ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                         กิริยาพฺยากตวณฺณนา
                         มโนธาตุจิตฺตวณฺณนา
     [๕๖๖] อิทานิ กิริยาพฺยากตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา
อพฺยากตา"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กิริยาติ กรณมตฺตํ. สพฺเพสุเยว หิ
กิริยาจิตฺเตสุ ยํ ชวนภาวํ อปฺปตฺตํ, ตํ วาตปุปฺผํ วิย, ยํ ชวนภาวปฺปตฺตํ, ตํ
ฉินฺนมูลกรุกฺขปุปฺผํ วิย อผลํ โหติ, ตํตํกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปน
กรณมตฺตเมว โหติ. ตสฺมา "กิริยา"ติ วุตฺตํ. เนว กุสลา นากุสลาติอาทีสุ
กุสลมูลสงฺขาตสฺส กุสลเหตุโน อภาวา เนว กุสลา, อกุสลมูลสงฺขาตสฺส
อกุสลเหตุโน อภาวา เนว อกุสลา, โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการสงฺขาตานมฺปิ
กุสลากุสลปฺปจฺจยานํ อภาวา เนว กุสลา นากุสลา. กุสลากุสลสงฺขาตสฺส
ชนกเหตุโน อภาวา น จ กมฺมวิปากา. ๑-
     อิธาปิ จิตฺเตกคฺคตานิทฺเทเส ปวตฺติฏฺิติมตฺตเมว ลพฺภติ. เทฺว
ปญฺจวิญฺาณานิ, ติสฺโส มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺาณธาตุโย, วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ
อิเมสุ หิ ๒- สตฺตรสสุ จิตฺเตสุ ทุพฺพลตฺตา "สณฺิติ อวฏฺิตี"ติอาทีนิ น
ลพฺภนฺติ. เสสํ สพฺพํ วิปากมโนธาตุนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อญฺตฺร
อุปฺปตฺติฏฺานา. ตํ หิ จิตฺตํ ปญฺจวิญฺาณานนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปน
ปญฺจทฺวาเร วลญฺชนกปฺปวตฺติกาเล ๓- สพฺเพสํ ปุเร อุปฺปชฺชติ. กถํ? จกฺขุทฺวาเร
ตาว อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท
ฆฏฺฏิเต ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน ปุเรจาริกํ หุตฺวา ภวงฺคํ
อาวฏฺฏิยมานํ อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยติ.
                       กิริยามโนธาตุจิตฺตํ นิฏฺิตํ.
                         --------------
                      กิริยามโนวิญฺาณธาตุจิตฺตานิ
     [๕๖๘] มโนวิญฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ ฯเปฯ โสมนสฺสสหคตาติ
อิทํ จิตฺตํ อญฺเสํ อสาธารณํ ขีณาสวสฺเสว ปาฏิปุคฺคลิกํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ลพฺภติ.
จกฺขุทฺวาเร หิ ปธานสารุปฺปํ านํ ทิสฺวา ขีณาสโว อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต
โหติ, โสตทฺวาเร ภณฺฑภาชนียฏฺานํ ปตฺวา มหาสทฺทํ กตฺวา ลุทฺธลุทฺเธสุ
คณฺหนฺเตสุ "เอวรูปา นาม เม โลลุปฺปตณฺหา ปหีนา"ติ อิมินา จิตฺเตน
โสมนสฺสิโต โหติ, ฆานทฺวาเร คนฺเธหิ วา ปุปฺเผหิ วา เจติยํ ปูเชนฺโต อิมินา
จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติ, ชิวฺหาทฺวาเร รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ ลทฺธํ ๔-
ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนฺโต "สาราณียธมฺโม วต เม ปูริโต"ติ อิมินา จิตฺเตน
โสมนสฺสิโต โหติ, กายทฺวาเร อภิสมาจาริกวตฺตํ กโรนฺโต "กายทฺวาเร เม วตฺตํ
ปริปูริตนฺ"ติ ๕- อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหติ. เอวํ ตาว ปญฺจทฺวาเร ลพฺภติ.
@เชิงอรรถ:  ก. เนว กมฺมวิปากา   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   สี.,ม. วฬญฺชนปฺปวตฺติกาเล
@ ฉ.ม. ลทฺธา         ฉ.ม. ปูริตนฺติ
     มโนทฺวาเร ปน อตีตานาคตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ. โชติปาลมาณวมฆ-
เทวราชกณฺหตาปสาทิกาลสฺมึ ๑- หิ กตํ การณํ อาวชฺเชตฺวา ตถาคโต สิตํ
ปาตฺวากาสิ. ตํ ปน ปุพฺเพนิวาสาณสพฺพญฺุตาณานํ กิจฺจํ, เตสํ ปน ทฺวินฺนํ
าณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ หาสยมานํ อุปฺปชฺชติ. "อนาคเต ตนฺติสฺสโร
มุทิงฺคสโร ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ สิตํ ปาตฺวากาสิ. ตมฺปิ ปน
อนาคตํสาณสพฺพญฺุตาณานํ กิจฺจํ, เตสํ ปน ทฺวินฺนํ าณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ
จิตฺตํ หาสยมานํ อุปฺปชฺชติ.
     นิทฺเทสวาเร ปนสฺส เสสอเหตุกจิตฺเตหิ พลวตรตาย จิตฺเตกคฺคตา สมาธิพลํ
ปาเปตฺวา ปิตา, วิริยมฺปิ วิริยพลํ ปาเปตฺวา. อุทฺเทสวาเร ปน "สมาธิพลํ
โหติ, วิริยพลํ โหตี"ติ อนาคตตฺตา ปริปุณฺเณน พลฏฺเเนตํ ทฺวยํ พลํ นาม
น โหติ. ยสฺมา ปน เนว กุสลํ นากุสลํ, ตสฺมา `พลนฺ'ติ อวตฺวา ๒- ปิตํ.
ยสฺมา ปน น นิปฺปริยาเยน พลํ, ตสฺมา สงฺคหวาเรปิ "เทฺว พลานิ โหนฺตี"ติ
น วุตฺตํ. เสสํ สพฺพํ โสมนสฺสสหคตาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุนิทฺเทเส
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๕๗๔] อุเปกฺขาสหคตาติ อิทํ จิตฺตํ ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ
สาธารณํ, น กสฺสจิ สจิตฺตกสตฺตสฺส น อุปฺปชฺชติ นาม. อุปฺปชฺชมานํ ปน
ปญฺจทฺวาเร โวฏฺวนํ โหติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนํ. ฉ อสาธารณาณานิปิ
อิมินา คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติ. มหาคชํ นาเมตํ จิตฺตํ. อิมสฺส อนารมฺมณํ
นาม นตฺถิ. "อสพฺพญฺุตาณํ สพฺพญฺุตาณคติกํ นาม กตมนฺ"ติ วุตฺเต
"อิทนฺ"ติ วตฺตพฺพํ. เสสเมตฺถ ปุริมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลญฺหิ ตตฺถ
สปฺปีติกตฺตา นวงฺคิโก สงฺขารกฺขนฺโธ วิภตฺโต, อิธ นิปฺปีติกตฺตา อฏฺงฺคิโก.
     อิทานิ ยานิ กุสลโต อฏฺ มหากิริยาจิตฺตาเนว ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนตาย
กิริยานิ ชาตานิ, ตสฺมา ตานิ กุสลนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๒๘๓/๒๕๙, ๑๓/๓๐๙/๒๘๙       สี. วตฺวา, ฉ.ม. วตฺวาน
     อิธ ตฺวา หสนกจิตฺตานิ สโมธาเนตพฺพานิ, กติ ปเนตานิ โหนฺตีติ?
วุจฺจเต:- เตรส. ปุถุชฺชนา หิ กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต
จตูหีติ อฏฺหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ. เสกฺขา กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ,
อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ.
ขีณาสวา กิริยโต ปญฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติ.
                     รูปาวจรารูปาวจรกิริยาวณฺณนา
     [๕๗๗] รูปาวจรารูปาวจรกิริยานิทฺเทเสสุ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารนฺติ
ทิฏฺธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สุขวิหารมตฺตกํ. ตตฺถ ขีณาสวสฺส ปุถุชฺชนกาเล
นิพฺพตฺติตสมาปตฺติ ยาว นํ น สมาปชฺชติ, ตาว กุสลาว. สมาปนฺนกาเล
กิริยา โหติ, ขีณาสวกาเล ปนสฺส นิพฺพตฺติตสมาปตฺติ กิริยาว โหติ. เสสํ สพฺพํ
ตํสทิสตฺตา กุสลนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
     อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย จิตฺตุปฺปาทกณฺฑกถา นิฏฺิตา.
                 อพฺยากตปทํ ปน ตาว เนว นิฏฺาตีติ. ๑-
                     จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิฏฺิตนฺติ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๕๑-๓๕๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=8763&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=8763&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=482              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=4005              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=3548              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=3548              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]