปาเกเนว
@๖ ฉ.ม. พทฺเธ         ๗ ฉ.ม. อุจฺฉุสาลํ สามิกสฺส   ๘ ม. ปฏิจฺฉาเทตฺวา
     ตตฺถ ปญฺจ ยนฺตสาลา วิย ปญฺจ ปสาทา ทฏฺพฺพา, ปญฺจ อุจฺฉุวาฏา
วิย ปญฺจ อารมฺมณานิ, เอกาทส วิจรณกยนฺตพาหา วิย เอกาทส วิปากจิตฺตานิ,
ปญฺจ อุจฺฉุสาลาสามิโน วิย ปญฺจ วิญฺาณานิ, ปมสาลาย สาลาสามิเกน
สทฺธึ เอกาทสนฺนํ ๑- ชนานํ เอกโตว หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย
เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ จกฺขุวิญฺาเณน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร
รูปารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโล, สาลาสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล วิย
จกฺขุวิญฺาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ. ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมสาลาย สามิเกน สทฺธึ
เอกาทสนฺนํ เอกโต หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ
วิปากจิตฺตานํ กายวิญฺาเณน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา กายทฺวาเร โผฏฺพฺพารมฺมเณ
สกสกกิจฺจกรณกาโล, สาลาสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล วิย
กายวิญฺาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา "ติเหตุกกมฺเมน
ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา โหตี"ติ วาโร กถิโต. ยา ปน เตน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหติ,
สา ปฏิจฺฉนฺนาว หุตฺวา คตา.
     อิทานิ ทฺเหตฺกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ ๒- โหตีติ วาโร กเถตพฺโพ.
ทุเหตุเกน หิ โสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต ตํสทิเสเนว
ทุเหตุกวิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุตฺตนเยเนว จกฺขุทฺวาเร อิฏฺารมฺมเณ
อาปาถมาคเต  ๓- ตโย โมฆวารา. ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกชวนาวสาเน
ตํสทิสเมว มูลภวงฺคสงฺขาตํ ตทารมฺมณํ, สสงฺขาริกชวนาวสาเน ตํสทิสเมว
อาคนฺตุกภวงฺคสงฺขาตํ ตทารมฺมณํ. อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ทฺวินฺนํ
อุเปกฺขาสหคตชวนานํ อวสาเน ตาทิสาเนว เทฺว ตทารมฺมณานิ  อุปฺปชฺชนฺติ. อิเธว
เอเกกสฺมึ ทฺวาเร อฏฺ อฏฺ กตฺวา สมจตฺตาฬีส จิตฺตานิ, อคฺคหิตคฺคหเณน
ปน จกฺขุทฺวาเร อฏฺ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ จตฺตารีติ ทฺวาทส โหนฺติ.
เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ทฺวาทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทฺวาทสนฺนํ      ๒ ฉ.ม. ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ    ๓ สี. อาปาถคเต
อมฺโพปมปญฺจนิยามกถา ปากติกาเอว. ทุเหตุกเสสจิตฺตตฺตยสทิสวิปาเกน
คหิตปฏิสนฺธิเกปิ เอเสว นโย. ยนฺตพาโหปมาย ปเนตฺถ สตฺต ยนฺตพาหา. เตหิ
ตตฺถ ยนฺเต นาม สชฺชิเต สาลาสามิกํ อฏฺมํ กตฺวา วุตฺตนยานุสาเรเนว
โยชนา เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา "ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตี"ติ
วาโร กถิโต.
     อิทานิ อเหตุกปฏิสนฺธิกถา โหติ. จตุนฺนํ หิ ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ
อญฺตเรน กมฺเม อายูหิเต กุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตอเหตุกมโนวิญฺาณธาตุจิตฺเตน
คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ปฏิสนฺธิ กมฺมสทิสาติ น วตฺตพฺพา. กมฺมญฺหิ ทุเหตุกํ,
ปฏิสนฺธิ อเหตุกา. ตสฺส วุฑฺฒิปฺปปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ
อาปาถมาคเต ปุริมนเยเนว ตโย โมฆวารา เวทิตพฺพา. จตุนฺนํ ปน
ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ อญฺตรชวนสฺส ปริโยสาเน อเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณภาเวน
ปติฏฺาติ. ตํ มูลภวงฺคํ ตทารมฺมณนฺติ เทฺว นามานิ ลภติ. เอวเมตฺถ จกฺขุวิญฺาณํ
สมฺปฏิจฺฉนฺนํ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ ตทารมฺมณมฺปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ. เตสุ
เอกํ คเหตฺวา คณนูปคานิ ตีเณว โหนฺติ.
     อิฏฺารมฺมเณ ปน สนฺตีรณมฺปิ ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสสหคตเมว. เตสุ ๑- เอกํ
คเหตฺวา ปุริมานิ ตีณิ จตฺตาริ โหนฺติ. เอวํ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาริ จตฺตาริ
กตฺวา เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต วีสติ วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ
เวทิตพฺพานิ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร จตฺตาริ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ
จตฺตารีติ อฏฺ โหนฺติ. อิทํ อเหตุกฏฺกํ นาม. อิทํ มนุสฺสโลเกน คหิตํ.
     จตูสุ ปน อปาเยสุ ปวตฺเต ลพฺภติ. ยทา หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร
นิรเย ปทุมํ มาเปตฺวา ปทุมกณฺณิกาย นิสินฺโน เนรยิกานํ ธมฺมกถํ กเถสิ, ๒-
ตทา เตสํ เถรํ ปสฺสนฺตานํ กุสลวิปากํ จกฺขุวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ, สทฺทํ
สุณนฺตานํ โสตวิญฺาณํ, จนฺทนวเน ทิวาวิหารํ นิสีทิตฺวา คตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เอเตสุ         ๒ ฉ.ม. กเถติ
จีวรคนฺธฆายนกาเล ฆานวิญฺาณํ, นิรยคฺคึ ๑- นิพฺพาเปตุํ เทวํ วสฺสาเปตฺวา
ปานียปานกาเล ๒- ชิวฺหาวิญฺาณํ, มนฺทมนฺทวาตสมุฏฺาปนกาเล กายวิญฺาณนฺติ เอวํ
จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ปญฺจ, เอกํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, เทฺว สนฺตีรณานีติ อเหตุกฏฺกํ
ลพฺภติ. นาคสุปณฺณเวมานิกเปตานมฺปิ อกุสเลน ปฏิสนฺธิ โหติ, ปวตฺเต กุสลํ
วิปจฺจติ. ตถา จกฺกวตฺติโน. มงฺคลหตฺถิอสฺสาทีนํ. อยนฺตาว
อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ ๓- กุสลชวนวเสน กถามคฺโค.
     อิฏฺารมฺมเณ ปน จตูสุ โสมนสฺสสหคตอกุสลจิตฺเตสุ ชวิเตสุ กุสลวิปากํ
โสมนสฺสสหคตาเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณํ โหติ. อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ จตูสุ
อุเปกฺขาสหคตโลภสมฺปยุตฺเตสุ ชวิเตสุ กุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกจิตฺตํ
ตทารมฺมณํ โหติ. ยํ ปน "ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยเมตพฺพนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ
กุสลํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โทมนสฺสสหคตชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ
อุปฺปชฺชมานํ กึ อุปฺปชฺชตีติ? อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
     อิทํ ปน ชวนํ กุสลตาย วา อกุสลตาย วา ๔- โก นิยาเมตีติ?
อาวชฺชนญฺเจว โวฏฺวนญฺจ. อาวชฺชเนน หิ โยนิโส อาวฏฺฏิเต ๕- โวฏฺวเนน
โยนิโส ววฏฺาปิเต ชวนํ อกุสลํ ภวิสฺสตีติ อฏฺานเมตํ. อาวชฺชเนน อโยนิโส
อาวฏฺฏิเต โวฏฺวเนน อโยนิโส ววฏฺาปิเต ชวนํ กุสลํ ภวิสฺสตีติ อฏฺานเมตํ. ๖-
อุภเยน ปน โยนิโส อาวฏฺฏิเต ววฏฺาปิเต จ ชวนํ กุสลํ โหติ, อโยนิโส
อกุสลนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิฏฺารมฺมเณ ปน กงฺขโต อุทฺธตสฺส จ ตทารมฺมณํ กึ โหตีติ.
อิฏฺารมฺมณสฺมึ กงฺขา โหตุ ๗- วา มา วา, อุทฺธโต วา โหตุ มา วา.
กุสลวิปากาเหตุกโสมนสฺสจิตฺตเมว ตทารมฺมณํ โหติ. อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ
กุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคตนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโต อตฺถทีปโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เนรยคฺคึ                ๒ ฉ.ม. ปานียทานกาเล
@๓ ฉ.ม. อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ  ๔ ฉ.ม. กุสลตฺถาย วา อกุสลตฺถาย วา
@๕ สี. อาวชฺชิเต               ๖ สี. อฏฺานเมว    ๗ ฉ.ม. กงฺขตุ
มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโท นาม. โสมนสฺสสหคตสฺมิญฺหิ ชวเน ชวิเต ปญฺจ
ตทารมฺมณานิ คเวสิตพฺพานิ, อุเปกฺขาสหคตสฺมึ ชวเน ชวิเต ฉ คเวสิตพฺพานีติ.
     อถ ยทา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺเต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ปมาเทน ปริหีนชฺฌานสฺส "ปณีตธมฺโม เม นฏฺโ"ติ ปจฺจเวกฺขโต วิปฺปฏิสารวเสน
โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตทา กึ อุปฺปชฺชติ, โสมนสฺสานนฺตรํ หิ โทมนสฺสํ
โทมนสฺสานนฺตรญฺจ โสมนสฺสํ ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธํ, มหคฺคตธมฺมํ อารพฺภ ชวิเต
ชวเน ตทารมฺมณมฺปิ ตตฺเถว ปฏิสิทฺธนฺติ. กุสลวิปากา วา อกุสลวิปากา วา
อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ อุปฺปชฺชติ, กิมสฺสา อาวชฺชนนฺติ. ๑-
ภวงฺคาวชฺชนานํ วิย นตฺถสฺสา อาวชฺชนกิจฺจนฺติ. เอตานิ ตาว อตฺตโน นินฺนตฺตา จ,
จิณฺณตฺตา จ สมุทาวฏฺฏตฺตา ๒- จ อุปฺปชฺชนฺติ, ๓- อยํ กถํ อุปฺปชฺชตีติ? ยถา
นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺานาสญฺายตนํ, นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส
ผลสมาปตฺติจิตฺตํ, อริยมคฺคจิตฺตํ, มคฺคานนฺตรานิ ผลจิตฺตานิ, เอวํ อสนฺเตปิ
อาวชฺชเน นินฺนจิณฺณสมุทาวฏฺฏภาเวน อุปฺปชฺชติ. วินา หิ อาวชฺชเนน จิตฺตํ
อุปฺปชฺชติ, อารมฺมเณน ปน วินา นุปฺปชฺชตีติ. อถ กิมสฺสารมฺมณนฺติ? รูปาทีสุ
ปริตฺตธมฺเมสุ อญฺตรํ. เอเตสุ หิ ยเทว ตสฺมึ สมเย อาปาถคตํ ๔- โหติ,
ตํ อารพฺภ เอตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ จิตฺตานํ ปากฏภาวตฺถํ อยํ ปกิณฺณกนโย
วุตฺโต:-
         "สุตฺตํ โทวาริโก จ       คามิลโก ๕- อมฺโพ โกลิยเกน จ
          ชจฺจนฺโธ ปีสปฺปี จ      วิสยคาโห จ อุปนิสฺสยมตฺถโส"ติ.
     ตตฺถ สุตฺตนฺติ เอโก ปน มกฺกฏโก ๖- ปญฺจสุ ทิสาสุ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา
ชาลํ กตฺวา มชฺเฌ นิปชฺชิ. ๗- ปมทิสาย ปสาริตสุตฺเต ปาณเกน วา ปฏงฺเคน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาวชฺชนนฺติ ภวงฺคาวชฺชนนฺติ     ๒ สี., ม. สมุทาจรตฺตา, ฉ. สมุทาจารตฺตา
@๓ ฉ.ม. อุปฺปชฺชนฺตุ                ๔ ฉ.ม. อาปาถมาคตํ
@๕ ฉ. คามิลฺโล, ม. คามิโล         ๖ ฉ. ปนฺถมกฺกฏโก, ม. นิปนฺนมกฺกฏโก
@๗ ฉ.ม. นิปชฺชติ. เอวมุปริปิ
วา มกฺขิกาย วา ปหเต นิปนฺนฏฺานโต จลิตฺวา นิกฺขมิตฺวา สุตฺตานุสาเรน
คนฺตฺวา ตสฺส ยูสํ ปิวิตฺวา ปุนาคนฺตฺวา ตตฺเถว นิปชฺชิ. ทุติยาทีสุ ทิสาสุ
ปหตกาเลปิ เอวเมว กโรติ.
     ตตฺถ ปญฺจสุ ทิสาสุ ปสาริตสุตฺตํ วิย ปญฺจ ปสาทา, มชฺเฌ
นิปนฺนมกฺกฏโก วิย จิตฺตํ, ปาณกาทีหิ สุตฺตฆฏฺฏนกาโล วิย อารมฺมเณน
ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโล, มชฺเฌ นิปนฺนมกฺกฏกสฺส จลนํ วิย ปสาทฆฏฺฏนกํ
อารมฺมณํ คเหตฺวา กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, สุตฺตานุสาเรน
คมนกาโล วิย วีถิจิตฺตสฺส ปวตฺติ, สีเส วิชฺฌิตฺวา ยูสปิวนํ วิย ชวนสฺส
อารมฺมเณ ชวิตกาโล, ปุนาคนฺตฺวา มชฺเฌ นิปชฺชนํ ๑- วิย จิตฺตสฺส หทยวตฺถุเมว
นิสฺสาย ปวตฺตนํ.
     อิทํ โอปมฺมํ กึ ทีเปติ? อารมฺมเณน ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปสาทวตฺถุกจิตฺตโต
หทยรูปวตฺถุกจิตฺตํ ปมตรํ อุปฺปชฺชตีติ ทีเปติ, เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ
ทฺวาเรสุ อาปาถมาคจฺฉตีติปิ ทีเปติ. ๒-
     โทวาริโกติ เอโก ราชา สยนคโต นิทฺทายติ, ตสฺส ปริจาริโก ปาเท
ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, พธิรโทวาริโก ทฺวาเร ิโต, ตโย ปฏิหารา ปฏิปาฏิยา
ิตา. อเถโก ปจฺจนฺตวาสี มนุสฺโส ปณฺณาการํ อาทาย อาคนฺตฺวา ทฺวารํ
อาโกฏฺเฏสิ. พธิรโทวาริโก สทฺทํ น สุณาติ, ปาทปริมชฺชโก สญฺ อทาสิ.
ตาย สญฺาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ปสฺสิ. ปมปฏิหาโร ปณฺณาการํ คเหตฺวา
ทุติยสฺส อทาสิ, ทุติโย ตติยสฺส อทาสิ, ตติโย รญฺโ อทาสิ, ราชา
ปริภุญฺชิ.
     ตตฺถ โส ราชา วิย ชวนํ ทฏฺพฺพํ, ปาทปริมชฺชโก วิย อาวชฺชนํ,
พธิรโทวาริโก วิย จกฺขุวิญฺาณํ, ตโย ปฏิหารา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีนิ ตีณิ
วีถิจิตฺตานิ, ปจฺจนฺตวาสิโน ปณฺณาการมาทาย อาคนฺตฺวา ทฺวาราโกฏฺฏนํ วิย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิปชฺชนกาโล       ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนํ, ปาทปริมชฺชเกน สญฺาย ทินฺนกาโล วิย
กิริยามโนธาตุยาภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, เตน ทินฺนสญฺาย พธิรโทวาริกสฺส
ทฺวารวิวรณกาโล วิย จกฺขุวิญฺาณสฺส อารมฺมณทสฺสนกิจฺจสาธนกาโล, ปมปฏิหาเรน
ปณฺณาการสฺส คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล, ๑-
ปเมน ทุติยสฺส ทินฺนกาโล วิย วิปากมโนวิญฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส
สนฺตีรณกาโล, ทุติเยน ตติยสฺส ทินฺนกาโล วิย กิริยามโนวิญฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส
ววฏฺาปิตกาโล, ตติเยน รญฺโ ทินฺนกาโล วิย โวฏฺวเนน ชวนสฺส
นิยฺยาทิตกาโล, รญฺโ ปริโภคกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณสฺส รสานุภวนกาโล.
     อิทํ โอปมฺมํ กึ ทีเปติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนมตฺตเมว กิจฺจํ,
กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนมตฺตเมว, จกฺขุวิญฺาณาทีนํ
ทสฺสนสมฺปฏิจฺฉนฺนสนฺตีรณววฏฺาปนมตฺตาเนว กิจฺจานิ, เอกนฺเตน ปน
ชวนเมว อารมฺมณรสํ อนุโภตีติ อิทํ ๒- ทีเปติ.
     "คามิลโก"ติ สมฺพหุลา คามทารกา อนฺตรวีถิยํ ปํสุกีฬํ กีฬนฺติ, ตตฺเถกสฺส
หตฺเถ กหาปโณ ปฏิหญฺิ, โส "มยฺหํ หตฺเถ ปฏิหตํ กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ
อาห, อเถโก "ปณฺฑรํ เอตนฺ"ติ อาห. อปโร สห ปํสุนา คาฬฺหํ คณฺหิ,
อญฺโ "ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอตนฺ"ติ อาห, อปโร "กหาปโณ เอโส"ติ อาห. อถ
นํ อาหริตฺวา มาตุยา อทํสุ, ๓- สา กมฺเม อุปเนสิ.
     ตตฺถ สมฺพหุลานํ ทารกานํ อนฺตรวีถิยํ กีฬนฺตานํ นิสินฺนกาโล วิย
ภวงฺคจิตฺตปฺปวตฺติ ทฏฺพฺพา, กหาปณสฺส หตฺเถ ปฏิหตกาโล วิย อารมฺมเณน
ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโล, "กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ วุตฺตกาโล วิย ตํ อารมฺมณํ
คเหตฺวา กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, "ปณฺฑรํ เอตนฺ"ติ วุตฺตกาโล
วิย จกฺขุวิญฺาเณน ทสฺสนกิจฺจสฺส สาธิตกาโล, สห ปํสุนา คาฬฺหํ คหิตกาโล
วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล, "ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอตนฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺปฏิจฺฉิตกาโล   ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๓ ฉ.ม. มาตุ อทาสิ
วุตฺตกาโล วิย วิปากมโนวิญฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีรณกาโล, "เอโส
กหาปโณ"ติ วุตฺตกาโล วิย กิริยามโนวิญฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววฏฺาปิตกาโล,
มาตรา กมฺเม อุปนีตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนํ เวทิตพฺพํ.
     อิทํ โอปมฺมํ กึ ทีเปติ? กิริยามโนธาตุ อทิสฺวาว ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ,
วิปากมโนธาตุ อทิสฺวาว สมฺปฏิจฺฉติ, วิปากมโนวิญฺาณธาตุ อทิสฺวาว สนฺตีเรติ,
กิริยามโนวิญฺาณธาตุ อทิสฺวาว ววฏฺาเปติ, ชวนํ อทิสฺวาว อารมฺมณรสํ อนุโภติ,
เอกนฺเตน ปน จกฺขุวิญฺาณเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทีเปติ.
     อมฺโพ โกลิยเกน จาติ อิทํ เหฏฺา วุตฺตํ อมฺโพปมญฺจ อุจฺฉุสาลาสามิโกปมญฺจ
สนฺธาย วุตฺตํ.
     ชจฺจนฺโธ ปีสปฺปิ จาติ อุโภปิ กิร เต นครทฺวาเร สาลายํ นิสีทึสุ.
ตตฺถ ปิสปฺปิ อาห "โภ อนฺธก, กสฺมา ตฺวํ อิธ สุสฺสมาโน วิจรสิ, อสุโก
ปเทโส สุภิกฺโข พหุตนฺนปาโน, ๑- กึ ตตฺถ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตุํ น วฏฺฏตี"ติ.
มยฺหํ ตาว ตยา อาจิกฺขิตํ, ตุยฺหํ ปน ตตฺถ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตุํ กึ น
วฏฺฏตีติ. มยฺหํ คนฺตุํ ปาทา นตฺถีติ. มยฺหมฺปิ ปสฺสิตุํ จกฺขูนิ นตฺถีติ. ยทิ เอวํ
ตว ปาทา โหนฺติ, ๒- มม จกฺขูนีติ อุโภปิ "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ชจฺจนฺโธ
ปีสปฺปึ ขนฺธํ อาโรเปสิ, โส ตสฺส ขนฺเธ นิสีทิตฺวา วามหตฺเถนสฺส สีสํ
ปริกฺขิปิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน "อิมสฺมึ าเน มูลํ อาวริตฺวา ิตํ, อิมสฺมึ ปาสาโณ,
วามํ มุญฺจ ทกฺขิณํ คณฺห, ทกฺขิณํ มุญฺจ วามํ คณฺหา"ติ มคฺคํ นิยเมตฺวา
อาจิกฺขติ. เอวํ ชจฺจนฺธสฺส ปาทา, ปีสปฺปิสฺส จกฺขูนีติ อุโภปิ สมฺปโยเคน
อิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตฺวา สุเขน ชีวึสุ.
     ตตฺถ ชจฺจนฺโธ วิย รูปกาโย, ปีสปฺปิ วิย อรูปกาโย, ปีสปฺปินา
วินา ชจฺจนฺธสฺส ทิสํ คนฺตุํ คมนาภิสงฺขารสฺส อปฺปวตฺติกาโล ๓- วิย รูปสฺส
อรูเปน วินา อาทานคหณโจปนํ ปาเปตุํ อสมตฺถตา, ชจฺจนฺเธน วินา ปีสปฺปิสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พหฺวนฺนปาโน    ๒ ฉ.ม. โหนฺตุ     ๓ ฉ.ม. อนิพฺพตฺติตกาโล
ทิสํ คนฺตุํ คมนาภิสงฺขารสฺส อปฺปวตฺตนํ วิย ปญฺจโวกาเร รูปํ วินา อรูปสฺส
อปฺปวตฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ สมฺปโยเคน อิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตกาโล
วิย รูปารูปธมฺมานํ อญฺมญฺสมฺปโยเคน ๑- สพฺพกิจฺเจสุ ปวตฺติสพฺภาโวติ. ๒-
อยํ ปโญฺห ปญฺจโวการภววเสน กถิโต.
     วิสยคาโห จาติ จกฺขุ รูปวิสยํ คณฺหาติ, โสตาทีนิ สทฺทาทีนํ วิสเย.
     อุปนิสฺสยมตฺถโสติ อุปนิสฺสยโต จ อตฺถโต จ. ตตฺถ อสมฺภินฺนตฺตา
จกฺขุสฺส, อาปาถคตตฺตา รูปานํ, อาโลกสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ. ตตฺถ มตสฺสาปิ จกฺขุ สมฺภินฺนํ
โหติ, ชีวโต นิรุทฺธมฺปิ ปิตฺเตน วา เสเมฺหน วา รุธิเรน ๓- วา ปลิพุทฺธมฺปิ
จกฺขุวิญฺาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ สมฺภินฺนํ นาม โหติ, สกฺโกนฺตํ
อสมฺภินฺนํ นาม. โสตาทีสุปิ เอเสว นโย. จกฺขุสฺมึ ปน อสมฺภินฺเนปิ พหิทฺธา
รูปารมฺมเณ อาปาถํ อนาคจฺฉนฺเต จกฺขุวิญฺาณํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ ปน อาปาถํ
อาคเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ ลทฺเธปิ ๔- กิริยามโนธาตุยา
ภวงฺเค อนาวฏฺฏิเต นุปฺปชฺชติ, อาวฏฺฏิเตเยว อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปชฺชมานํ
สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธึเยว อุปฺปชฺชติ. อิติ อิเมว จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา
อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺาณํ. ๕-
     อสมฺภินฺนตฺตา โสตสฺส, อาปาถคตตฺตา สทฺทานํ, อากาสสนฺนิสฺสิตํ
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ, โสตวิญฺาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ อากาสสนฺนิสฺสิตนฺติ อากาสสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น วินา เตน.
น หิ ปิทหิตกณฺณจฺฉิทฺทสฺส โสตวิญฺาณํ ปวตฺตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ. วิเสสมตฺตํ ปน ปวกฺขาม. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺมญฺโยเคน      ๒ สี. ปวตฺติสมฺภโวติ      ๓ ฉ.ม. รุหิเนน
@๔ ฉ.ม. สนฺเตปิ            ๕ ม.มู. ๑๒/๒๐๔/๑๗๒    ๖ ฉ.ม. วกฺขาม
     อสมฺภินฺนตฺตา ฆานสฺส, อาปาถคตตฺตา คนฺธานํ, วาโยสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ วาโยสนฺนิสฺสิตนฺติ ฆานพิเล ๑- วายุมฺหิ ปวิสนฺเตเยว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ
อสติ นุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
     อสมฺภินฺนตฺตา ชิวฺหาย, อาปาถคตตฺตา รสานํ, อาโปสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ อาโปสนฺนิสฺสิตนฺติ ชิวฺหาเตมนํ อาปํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น วินา เตน.
สุกฺขชิวฺหานํ หิ สุกฺขขาทนีเย ชิวฺหาย ปิเตปิ ชิวฺหาวิญฺาณํ นุปฺปชฺชเตว.
     อสมฺภินฺนตฺตา กายสฺส, อาปาถคตตฺตา โผฏฺพฺพานํ, ปวีสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ ปวีสนฺนิสฺสิตนฺติ กายปฺปสาทปจฺจยํ ปวีสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ,
น เตน วินา. กายทฺวารสฺมึ หิ พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกํ กายปฺปสาทํ
ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺติ.
     อสมฺภินฺนตฺตา มนสฺส, อาปาถคตตฺตา ธมฺมานํ, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ. ตํ นิรุทฺธมฺปิ, อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ
มนฺทถามคตเมว ๒- วตฺตมานมฺปิ ๓- สมฺภินฺนํ นาม โหติ, อาวชฺชนสฺส ปน
ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อสมฺภินฺนํ นาม. อาปาถคตตฺตา ธมฺมานนฺติ ธมฺมารมฺมเณ
อาปาถคเต. วตฺถุสนฺนิสฺสิตนฺติ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น เตน
วินา. อยมฺปิ ปโญฺห ปญฺจโวการภวํ สนฺธาย กถิโต. มนสิการเหตุกนฺติ
กิริยามโนวิญฺาณธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเตเยว อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อยํ ตาว
"อุปนิสฺสยมตฺถโส"ติ เอตฺถ อุปนิสฺสยวณฺณนา.
     อตฺถโต ปน จกฺขุ ทสฺสนตฺถํ, โสตํ สวนตฺถํ, ฆานํ ฆายนตฺถํ, ชิวฺหา
สายนตฺถา, กาโย ผุสนตฺโถ, มโน วิชานนตฺโถ. ตตฺถ ทสฺสนํ อตฺโถ อสฺส,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฆานพิลํ      ๒ สี. มนฺทตรคตเมว      ๓ ฉ.ม. ปวตฺตมานมฺปิ
ตํ หิ เตน นิปฺผาเทตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอตฺตาวตา
ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาเท โสฬสกมคฺโค นิฏฺิโต สทฺธึ ทฺวาทสกมคฺเคน เจว
อเหตุกฏฺเกน จาติ.
     อิทานิ โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเท ทฺวาทสกมคฺคกถา โหติ. ตตฺถ
สาเกตกปญฺหาอุสฺสนฺนกิตฺตนเหตุกิตฺตนานิ ปากติกาเนว. อยํ ปน เถโร
อสงฺขาริกสสงฺขาริเกสุ โทสํ ทิสฺวา "อสงฺขาริกกมฺมํ อสงฺขาริกเมว วิปากํ เทติ, โน
สสงฺขาริกํ. สสงฺขาริกมฺปิ สสงฺขาริกเมว วิปากํ เทติ, โน อสงฺขาริกนฺ"ติ อาห.
ชวเนน เจส จิตฺตนิยามํ น กเถติ, อารมฺมเณน ปน เวทนานิยามํ กเถติ.
เตนสฺส วิปากทฺวาเร ๑- ทฺวาทสกมคฺโค นาม ชาโต, ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺกมฺปิ
เอตฺเถว ปวิฏฺ.
     ตตฺรายํ นโย:- โสมนสฺสสหคตติเหตุกาสงฺขาริกจิตฺเตน หิ กมฺเม อายูหิเต
ตาทิเสเนว วิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร
อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติ. ตตฺถ ๒-
กุสลโต จตฺตาริ โสมนสฺสสหคตานิ, อกุสลโต จตฺตาริ, กิริยโต ปญฺจาติ อิเมสํ
เตรสนฺนํ จิตฺตานํ อญฺตเรน  ชวิตปริโยสาเน ตทารมฺมณํ ปติฏฺมานํ
โสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกติเหตุกจิตฺตมฺปิ อสงฺขาริกทุเหตุกจิตฺตมฺปิ ๓-
ปติฏฺาติเอว. เอวมสฺส จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ตีณิ, ตทารมฺมณานิ เทฺวติ
ปญฺจ คณนูปคานิ จิตฺตานิ โหนฺติ.
     อารมฺมเณน ปน เวทนํ ปริวตฺเตตฺวา กุสลโต จตุนฺนํ, อกุสลโต
จตุนฺนํ, กิริยโต จตุนฺนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อุเปกฺขาสหคตจิตฺตานํ อญฺตเรน
ชวิตาวสาเน อุเปกฺขาสหคตติเหตุกาสงฺขาริกวิปากมฺปิ ทุเหตุกาสงฺขาริกวิปากมฺปิ
ตทารมฺมณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. เอวมสฺส จกฺขุทฺวาเร อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณํ,
อิมานิ เทฺว ตทารมฺมณานีติ อิมานิ ๔- ตีณิ คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิปากุทฺธาเร         ๒ ฉ.ม. ตสฺส
@๓ ฉ.ม. ทุเหตุกจิตฺตมฺปิ        ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ปุริเมหิ ปญฺจหิ สทฺธึ อฏฺ, โสตทฺวาราทีสุปิ อฏฺฏฺาติ เอกาย เจตนาย
กมฺเม อายูหิเต สมจตฺตาฬีส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน
จกฺขุทฺวาเร อฏฺ, โสตวิญฺาณาทีนิ จตฺตารีติ ทฺวาทส โหนฺติ. ตตฺถ มูลภวงฺคตา
อมฺโพปมนิยามกถา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     โสมนสฺสสหคตติเหตุกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเตปิ อุเปกฺขา-
สหคตติเหตุกอสงฺขาริกสสงฺขาริเกหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอเสว นโย. ตตฺถ
ยนฺโตปมาปิ ๑- เอตฺถ ปากติกาเมว. เอตฺตาวตา "ติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ
โหตี"ติ วาโร กถิโต, ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร ปน
ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา คโต.
     อิทานิ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิกถา โหติ. โสมนสฺสสหคตทุเหตุกา-
สงฺขาริกจิตฺเตน หิ กมฺเม อายูหิเต ตาทิเสนเยว วิปากจิตฺเตน
คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต เหฏฺา
วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติ, ทุเหตุกสฺส ปน ชวนกิริยา นตฺถิ. ตสฺมา
กุสลโต จตฺตาริ โสมนสฺสสหคตานิ, อกุสลโต จตฺตารีติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ อญฺตเรน
ชวิตปริโยสาเน ทุเหตุกเมว โสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกเมว ตทารมฺมณํ โหติ.
เอวมสฺส จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ตีณิ อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ จตฺตาริ คณนูปคจิตฺตานิ
โหนฺติ. อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปน กุสลโต อุเปกฺขาสหคตานํ จตุนฺนํ, อกุสลโต
จตุนฺนนฺติ อฏฺนฺนํ อญฺตเรน ชวิตปริโยสาเน ทุเหตุกเมว อุเปกฺขาสหคตํ
อสงฺขาริกํ ตทารมฺมณํ โหตีติ. ๒- เอวมสฺส อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อิทญฺจ
ตทารมฺมณนฺติ เทฺว คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ หิ ปุริเมหิ จตูหิ สทฺธึ ฉ,
โสตทฺวาราทีสุปิ ฉ ฉาติ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต สมตึสจิตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ฉ, โสตวิญฺาณาทีนิ จตฺตารีติ
ทส โหนฺติ. อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกาเอว. ยนฺโตปมา อิธ น ลพฺภตีติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. หตฺถยนฺโตปมาปิ             ๒ ฉ.ม. โหติ
     โสมนสฺสสหคตทุเหตุกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเตปิ อุเปกฺขา-
สหคตทุเหตุกอสงฺขาริกสสงฺขาริเกหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอเสว นโย. เอตฺตาวตา
"ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตี"ติ วาโร กถิโต.
     "อเหตุกปฏิสนฺธิ โหตี"ติ วาโร ปน เอวํ เวทิตพฺโพ. กุสลโต จตูหิ
าณวิปฺปยุตฺเตหิ กมฺเม อายูหิเตปิ กุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุยา
อุเปกฺขาสหคตาย ปฏิสนฺธิยา คหิตาย กมฺมสทิสา ปฏิสนฺธีติ น วตฺตพฺพา. อิโต
ปฏฺาย เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กเถตฺวา อิฏฺเปิ อิฏฺมชฺฌตฺเตปิ จิตฺตุปฺปตฺติ ๑-
เวทิตพฺพา. อิมสฺส หิ เถรสฺส วาเท ปิณฺฑชวนํ ชวติ, เสสา "อิทํ ปน ชวนํ
กุสลตาย วา อกุสลตาย วา โก นิยาเมตี"ติอาทิกถา สพฺพา เหฏฺา
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ. เอตฺตาวตา โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเท
ทฺวาทสกมคฺโค นิฏฺิโต สทฺธึ ทสกมคฺเคน เจว อเหตุกฏฺเกน จาติ. ๒-
     อิทานิ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ทสกมคฺควิปากกถา ๓- โหติ. ตตฺถ
สาเกตกปญฺหาอุสฺสนฺนกิตฺตนานิ ปากติกาเนว, เหตุกิตฺตเน ปน อยํ วิเสโส.
ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกวิปากมฺปิ ทุเหตุกวิปากมฺปิ อเหตุกวิปากมฺปิ เทติ.
ทุเหตุกกมฺมํ ติเหตุกเมว น เทติ, อิตรํ เทติ. ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว
โหติ, ๔- ทุเหตุกา วา อเหตุกา วา ๔- น โหติ. ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา
โหติ, ติเหตุกา น โหติ. อสงฺขาริกกมฺมํ วิปากํ อสงฺขาริกเมว เหติ, โน สสงฺขาริกํ,
สสงฺขาริกมฺปิ สสงฺขาริกเมว เทติ, โน อสงฺขาริกํ, อารมฺมเณน เวทนา
ปริวตฺเตตพฺพา, ชวนํ ปิณฺฑชวนเมว ชวติ. อาทิโต ปฏฺาย จิตฺตานิ
กเถตพฺพานีติ. ๕-
     ตตฺรายํ กถา:- เอโก ปมกุสลจิตฺเตน กมฺมํ อายูหติ, ปมวิปากจิตฺเตเนว
ปฏิสนฺธึ คณฺหาติ, อยํ กมฺมสทิสา ปฏิสนฺธิ. ตสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร
อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติ. อถสฺส เหฏฺา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตปฺปวตฺติ     ๒ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ       ๓ ฉ.ม. ทสกมคฺคกถา
@๔-๔ ฉ.ม. ทุเหตุกาเหตุกา     ๕ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
วุตฺตานํ ๑- เตรสนฺนํ โสมนสฺสสหคตชวนานํ อญฺตเรน ชวิตปริโยสาเน
ปมวิปากจิตฺตเมว ตทารมฺมณํ โหติ. ตํ มูลภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ เทฺว นามานิ
ลภติ. เอวมสฺส จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ตีณิ อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ จตฺตาริ
คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติ. อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ๒- ทฺวาทสนฺนํ
อุเปกฺขาสหคตชวนานํ อญฺตเรน ชวิตปริโยสาเน อุเปกฺขาสหคตํ ติเหตุกา-
สงฺขาริกจิตฺตํ ตทารมฺมณตาย ปติฏฺาติ, ๓- ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ เทฺว
นามานิ ลภติ. เอวมสฺส อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ เทฺว
คณนูปคจิตฺตานิ, ตานิ ปุริเมหิ จตูหิ สทฺธึ ฉ โหนฺติ. ๔- โสตทฺวาราทิสุปิ ฉ
ฉาติ. ๔- เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ สมตึสจิตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ฉ โสตวิญฺาณาทีนิ จตฺตารีติ
ทส โหนฺติ. อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกาเยว.
     เอวํ ๕- ทุติยตติยจตุตฺถกุสลจิตฺเตหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอตฺตกาเนว
วิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. จตูหิ อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิ กมฺเม ๖- อายูหิเตปิ เอเสว
นโย. อิธ ปน ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณํ ทสฺเสตพฺพํ, ปจฺฉา อิฏฺารมฺมเณน เวทนา
ปริวตฺเตตพฺพา. ตตฺถ ๗- อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกาเอว, ยนฺโตปมํ น ลภติ.
"กุสลโต ปน จตุนฺนํ าณวิปฺปยุตฺตานํ อญฺตเรน กมฺเม อายูหิเต"ติ อิโต
ปฏฺาย สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา อเหตุกฏฺกํ กเถตพฺพํ. ๘- เอตฺตาวตา
มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ทสกมคฺโค นิฏฺิโต โหติ สทฺธึ อเหตุกฏฺเกนาติ.
     อิเมสํ ปน ติณฺณํ เถรานํ กตรสฺส วาโท คเหตพฺโพติ? น กสฺสจิ
เอกํเสน, สพฺเพสํ ปน วาเทสุ ยํ ยุตฺตํ, ตํ คเหตพฺพํ. ปมวาทสฺมึ หิ
สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ ปจฺจยเภทโต อธิปฺเปตํ. เตเนตฺถ อสงฺขาริกกุสลสฺส
ทุพฺพลปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกวิปากํ สสงฺขาริกกุสลสฺส พลวปจฺจเยหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วุตฺตนเยน               ๒ ฉ.ม. วุตฺตานํเยว        ๓ ฉ.ม. ปวตฺตติ
@๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ  ๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ      ๗ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๘ ม. คเหตพฺพํ
อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกวิปากญฺจ คเหตฺวา ลพฺภมานานิปิ กิริยาชวนานิ ปหาย
กุสลชวเนหิ ตทารมฺมณํ อารมฺมเณน จ เวทนํ นิยาเมตฺวา เสกฺขปุถุชฺชนวเสน
โสฬสกมคฺโค กถิโต. ยํ ปเนตฺถ อกุสลชวนาวสาเน อเหตุกวิปากเมว ตทารมฺมณํ
ทสฺสิตํ, ตํ อิตเรสุ น ทสฺสิตเมว. ตสฺมา ตตฺถ ตํ เตสุ วุตฺตํ สเหตุกวิปากญฺจ
เอตฺถาปิ สพฺพมิทํ ลพฺภเตว. ตตฺรายํ นโย:- ยทา หิ กุสลชวนานํ อนฺตรนฺตรา
อกุสลํ ชวติ, ตทา กุสลาวสาเน อาจิณฺณสทิสเมว อกุสลาวสาเน สเหตุกํ
ตทารมฺมณํ ยุตฺตํ. ยทา นิรนฺตรํ อกุสลเมว, ตทา อเหตุกํ. เอวํ ตาว ปมวาเท
ยุตฺตํ คเหตพฺพํ.
     ทุติยวาเท ปน กุสลโต สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ อธิปฺเปตํ, เตเนตฺถ
อสงฺขาริกกุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ สสงฺขาริกกุสลสฺส จ สสงฺขาริกเมว
คเหตฺวา ชวเนน ตทารมฺมณนิยามํ อกตฺวา สพฺเพสมฺปิ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ
อุปฺปตฺติรโห ปิณฺฑชวนวเสเนว ทฺวาทสกมคฺโค กถิโต. ติเหตุกชวนาวสาเน
ปเนตฺถ ติเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตํ, ทุเหตุกชวนาวสาเน ทุเหตุกํ,
อเหตุกชวนาวสาเน อเหตุกํ, ภาเชตฺวา ปน น วุตฺตํ. เอวํ ปน ทุติยวาเท ยุตฺตํ
คเหตพฺพํ.
     ตติยวาเทปิ กุสลโตว สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ อธิปฺเปตํ, "ติเหตุกกมฺมํ
ติเหตุกวิปากมฺปิ ทุเหตุกวิปากมฺปิ อเหตุกวิปากมฺปิ เทตี"ติ ปน วจนโต
อสงฺขาริกติเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส อสงฺขาริกทุเหตุเกนปิ ตทารมฺมเณน ภวิตพฺพํ. ตํ
อทสฺเสตฺวา ติเหตุกสทิสเมว ๑- ตทารมฺมณํ ทสฺสิตํ, ตํ ปุริมาย เหตุกิตฺตนลทฺธิยา
น ยุตฺตนฺติ ๒- เกวลํ ทสกมคฺควิภาวนตฺถเมว วุตฺตํ, อิตรมฺปิ จ ปน ลพฺภเตว.
เอวํ ตติยวาเทปิ ยุตฺตํ คเหตพฺพํ. อยญฺจ สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิชนกสฺเสว กมฺมสฺส
วิปากํ สนฺธาย ตทารมฺมณกถา. "สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เหตุสทิสเมว          ๒ ฉ.ม. ยุชฺชติ
อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ ๑- วจนโต ปน นานากมฺเมน อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺสาปิ
สเหตุกวิปากํ ตทารมฺมณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อุปฺปตฺติวิธานํ มหาปกรเณ
อาวีภวิสฺสติติ.
                      กามาวจรกุสลวิปากกถา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๒๓-๓๔๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=8071&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=8071&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=415
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=3315
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=2868
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=2868
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34