อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                          ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
                          อุปาทาภาชนียกถา
     [๕๙๕] อิทานิ ทุวิธสงฺคหาทีสุ "อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โน
อุปาทา"ติ เอวํ เภทสพฺภาวโต ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ ปทภาชนํ ทสฺเสนฺโต "กตมนฺตํ
รูปํ อุปาทา"ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปาทิยตีติ อุปาทา. มหาภูตานิ คเหตฺวา อมุญฺจิตฺวา
ตานิ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อิทานิ ตํ ปเภทโต ๗- ทสฺเสนฺโต "จกฺขายตนนฺ"ติ-
อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒     ๒ ฉ.ม. ภารุกจฺฉกา         ๓ สี. สํวฑฺฒา, ฉ.ม. สํวุทฺธา
@๔ สี. สญฺชาตฏฺาเนน      ๕ สี.,อิ.,ก. กตมํ ขนฺธคณนํ   ๖ อภิ. ๓๗/๔๗๑/๒๘๔
@๗ ม. ปเภทํ
     [๕๙๖] เอวํ เตวีสติวิธํ อุปาทารูปํ สงฺเขปโต อุทฺทิสิตฺวา ปุน ตเทว
วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต "กตมนฺตํ รูปํ จกฺขายตนนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ทุวิธํ จกฺขุ
มํสจกฺขุ ปญฺาจกฺขุ จ. เอเตสุ พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ าณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ
ธมฺมจกฺขูติ ปญฺจวิธํ ปญฺาจกฺขุ. ตตฺถ "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา
โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข ฯเปฯ ทุวิญฺาปเย"ติ ๑- อิทํ พุทฺธจกฺขุ
นาม. "สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺุตาณนฺ"ติ ๒- อิทํ สมนฺตจกฺขุ นาม. "จกฺขุํ
อุทปาทิ, าณํ อุทปาที"ติ ๓- อิทํ าณจกฺขุ นาม. "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว
ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา"ติ ๔- อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นาม. "ตสฺมึเยวาสเน วิรชํ
วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๕- อิทํ เหฏฺิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ าณํ ธมฺมจกฺขุ
นาม.
     มํสจกฺขุปิ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก
ปติฏฺิโต เหฏฺา อกฺขิกูปกฏฺิเกน อุปริ ภมุกฏฺิเกน อุภโต อกฺขิกูเปหิ ๖-
อนฺโต มตฺถลุงฺเคน พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ ปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑ, สงฺเขปโต
"จตสฺโส ธาตุโย วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา สมฺภโว สณฺานํ ชีวิตํ ภาโว
กายปฺปสาโท จกฺขุปฺปสาโท"ติ จุทฺทส สมฺภารา, ๗- วิตฺถารโต "จตสฺโส ธาตุโย
ตํสนฺนิสฺสิตวณฺณคนฺธรสโอชาสณฺานสมฺภวา ฉ อิติ อิมานิ ทส จตุสมุฏฺานิกตฺตา
จตฺตาฬีสํ โหนฺติ, ชีวิตํ ภาโว กายปฺปสาโท จกฺขุปฺปสาโทติ จตฺตาริ
เอกนฺตกมฺมสมุฏฺานาเนวา"ติ อิเมสํ จตุจตฺตาฬีสาย รูปานํ วเสเนว
จตุจตฺตาฬีสสมฺภารา, ยํ โลโก "เสตํ จกฺขุํ, ปุถุลํ, วิสฏํ, ๘- วิตฺถิณฺณํ
จกฺขุนฺ"ติ สญฺชานนฺโต น จกฺขุํ สญฺชานาติ, วตฺถุํ จกฺขุโต สญฺชานาติ, โส มํสปิณฺโฑ
อกฺขิกูเป ปติฏฺิโต ๙- นหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค อาพทฺโธ, ๙- ยตฺถ เสตมฺปิ
อตฺถิ กณฺหมฺปิ โลหิตกมฺปิ ปวีปิ อาโปปิ เตโชปิ วาโยปิ, ยํ เสมฺหุสฺสทตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔     ๒ ขุ.จูฬ. ๓๐/๘๕/๑๘๖     ๓ สํ.ม. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๘
@๔ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕     ๕ ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘     ๖ ฉ.ม. อกฺขิกูเฏหิ
@๗ ฉ.ม. จุทฺทสสมฺภาโร. เอวมุปริปิ                  ๘ ก. วิสทํ
@๙-๙ ม. นฺหารุสุตฺตเกน พนฺโธ, มตฺถลุงฺเคน อาพนฺโธ
เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุธิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปวุสฺสทตฺตา ปตฺถิณฺณํ
โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริทยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา สมฺภวติ.
อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม.
     โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิวุทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท,
อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส
กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺมณฺฑเล
สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา
ธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณาพนฺธน-
ปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ
อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ
จกฺขุวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
ธมฺมเสนาปตินา:-
             "เยน จกฺขุปฺปสาเทน     รูปานิ สมนุปสฺสติ
              ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ ๑-    อูกาสิรสมูปมนฺ"ติ. ๒-
     จกฺขุญฺจ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ. ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย ปสาโทติ อิธาปิ อุปโยคตฺเถเยว สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานิ
อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตปฺปสาโทติ อตฺโถ. อิมินา ปสาทจกฺขุเมว คณฺหาติ, เสสจกฺขุํ
ปฏิกฺขิปติ. ยํ ปน อินฺทฺริยโคจรสุตฺเต "เอกํ มหาภูตํ อุปาทาย ปสาโท
ปวีธาตุยา ตีหิ มหาภูเตหิ อสงฺคหิโต ๓- อาโปธาตุยา จ เตโชธาตุยา จ
วาโยธาตุยา จ ", จตุปริวตฺตสุตฺเต "ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท
ปวีธาตุยา จ อาโปธาตุยา จ ทฺวีหิ มหาภูเตหิ อสงฺคหิโต เตโชธาตุยา จ
วาโยธาตุยา จา"ติ วุตฺตํ, ตํ ปริยาเยน วุตฺตํ. อยํ หิ สุตฺตนฺติกกถา นาม
ปริยายเทสนา. โย จ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, โส เตสุ เอเกกสฺสาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เจตํ, วิสุทฺธิ ๓/๑๔ ขนฺธนิทฺเทส    ๒ ก. โอกาสิร....
@๓ ฉ.ม. สงฺคหิโต. เอวมุปริปิ
ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ ปสาโทเยวาติ อิมินา ปริยาเยน ตตฺถ เทสนา อาคตา.
อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา นาม, ตสฺมา อิธ "จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย ปสาโท"ติ วุตฺตํ.
     "อยํ เม อตฺตา"ติ พาลชเนน ปริคฺคหิตตฺตา อตฺตภาโว วุจฺจติ สรีรมฺปิ
ขนฺธปญฺจกมฺปิ, ตสฺมึ ปริยาปนฺโน ตนฺนิสฺสิโต อตฺตภาวปริยาปนฺโน.
จกฺขุวิญฺาเณน ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อนิทสฺสโน. ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส เอตฺถ ชายตีติ
สปฺปฏิโฆ.
     เยนาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ:- เยน การณภูเตน จกฺขุนา อยํ สตฺโต
อิทํ วุตฺตปฺปการํ รูปํ อตีเต ปสฺสิ วา, วตฺตมาเน ปสฺสติ วา, อนาคเต ปสฺสิสฺสติ
วา. สจสฺส อปริภินฺนํ จกฺขุํ ภเวยฺย, อถาเนน อาปาถคตํ รูปํ ปสฺเส วา,
อตีตํ วา รูปํ อตีเตน จกฺขุนา ปสฺสิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเนน ปสฺสติ,
อนาคตํ อนาคเตน ปสฺสิสฺสติ. "สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย,
จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺเสยฺยา"ติ อิทเมตฺถ ปริกปฺปวจนํ. ทสฺสนปริณายกฏฺเน
จกฺขุธาตุเปสา. ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยมฺเปตํ
ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกเปโส. วลญฺชนฏฺเน ทฺวาราเปสา. ทุปฺปูรณียฏฺเน ๑-
สมุทฺโทเปโส. ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรมฺเปตํ. ผสฺสาทีนํ อภิชายนฏฺเน เขตฺตมฺเปตํ.
เตสํเยว ปติฏฺฏฺเน ๒- วตฺถุมฺเปตํ. สมํ วิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ
เนตฺตมฺเปตํ. เตเนว อตฺเถน นยนมฺเปตํ. สกฺกายปริยาปนฺนฏฺเน โอริมํ ตีรมฺเปตํ.
พหุสาธารณฏฺเน อสฺสามิกฏฺเน จ สุญฺโ คาโมเปโสติ.
     เอตฺตาวตา "ปสฺสิ วา"ติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ "จกฺขุมฺเปตนฺ"ติอาทีนิ
จุทฺทส นามานิ โยเชตฺวา จกฺขายตนสฺส จตฺตาโร ววฏฺาปนนยา วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา. กถํ? เอตฺถ หิ เยน จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ
สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา จกฺขุมฺเปตํ ฯเปฯ สุญฺโ คาโมเปโส, อิทนฺตํ
รูปํ จกฺขายตนนฺติ อยเมโก นโย. เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปูรณียฏฺเน          ๒ ฉ.ม. ปติฏฺานฏฺเน
     [๕๙๗] อิทานิ ยสฺมา วิชฺชุนิจฺฉรณาทิกาเลสุ อโนโลเกตุกามสฺสาปิ
รูปํ จกฺขุปฺปสาทํ ฆฏฺเฏติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ปกาเสตุํ ๑- ทุติโย นิทฺเทสวาโร
อารทฺโธ. ตตฺถ ยมฺหีติ ๒- ยมฺหิ อธิกรณภูเต จกฺขุมฺหิ. รูปนฺติ ปจฺจตฺตวจนเมตํ.
ตตฺถ ปฏิหญฺิ วาติ อตีตตฺโถ. ปฏิหญฺติ วาติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺโถ. ปฏิหญฺิสฺสติ
วาติ อนาคตตฺโถ. ปฏิหญฺเ วาติ วิกปฺปนตฺโถ. อตีตํ หิ รูปํ อตีเต จกฺขุสฺมึ
ปฏิหญฺิ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเน ปฏิหญฺติ นาม, อนาคตํ อนาคเต
ปฏิหญฺิสฺสติ นาม. "สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย, จกฺขุสฺมึ
ปฏิหญฺเยฺย ตํ รูปนฺ"ติ อยเมตฺถ วิกปฺปนตฺโถ. ๓- อตฺถโต ปน ปสาทํ ฆฏฺฏยมานเมว
รูปํ ปฏิหญฺติ นาม. อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร ววฏฺาปนนยา เวทิตพฺพา.
     [๕๙๘] อิทานิ ยสฺมา อตฺตโน อิจฺฉาย โอโลเกตุกามสฺส รูเป จกฺขุํ
อุปสํหรโต จกฺขุ รูปสฺมึ ปฏิหญฺติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ปกาเสตุํ ๑- ตติโย
นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. โส อตฺถโต ปากโฏเยว. เอตฺถ ปน จกฺขุ อารมฺมณํ
สมฺปฏิจฺฉนฺนเมว ๔- รูปสฺมึ ปฏิหญฺติ นาม, อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร
ววฏฺาปนนยา เวทิตพฺพา.
     [๕๙๙] ตโต ปรํ ผสฺสปญฺจกานํ อุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปญฺจ, เตสํเยว
อารมฺมณปฏิพนฺธอุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปญฺจาติ ทส วารา ทสฺสิตา. ตตฺถ จกฺขุํ
นิสฺสายาติ จกฺขุํ นิสฺสาย ปจฺจยํ กตฺวา. รูปํ อารพฺภาติ รูปารมฺมณํ อาคมฺม
สนฺธาย ปฏิจฺจ. อิมินา จกฺขุปฺปสาทวตฺถุกานํ ผสฺสาทีนํ ปุเรชาตปจฺจเยน
จกฺขุทฺวารชวนวีถิยา ปริยาปนฺนานํ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ
จ ๕- รูปสฺส ปจฺจยภาโว ทสฺสิโต, อิตเรสุ ปญฺจสุ วาเรสุ รูปํ อารมฺมณมสฺสาติ
รูปารมฺมโณติ เอวํ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว ปจฺจยภาโว ทสฺสิโต. ยถา ปน
ปุริเมสุ ตีสุ, เอวํ อิเมสุปิ ทสสุ วาเรสุ จตฺตาโร จตฺตาโร ววฏฺาปนนยา
เวทิตพฺพา. เอวํ "กตมนฺตํ รูปํ จกฺขายตนนฺ"ติ ปุจฺฉาย อุทฺธตํ จกฺขุํ "อิทนฺตนฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทสฺเสตุํ          ๒ ฉ.ม. ยมฺหิ จกฺขุมฺหีติ       ๓ ฉ.ม. ปริกปฺโป
@๔ ฉ.ม. สมฺปฏิจฺฉมานเมว   ๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ ปุริมา ตโย, อิเม ทสาติ เตรส นิทฺเทสวารา ทสฺสิตา.
เอเกกสฺมึ เจตฺถ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววฏฺาปนนยานํ อาคตตฺตา ทฺวิปญฺาสาย
นเยหิ ปฏิมณฺฑิตฺวาว ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
     [๖๐๐-๖๐๓] อิโต ปเรสุ โสตายตนาทินิทฺเทเสสุปิ เอเสว นโย.
วิเสสมตฺตํ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํ. สุณาตีติ โสตํ, ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส
อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวกสณฺาเน ๑- ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ
กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณาทีหิ
ปริวุตํ โสตวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
     [๖๐๔-๖๐๗] ฆายตีติ ฆานํ. ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต
อชปทสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารํ หุตฺวา
ฆานวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
     [๖๐๘-๖๑๑] สายนฏฺเน ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ
อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารา
หุตฺวา ชิวฺหาวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ.
     [๖๑๒-๖๑๕] ยาวตา ปน อิมสฺมึ กายา อุปาทินฺนกรูปํ นาม อตฺถิ,
สพฺพตฺถ กายายตนํ กปฺปาสปฏเล สิเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนา-
นุปาลนปริวารเมว หุตฺวา กายวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ
ติฏฺติ. อยเมตฺถ วิเสโส. เสโส ปาลิปฺปเภโท จ อตฺโถ จ จกฺขุนิทฺเทเส
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลํ หิ อิธ จกฺขุปทสฺส าเน โสตปทาทีนิ
รูปปทสฺส าเน สทฺทปทาทีนิ "ปสฺสี"ติอาทีนํ าเน "สุณี"ติอาทิปทานิ จ อาคตานิ.
"เนตฺตมฺเปตํ นยนมฺเปตนฺ"ติ อิมสฺส จ ปททฺวยสฺส อภาวา ทฺวาทส ทฺวาทส
นามานิ โหนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตสทิสเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. องฺคุลิเวธกสณฺาเน, วิสุทฺธิ. ๓/๑๔ ขนฺธนิทฺเทส
     ตตฺถ สิยา "ยทิ ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนกรูปํ นาม อตฺถิ,
สพฺพตฺถ กายายตนํ กปฺปาสปฏเล สเนโห วิย, ยทิ ๑- เอวํ สนฺเต ลกฺขณสมฺมิสฺสตา
อาปชฺชตี"ติ. นาปชฺชติ. กสฺมา? อญฺสฺส อญฺตฺถ อภาวโต. ยทิ เอวํ น
สพฺพตฺถ กายายตนนฺติ, เนว ปรมตฺถโต สพฺพตฺถ. วินิพฺภุชิตฺวา ปนสฺส
นานากรณํ ปญฺาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. ยถา หิ รูปรสาทโย
วาลิกาจุณฺณานิ วิย วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อญฺมญฺพฺยาปิโนติ วุจฺจนฺติ,
น จ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิ, ยทิ สิยา, รูปคฺคหเณเนว รสคฺคหณํ
คจฺเฉยฺย, เอวํ กายายตนมฺปิ ปรมตฺถโต เนว สพฺพตฺถ อตฺถิ, น จ สพฺพตฺถ
นตฺถิ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตายาติ, เอวเมตฺถ น ลกฺขณสมฺมิสฺสตา อาปชฺชตีติ
เวทิตพฺพา.
     อปิจ ลกฺขณาทิววฏฺาปนโตเปเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพา. เอเตสุ หิ
รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ
วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํ, จกฺขุวิญฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ,
ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
     สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ
วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํ, โสตวิญฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ,
โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
     คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ
วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ,
ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
     รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณา
วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิญฺฉนรสา, ชิวฺหาวิญฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา,
สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     โผฏฺพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ ผุสิตุกามตานิทานกมฺม-
สมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺาณสฺส
อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.
     เกจิ ปน ๑- "เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปวีอาปาธิกานํ
ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพสนฺ"ติ วทนฺติ. อปเร "เตชาธิกานํ
ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปวาธิกานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหากายา"ติ วทนฺติ.
เต วตฺตพฺพา "สุตฺตํ อาหรถา"ติ. อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติ. เกจิ ปเนตฺถ
"เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคยฺหภาวโต"ติ ๒- การณํ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา
"โก ปเนวมาห รูปาทโย เตชาทีนํ คุณา"ติ. อวินิพฺโภเคสุ หิ เตสุ ภูเตสุ ๓-
"อยํ อิมสฺส คุโณ, อยํ อิมสฺส คุโณ"ติ น ลพฺภา วตฺตุนฺติ. ๔- อถาปิ วเทยฺยุํ
"ยถา เตสุ เตสุ สมฺภาเรสุ ตสฺส ตสฺส ภูตสฺส อธิกตาย ปวีอาทีนํ
สนฺธารณาทีนิ กิจฺจานิ อิจฺฉถ, เอวํ เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ
อธิกภาวทสฺสนโตอิจฺฉิตพฺพเมเวตํ รูปาทโย เตสํ คุณา"ติ. เต วตฺตพฺพา "อิจฺเฉยฺยาม,
ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปวีอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ  อธิกตโร สิยา,
เตชาธิกสฺส จ อุโณฺหทกสฺส วณฺณโตปิ สีตูทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ. "ยสฺมา
ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยถ ตเมเตสํ ๕- นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ,
"ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อญฺมญฺ วิสทิสา โหนฺติ,
เอวํ จกฺขุปฺปสาทาทโย อวิชฺชมาเนปิ อญฺสฺมึ วิเสสการเณ"ติ คเหตพฺพเมตํ.
     กึ ปน ตํ, ยํ อญฺมญฺสฺส อสาธารณํ? กมฺมเมว เนสํ วิเสสการณํ,
ตสฺมา กมฺมวิเสสโต เอเตสํ วิเสโส, น ภูตวิเสสโต. ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว
น อุปฺปชฺชติ. สมานานํ หิ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณา. เอวํ
กมฺมวิเสสโต วิเสสวนฺเตสุ จ เอเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เกจิ ปเนตฺถ   ๒ สี. อนุคฺคหภาวโตติ, ฉ. อนุคฺคยฺหภาวโตติ ๓ ฉ.ม. รูเปสุ
@๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. ปหาเยเถตํ เอเตสํ
อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเยเอว วิสเย วิญฺาณเหตุตฺตา. ฆานชิวฺหากายา
สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกา นิสฺสยวเสน เจว สยญฺจ อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเนเยว วิสเย
วิญฺาณเหตุตฺตา.
     อฏฺกถายํ ปน "อาปาถคตตฺตาว อารมฺมณํ สมฺปตฺตํ นาม.
จนฺทมณฺฑลสุริยมณฺฑลานํ หิ ทฺวาจตฺตาฬีสโยชนสหสฺสมตฺถเก ิตานํ วณฺโณ
จกฺขุปฺปสาทํ ฆฏฺเฏติ. โส ทูเร ตฺวา ปญฺายมาโนปิ สมฺปตฺโตเยว นาม,
ตํโคจรตฺตา ๑- จกฺขุ สมฺปตฺตโคจรเมว นาม. ทูเร รุกฺขํ ฉินฺทนฺตานมฺปิ รชกานญฺจ
วตฺถํ โธวนฺตานํ ทูรโตปิ ๒- กายวิกาโร ปญฺายติ, สทฺโท ปน ธาตุปรมฺปราย อาคนฺตฺวา
โสตํ ฆฏฺเฏตฺวา สณิกํ ววฏฺานํ คจฺฉตี"ติ วุตฺตํ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ อาปาถคตตฺตา อารมฺมณํ สมฺปตฺตนฺติ วุตฺตํ, จนฺทมณฺฑลาทิวณฺโณ
ปน จกฺขุํ อสมฺปตฺโต ทูเร ิโตว ปญฺายติ. สทฺโทปิ สเจ สณิกํ
อาคจฺเฉยฺย, ทูเร อุปฺปนฺโนปิ ๓- จิเรน สุยฺเยยฺย, ๔- ปรมฺปรฆฏฺฏนาย จ อาคนฺตฺวา
โสตํ ฆฏฺเฏนฺโต อสุกทิสาย นามาติ น ปญฺาเยยฺย. ตสฺมา อสมฺปตฺตโคจราเนว
ตานิ.
     อหิอาทิสมานานิเปตานิ. ๕- ยถา หิ อหิ นาม พหิ สีตสมฏฺฏฺาเน ๖-
นาภิรมติ, สงฺการฏฺานติณปณฺณคหนวมฺมิกานิเยว ปน ปวิสิตฺวา นิปนฺนกาเล
อภิรมติ, เอกคฺคตํ อาปชฺชติ, เอวเมว จกฺขุเปตํ วิสมชฺฌาสยํ มฏฺเสุ สุวณฺณภิตฺติ-
อาทีสุ นาภิรมติ, โอโลเกตุมฺปิ เนว อิจฺฉติ, รูปจิตฺตปุปฺผลตาทิจิตฺเตสุเยว ปน
อภิรมติ, ตาทิเสสุ หิ าเนสุ จกฺขุมฺหิ อปฺปโหนฺเต มุขมฺปิ วิวริตฺวา
โอโลเกตุกามา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตคฺโคจรตฺตา      ๒ ฉ.ม. ทูรโตว        ๓ ฉ.ม. อุปฺปนฺโน
@๔ สี. สูเยยฺย          ๕ ฉ.ม. อหิอาทิสมานานิ เจตานิ
@๖ ฉ.ม. สิตฺตสมฺมฏฺฏฺาเน
     สุํสุมาโรปิ พหิ นิกฺขนฺโต คเหตพฺพํ น ปสฺสติ, อกฺขีนิ นิมฺมิเลตฺวา
จรติ. ยทา ปน พฺยามสตมตฺตํ อุทกํ โอคาหิตฺวา พิลํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน
โหติ, ตทาสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ สุขํ สุปติ, เอวเมว โสตมฺเปตํ พิลชฺฌาสยํ
อากาสสนฺนิสฺสิตํ กณฺณฉิทฺทกูปเกเยว อชฺฌาสยํ กโรติ, กณฺณฉิทฺทากาโสเยว
ตสฺส สทฺทสวเน ปจฺจโย โหติ. อชฺชฏากาโสปิ วฏฺฏติเยว. อนฺโตเลณสฺมึ หิ สชฺฌาเย
กริยมาเน น เลณจฺฉทนํ ภินฺทิตฺวา สทฺโท พหิ นิกฺขมติ, ทฺวารวาตปานฉิทฺเทหิ
ปน นิกฺขมิตฺวา ธาตุปรมฺปราเยว ฆฏฺเฏนฺโต คนฺตฺวา โสตปฺปสาทํ
ฆฏฺเฏติ. อถ ตสฺมึ กาเล "อสุโก นาม ๑- สชฺฌายตี"ติ เลณปิฏฺเ นิสินฺนา
ชานนฺติ.
     เอวํ สนฺเต สมฺปตฺตโคจรตา โหติ, กึ ปเนตํ สมฺปตฺตโคจรนฺติ? อาม
สมฺปตฺตโคจรนฺติ. ยทิ เอวํ ทูเร เภรีอาทีสุ วชฺชมาเนสุ "ทูเร สทฺโท"ติ
ชานนํ น ภเวยฺยาติ? โน น ภเวยฺย, ๒- โสตปฺปสาทสฺมึ หิ ฆฏฺฏิเต "ทูเร
สทฺโท, อาสนฺเน สทฺโท, ปรตีเร สทฺโท, โอริมตีเร สทฺโท"ติ ตถา ตถา
ชานนากาโร โหติ, ธมฺมตา เอสาติ, กึ เอตาย ธมฺมตาย, ยโต ยโต ฉิทฺทํ,
ตโต ตโต สวนํ โหติ, จนฺทิมสุริยาทีนํ ทสฺสนํ วิยาติ อสมฺปตฺตโคจรเมเวตํ.
     ปกฺขีปิ รุกฺเข วา ภูมิยํ วา น รมติ. ยทา ปน เอกํ วา เทฺว วา
เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อชฺชฏากาสํ ปกฺขนฺโต โหติ, ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ
อาปชฺชติ, เอวเมว ฆานมฺปิ อากาสชฺฌาสยํ วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํ. ตถา หิ
คาโว นววุฏฺเ เทเว ภูมึ ฆายิตฺวา ๓- อากาสาภิมุขา หุตฺวา วาตํ อากฑฺฒนฺติ.
องฺคุลีหิ คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวาปิ จ อุปสิงฺฆนกาเล วาตํ อนากฑฺฒนฺตา เนว
ตสฺส คนฺธํ ชานนฺติ.
     กุกฺกุโรปิ พหิ วิจรนฺโต เขมฏฺานํ น ปสฺสติ, เลฑฺฑุปหาราทีหิ
อุปทฺทูโต โหติ, อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา อุทฺธนฏฺาเน ฉาริกํ พฺยูหิตฺวา นิปนฺนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อสุกํ นาม      ๒ ฉ.ม. ภวติ     ๓ ฉ.ม. ฆายิตฺวา ฆายิตฺวา
ปน ผาสุกํ โหติ, เอวเมว ชิวฺหาปิ คามชฺฌาสยา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณา.
ตถา หิ ติยามรตฺตึ สมณธมฺมํ กตฺวาปิ ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย คาโม ปวิสิตพฺโพ
โหติ. สุกฺขขาทนียสฺส หิ ๑- น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํ.
     สิงฺคาโลปิ พหิ จรนฺโต รตึ น วินฺทติ, อามกสุสาเน มนุสฺสมํสํ
ขาทิตฺวา นิปนฺนสฺเสว ปนสฺส ผาสุกํ โหติ, เอวเมว กาโยปิ อุปาทินฺนกชฺฌาสโย
ปวีสนฺนิสฺสิตโผฏฺพฺพารมฺมโณ. ตถา หิ อญฺ อุปาทินฺนกํ อลภมานา สตฺตา
อตฺตโนว หตฺถตเล สีสํ กตฺวา นิปชฺชนฺติ. อชฺฌตฺติกพาหิราปิสฺส ๒- ปวี
อารมฺมณคฺคหเณ ปจฺจโย โหติ. สุสณฺิตสฺสาปิ ๓- หิ สยนสฺส ปีเ ิตานมฺปิ ๔-
วา ผลานํ น สกฺกา อนิสีทนฺเตน วา อนิปฺปีเฬนฺเตน วา ถทฺธมุทุภาโว
ชานิตุนฺติ อชฺฌตฺติกพาหิรา ปวี เอตสฺส ๕- โผฏฺพฺพชานเน ปจฺจโย โหติ.
เอวํ ลกฺขณาทิววฏฺานโต เจเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพา. อญฺเเยว หิ
จกฺขุปฺปสาทสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานโคจรชฺฌาสยนิสฺสยา, อญฺเ
โสตปฺปสาทาทีนนฺติ อสมฺมิสฺสาเนว จกฺขายตนาทีนิ.
     อปิจ เนสํ อสมฺมิสฺสตาย อยํ อุปมาปิ เวทิตพฺพา. ยถา หิ ปญฺจวณฺณานํ
ธชานํ อุสฺสาปิตานํ กิญฺจาปิ ฉายา เอกาพทฺธา วิย โหติ, อญฺมญฺ ปน ๖-
อสมฺมิสฺสาว. ยถา จ ปญฺจวณฺเณน กปฺปาเสน วฏฺฏึ กตฺวา ทีเป ชาลิเต
กิญฺจาปิ ชาลา เอกาพทฺธา วิย โหติ, ตสฺส ตสฺส ปน อํสุโน ปาฏิเยกฺกา
ชาลา อญฺมญฺ อสมฺมิสฺสาว, เอวเมว กิญฺจาปิ อิมานิ ปญฺจายตนานิ เอกสฺมึ
อตฺตภาเว สโมสริตานิ, ๗- อญฺมญฺ ปน อสมฺมิสฺสาเนว. น เกวลญฺจ อิมาเนว
ปญฺจ, เสสรูปานิปิ อสมฺมิสฺสาเนว. อิมสฺมึ หิ สรีเร เหฏฺิมกาโย มชฺฌิมกาโย
อุปริมกาโยติ ตโย โกฏฺาสา. ตตฺถ นาภิโต ปฏฺาย เหฏฺา เหฏฺิมกาโย
นาม. ตสฺมึ กายทสกํ ภาวทสกํ อาหารสมุฏฺานานิ อฏฺ อุตุสมุฏฺานานิ อฏฺ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ                         ๒ ฉ.ม. อชฺฌตฺติกพาหิรา จสฺส
@๓ สี. สุอตฺถตสฺสาปิ, ฉ.ม. สุสนฺถตสฺสปิ    ๔ ฉ.ม. หตฺเถ ปิตานมฺปิ
@๕ ฉ.ม. เอตสฺส กายปสาทสฺส           ๖ ฉ.ม. ตสฺส ตสฺส ปน อญฺมญฺ
@๗ ฉ.ม. สโมสฏานิ
จิตฺตสมุฏฺานานิ อฏฺาติ จตุจตฺตาฬีส รูปานิ. นาภิโต อุทฺธํ ยาว คลวาฏกา
มชฺฌิมกาโย นาม. ตตฺถ จ กายทสกํ ภาวทสกํ วตฺถุทสกํ อาหารสมุฏฺานาทีนิ
ตีณิ อฏฺกานีติ จตุปญฺาส รูปานิ. คลวาฏกโต อุทฺธํ อุปริมกาโย นาม. ตตฺถ
จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกํ กายทสกํ ภาวทสกํ อาหารสมุฏฺานาทีนิ
ตีณิ อฏฺกานีติ จตุราสีติ รูปานิ.
     ตตฺถ จกฺขุปฺปสาทสฺส ปจฺจยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ วณฺโณ คนฺโธ รโส
โอชา ชีวิตินฺทฺริยํ จกฺขุปฺปสาโทติ อิทํ เอกนฺตโต อวินิพฺภูตานํ ๑- ทสนฺนํ
นิปฺผนฺนรูปานํ วเสน จกฺขุทสกํ นาม. อิมินา นเยน เสสานิปิ เวทิตพฺพานิ.
เตสุ เหฏฺิมกาเย รูปํ มชฺฌิมกายอุปริมกายรูเปหิ สทฺธึ อสมฺมิสฺสํ,
เสสกายทฺวเยปิ รูปํ อิตเรหิ สทฺธึ อสมฺมิสฺสเมว. ยถา หิ สายณฺหสมเย ปพฺพตจฺฉายา
จ รุกฺขจฺฉายา จ กิญฺจาปิ เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ, อญฺมญฺ ปน อสมฺมิสฺสาว.
เอวํ อิเมสุปิ กาเยสุ จตุจตฺตาฬีส จตุปญฺาส จตุราสีติ จ รูปานิ กิญฺจาปิ
เอกาพทฺธานิ วิย โหนฺติ, อญฺมญฺ ปน อสมฺมิสฺสาเนวาติ.
     [๖๑๖-๖๑๙] รูปายตนนิทฺเทเส วณฺโณว วณฺณนิภา, นิภาตีติ วา
นิภา, จกฺขุวิญฺาณสฺส ปากฏา โหตีติ อตฺโถ, วณฺโณว นิภา วณฺณนิภา. สห ๒-
นิทสฺสเนน สนิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺาเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ อตฺโถ. สห ปฏิเฆน สปฺปฏิฆํ,
ปฏิฆฏฺฏนํ ปฏิฆํ นิฆํสนชนกนฺติ ๓- อตฺโถ. นีลาทีสุ อุมฺมารปุปฺผสมานํ ๔-
นีลํ. กณฺณิการปุปฺผสมานํ ปีตกํ. พนฺธุชีวกปุปฺผสมานํ โลหิตกํ. โอสธิตารกสมานํ
โอทาตํ. ฌามงฺคารสมานํ กาฬกํ. มนฺทรตฺตํ สินฺธวารกณฺณวีรมกุลสมานํ ๕-
มญฺเชฏฺกํ. "หริตฺตจ เหมวณฺณ กามํ สุมุข ปกฺกมา"ติ ๖- เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ
"หรี"ติ สุวณฺณํ วุตฺตํ, ปรโต ปนสฺส ชาตรูปคฺคหเณน คหิตตฺตา อิธ สามํ
หริ นาม. อิมานิ สตฺต วตฺถูนิ ๗- อนามสิตฺวา สภาเวเนว ทสฺสิตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวินิภุตฺตานํ          ๒ ฉ.ม. สทฺธึ. เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. ปฏิฆฏฺฏนนิฆํสนชนกนฺติ   ๔ ฉ.ม. อุมาปุปฺผสมานํ
@๕ สี. สินฺธวารกณวีรมกุลสมานํ, ฉ.ม. สินฺทุวารกรวีรมกุฬสมานํ
@๖ ขุ.ชา. ๒๘/๘๙/๖๔    ๗ ฉ.ม. วตฺถุํ. เอวมุปริปิ
     หริวณฺณนฺติ หริตสทฺทลวณฺณํ. อมฺพงฺกุรวณฺณนฺติ อมฺพงฺกุเรน สมานวณฺณํ.
อิมานิ เทฺว วตฺถูนิ อามสิตฺวา ทสฺสิตานิ. ทีฆาทีนิ ทฺวาทส โวหารโต ทสฺสิตานิ.
โส จ เนสํ โวหาโร อุปนิธายสิทฺโธ เจว สนฺนิเวสสิทฺโธ จ. ทีฆาทีนิ หิ
อญฺมญฺ อุปนิธายสิทฺธานิ. วฏฺฏาทีนิ สนฺนิเวสวิเสเสน. ตตฺถ รสฺสํ อุปนิธาย
ตโต อุจฺจตรํ ทีฆํ, ตํ อุปนิธาย ตโต นีจตรํ รสฺสํ. ถูลํ อุปนิธาย ตโต
ขุทฺทกตรํ อณุํ, ตํ อุปนิธาย ตโต มหนฺตตรํ ถูลํ. จกฺกสณฺานํ วฏฺฏํ.
กุกฺกุฏณฺฑสณฺานํ ปริมณฺฑลํ. จตูหิ อํเสหิ ยุตฺตํ จตุรํสํ ๑- ฉฬํสาทีสุปิ เอเสว
นโย. นินฺนนฺติ โอนตํ. ถลนฺติ อุนฺนตํ.
     ตตฺถ ยสฺมา ทีฆาทีนิ ผุสิตฺวาปิ สกฺกา ชานิตุํ, นีลาทีนิ ปเนวํ น
สกฺกา, ตสฺมา น นิปฺปริยาเยน ทีฆํ รูปายตนํ, ตถา รสฺสาทีนิ. ตํ ตํ นิสฺสาย
ปน ตถา ตถา ิตํ "ทีฆํ รสฺสนฺ"ติ เตน เตน โวหาเรน รูปายตนเมเวตฺถ
ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ฉายา อาตโปติ อิทํ อญฺมญฺ ปริจฺฉินฺนํ. ตถา
อาโลโก อนฺธกาโร จ. อพฺภา มหิกาติอาทีนิ จตฺตาริ วตฺถุนาว ทสฺสิตานิ.
ตตฺถ อพฺภาติ พลาหโก. มหิกาติ หิมํ. อิเมหิ จตูหิ อพฺภาทีนํ วณฺณา ทสฺสิตา.
จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภาติอาทีหิ เตสํ เตสํ ปภาวณฺณา ทสฺสิตา.
     ตตฺถ จนฺทมณฺฑลาทีนํ วตฺถูนํ เอวํ วิเสโส เวทิตพฺโพ, มณิมยํ
รชตปฏิจฺฉนฺนํ เอกูนปณฺณาสโยชนายามวิตฺถารํ จนฺทสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ
จนฺทมณฺฑลํ นาม. โสวณฺณมยํ ผลิกปฏิจฺฉนฺนํ สมปญฺาสโยชนายามวิตฺถารํ
สุริยสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ สุริยมณฺฑลํ นาม. สตฺตรตนมยานิ
สตฺตฏฺทสทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารานิ เตสํ เตสํ เทวปุตฺตานํ วิมานานิ
ตารกรูปานิ นาม.
     ตตฺถ เหฏฺา จนฺโท, สุริโย อุปริ, อุภินฺนํ อนฺตรํ โยชนํ โหติ. จนฺทสฺส
เหฏฺิมนฺตโต สุริยสฺส อุปริมนฺโต โยชนสตํ โหติ. ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ม. จตุรสฺสํ
คจฺฉนฺติ. เอเตสุ ปน ตีสุ จนฺโท ทนฺธคมโน, สุริโย สีฆคมโน, ตารกรูปา ๑-
สพฺพสีฆคมนา. กาเลน จนฺทิมสุริยานํ ปุรโต โหนฺติ, กาเลน ปจฺฉโต. ๒-
     อาทาสมณฺฑลนฺติ กํสมยํ. มณีติ เปตฺวา เวฬุริยํ เสโส โชติรสาทิอเนกปฺปเภโท.
สงฺโขติ สามุทฺทิโก. มุตฺตา สามุทฺทิกาปิ เสสาปิ. เวฬุริโยติ
เวฬุวณฺณมณิ. ชาตรูปํ วุจฺจติ สตฺถุ วณฺโณ. สตฺถา หิ สุวณฺณวณฺโณ,
สุวณฺณมฺปิ สตฺถุวณฺณํ. รชตํ วุจฺจติ "กหาปโณ โลหมาสโก ทารุมาสโก
ชตุมาสโก, เย โวหารํ คจฺฉนฺตี"ติ ๓- วุตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ อิธ คหิตํ.
     "ยํ วา ปนญฺมฺปี"ติ อิมินา ปาลิอาคตํ เปตฺวา เสสํ
ตฏฺฏิกปิโลติกกณฺณิกวณฺณาทิเภทํ รูปํ คหิตํ, ตํ หิ สพฺพํ เยวาปนเกสุ ปวิฏฺ.
     เอตเมว ๔- นีลาทิเภเทน ภินฺนมฺปิ รูปํ สพฺพํ ลกฺขณาทีหิ อภินฺนเมว.
สพฺพํ เหตํ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิญฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว
โคจรปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ๕- ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ
อุปาทารูปานิ. ยตฺถ ปน วิเสโส อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขาม, เสสเมตฺถ จกฺขายตนนิทฺเทเส
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลญฺหิ ตตฺถ จกฺขุปุพฺพงฺคโม นิทฺเทโส, อิธ
รูปปุพฺพงฺคโม. ตตฺถ "จกฺขุมฺเปตนฺ"ติอาทีนิ จุทฺทส นามานิ, อิธาปิ
"รูปมฺเปตนฺ"ติอาทีนิ ตีณิ, เสสํ ตาทิสเมว. ยถา หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ
มณฺเฑตฺวา ๖- จกฺขุํ ววฏฺาเปตุํ เตรส วารา วุตฺตา, อิธาปิ เต ตเถว วุตฺตาติ.
     [๖๒๐-๖๒๓] สทฺทายตนนิทฺเทเส เภริสทฺโทติ มหาเภริปหตเภรีนํ สทฺโท.
มุทิงฺคสงฺขปณวสทฺทาปิ มุทิงฺคาทิปจฺจยา สทฺทา. คีตสงฺขาโต สทฺโท คีตสทฺโท.
วุตฺตาวเสสานํ วีณาทีนํ ตนฺติพทฺธานํ สทฺโท วาทิตสทฺโท. สมฺมสทฺโทติ
กํสตาลกฏฺตาลสทฺโท. ปาณิสทฺโทติ ปาณิปฺปหารสทฺโท. สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโทติ
พหุนฺนํ สนฺนิปติตานํ อปญฺายมานปทพฺยญฺชนนิคฺโฆสสทฺโท. ธาตูนํ
สนฺนิฆาตสทฺโทติ รุกฺขานํ อญฺมญฺ นิฆํสนคณฺฑิกาโกฏฺฏนาทิสทฺโท. วาตสฺส วายโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นกฺขตฺตตารกา     ๒ ฉ.ม. ปจฺฉา             ๓ วินย. ๒/๕๘๔/๖๐
@๔ ฉ.ม. เอวเมตํ         ๕ วิสุทฺธิ. ๓/๑๔ ขนฺธนิทฺเทส   ๖ ฉ.ม. ปฏิมณฺเฑตฺวา
สทฺโท วาตสทฺโท. อุทกสฺส สนฺทมานสฺส วา ปฏิหตสฺส วา สทฺโท อุทกสทฺโท.
มนุสฺสานํ สลฺลาปาทิสทฺโท มนุสฺสสทฺโท. ตํ เปตฺวา เสโส สพฺโพปิ อมนุสฺสสทฺโท.
อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ สทฺโท ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ
วํสผาลนปิโลติกผาลนาทีสุ ปวตฺโต ปาลิยํ อนาคตสทฺโท เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺโติ
เวทิตพฺโพ.
     เอวมยํ เภริสทฺทาทินา เภเทน ภินฺโนปิ สทฺโท ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว.
สพฺโพ เจโส ๑- โสตปฏิหนนลกฺขโณ สทฺโท, โสตวิญฺาณสฺส วิสยภาวรโส,
ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อิธาปิ หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺฑิตฺวา ๒- เตรส วารา วุตฺตา. เตสํ อตฺโถ
สกฺกา วุตฺตนเยเนว ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริโต.
     [๖๒๔-๖๒๗] คนฺธายตนนิทฺเทเส มูลคนฺโธติ ยงฺกิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ
นิพฺพตฺโต คนฺโธ. สารคนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. อสิทฺธทุสฺสิทฺธานํ ฑากาทีนํ
คนฺโธ อามกคนฺโธ. มจฺฉสกลิกปูติมํสกิลิฏฺสปฺปิอาทีนํ ๓- คนฺโธ วิสคนฺโธ.
สุคนฺโธติ อิฏฺคนฺโธ. ทุคฺคนฺโธติ อนิฏฺคนฺโธ. อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ
คนฺโธ ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ กณฺณิกคนฺธปิโลติกคนฺธาทโย ๔- ปาลิยํ อนาคตา
สพฺเพปิ คนฺธา เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺาติ เวทิตพฺพา.
     เอวมยํ มูลคนฺธาทินา เภเทน ภินฺโนปิ คนฺโธ ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว.
สพฺโพปิ เจโส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิญฺาณสฺส วิสยภาวรโส,
ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อิธาปิ หิ ตเถว ทฺวิปญฺาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตา. เต อตฺถโต
ปากฏาเยว.
     [๖๒๘-๖๓๑] รสายตนนิทฺเทเส มูลรโสติ ยงฺกิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ
นิพฺพตฺตรโส. ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. อมฺพิลนฺติ ตกฺกมฺพิลาทิ. มธุรนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เหส. เอวมุปริปิ               ๒ ฉ.ม. ปฏิมณฺฑิตา
@๓ ฉ.ม. มจฺฉสกลิกาปูติมํสสํกิลิฏฺสปฺปิอาทีนํ   ๔ ฉ. กณฺณกคนฺธ....
เอกนฺตโต โคสปฺปิอาทิ. มธุ ปน กสาวยุตฺตํ อจิรนิกฺขิตฺตํ ๑- กสาวํ โหติ, ผาณิตํ
ขาริยุตฺตมจิรนิกฺขิตฺตํ ขาริยํ โหติ. สปฺปิ ปน จิรนิกฺขิตฺตํ วณฺณคนฺเธ
ชหนฺตมฺปิ รสํ น ชหตีติ ตเทว เอกนฺตมธุรํ. ติตฺตกนฺติ นิมฺพปณฺณาทิ. กฏุกนฺติ
สิงฺคิเวรมริจาทิ. โลณิกนฺติ สามุทฺทิกโลณาทิ. ขาริกนฺติ วาติงฺคณกฬีราทิ.
ลมฺพิลนฺติ ๒- พทรสาฬวกปิฏฺสาฬวาทิ. ๓- กสาวนฺติ หรีตกาทิ. อิเม สพฺเพปิ รสา
วตฺถุวเสน วุตฺตา. ตํตํวตฺถุโต ปเนตฺถ รโสว อมฺพิลาทีหิ นาเมหิ วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ. สาทูติ อิฏฺรโส. อสาทูติ อนิฏฺรโส. อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ
รโส ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ เลฑฺฑุรสภิตฺติรสปิโลติกรสาทโย ปาลิยํ อนาคตา
สพฺเพปิ รสา เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺาติ เวทิตพฺพา.
     เอวมยํ มูลรสาทิเภเทน ภินฺโนปิ รโส ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว. สพฺโพ
เจโส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิญฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว
โคจรปจฺจุปฏฺาโน. ๔- เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธาปิ
หิ ตเถว ทฺวิปญฺาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตา.
      [๖๓๒] อิตฺถินฺทฺริยนิทฺเทเส ยนฺติ กรณวจนํ, เยน การเณน อิตฺถิยา
อิตฺถีลิงฺคาทีนิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตตฺถ ลิงฺคนฺติ สณฺานํ. อิตฺถิยา หิ
หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺานํ น ปุริสสฺส วิย โหติ. อิตฺถีนํ หิ เหฏฺิมกาโย
วิสโท โหติ, อุปริมกาโย อวิสโท. หตฺถปาทา ขุทฺทกา, มุขํ ขุทฺทกํ. นิมิตฺตนฺติ
สญฺชานนํ. อิตฺถีนํ หิ อุรมํสํ อวิสทํ โหติ, มุขํ นิมฺมสฺสุทาิกํ,
เกสพนฺธวตฺถคฺคหณมฺปิ น ปุริสานํ วิย โหติ. กุตฺตนฺติ กิริยา. อิตฺถิโย หิ
ทหรกาเล สุปฺปมุสเลหิ ๕- กีฬนฺติ, ธีตลิกาย ๖- กีฬนฺติ, มตฺติกวาเกน ๗- สุตฺตกํ
นาม กนฺตนฺติ. อากปฺโปติ คมนาทิอากาโร. อิตฺถิโย หิ คจฺฉมานา อวิสทา คจฺฉนฺติ,
ติฏฺมานา, นิปชฺชมานา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิรนิกฺขิตฺตํ. เอวมุปริปิ     ๒ สี. ลปิลกนฺติ
@๓ ฉ. พทรามลกปิฏฺสาลวาทิ       ๔ วิสุทฺธิ. ๓/๑๕ ขนฺธนิทฺเทส
@๕ ฉ.ม. สุปฺปกมุสลเกหิ           ๖ ฉ.ม. จิตฺตธีตลิกาย
@๗ ม. มตฺติกวากฺเกน
นิสีทมานา, ขาทมานา, ภุญฺชมานา อวิสทา ภุญฺชนฺติ. ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ
ทิสฺวา "มาตุคาโม วิย คจฺฉติ, ติฏฺติ, นิปชฺชติ, นิสีทติ, ขาทติ, ภุญฺชตี"ติ
วทนฺติ.
     อิตฺถตฺตํ อิตฺถีภาโวติ อุภยมฺปิ เอกตฺถํ, อิตฺถีสภาโวติ อตฺโถ. อยํ ปน
กมฺมโช ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโต. ๑- อิตฺถีลิงฺคาทิ ปน น อิตฺถินฺทฺริยํ วิย ปวตฺเต
สมุฏฺิตํ. ๑- ยถา หิ วีเช สติ วีชํ ปฏิจฺจ วีชปจฺจยา รุกฺโข วฑฺฒิตฺวา
สาขาวิฏปสมฺปนฺโน หุตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว อิตฺถีภาวสงฺขาเต
อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถีลิงฺคาทีนิ โหนฺติ. วีชํ วิย หิ อิตฺถินฺทฺริยํ, วีชํ
ปฏิจฺจ วฑฺฒิตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ิตรุกฺโข วิย อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ
อิตฺถีลิงฺคาทีนิ ปวตฺเต สมุฏฺหนฺติ. ตตฺถ อิตฺถินฺทฺริยํ น จกฺขุวิญฺเยฺยํ,
มโนวิญฺเยฺยเมว. อิตฺถีลิงฺคาทีนิ จกฺขุวิญฺเยฺยานิปิ มโนวิญฺเยฺยานิปิ.
     อิทนฺตํ รูปํ อิตฺถินฺทฺริยนฺติ อิทนฺตํ รูปํ ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ
ปุริสสฺสปิ โหนฺติ, น เอวํ. นิยมโต ปน อิตฺถิยาเอว อินฺทฺริยนฺติ อิตฺถินฺทฺริยํ.
     [๖๓๓] ปุริสินฺทฺริเยปิ เอเสว นโย. ปุริสลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถีลิงฺคาทีนํ
ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพานิ. ปุริสสฺส หิ หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺานํ น อิตฺถิยา
วิย โหติ, ปุริสานํ หิ อุปริมกาโย วิสโท โหติ, เหฏฺิมกาโย อวิสโท. หตฺถปาทา
มหนฺตา, มุขํ มหนฺตํ, อุรมํสํ อวิสทํ, มสฺสุทาิกา อุปฺปชฺชนฺติ,
เกสพนฺธวตฺถคฺคหณํ น อิตฺถีนํ วิย โหติ, ทหรกาเล รถนงฺคลาทีหิ กีฬนฺติ, วาลิกปาลึ
กตฺวา วาปึ นาม ขนนฺติ, คมนาทีนิ วิสทานิ โหนฺติ, อิตฺถิมฺปิ คมนาทีนิ วิสทานิ
กุรุมานํ ทิสฺวา "ปุริโส วิย คจฺฉตี"ติอาทีนิ วทนฺติ. เสสํ อิตฺถินฺทฺริเย
วุตฺตสทิสเมว.
     ตตฺถ อิตฺถีภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ. "อิตฺถี"ติ ปกาสนรสํ,
อิตฺถีลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ กรณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ๒- ปุริสภาวลกฺขณํ
ปุริสินฺทฺริยํ, "ปุริโส"ติ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปวตฺเต สมุฏฺิตานิ
@๒ ฉ.ม. การณภาวปจฺจุปฏฺานํ
ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ กรณภาวปจฺจุปฏฺานํ. อุภยมฺเปตํ
ปมกปฺปิกานํ ปวตฺเต สมุฏฺาติ, อปรภาเค ปฏิสนฺธิยํ. ปฏิสนฺธิสมุฏฺิตมฺปิ ๑-
ปวตฺเต จลติ ปริวตฺตติ. ยถาห:-
         "เตน โข ปน สมเยน อญฺตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถีลิงฺคํ
       ปาตุภูตํ โหติ. เตน โข ปน สมเยน อญฺตริสฺสา ภิกฺขุนิยา
       ปุริสลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหตี"ติ. ๒-
     อิเมสุ จ ทฺวีสุ ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถีลิงฺคํ หีนํ, ตสฺมา ปุริสลิงฺคํ
พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถีลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺาติ. อิตฺถีลิงฺคํ ปน
อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายติ, ปุริสลิงฺคํ พลวกุสเลน ปติฏฺาติ.
เอวํ อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปติฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ.
     อุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปน กึ เอกํ อินฺทฺริยํ, อุทาหุ เทฺวติ. เอกํ. ตญฺจ โข
อิตฺถีอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยํ.
เอวํ สนฺเต ทุติยพฺยญฺชนสฺส อภาโว อาปชฺชติ, อินฺทฺริยํ หิ พฺยญฺชนการณํ
วุตฺตํ, ตญฺจสฺส นตฺถีติ. น ตสฺส อินฺทฺริยํ พฺยญฺชนการณํ. กสฺมา? สทา
อภาวโต. อิตฺถีอุภโตพฺยญฺชนกสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทาว
ปุริสพฺยญฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถีลิงฺคพฺยญฺชนํ ๓- ปฏิจฺฉนฺนํ คุยฺหํ ๔- โหติ.
ตถา อิตรสฺส อิตรํ.
     ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยญฺชนทฺวยํ
ติฏฺเยฺย, น ปน ติฏฺติ. ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ น ตสฺส ตํ พฺยญฺชนการณํ.
กมฺมสหายํ ปน ราคจิตฺตเมเวตฺถ การณํ. ยสฺมา จสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ,
ตสฺมา อิตฺถีอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติ.
ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรมฺปิ คพฺภํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏิสนฺธิสมุฏฺิตมฺปิ ปวตฺเต สมุฏฺิตญฺจ         ๒ วินย. ๑/๖๙/๔๖
@๓ ฉ.ม. อิตฺถีพฺยญฺชนํ                         ๔ ฉ.ม. คุฬฺหํ
     [๖๓๔] ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา อรูปชีวิตินฺทฺริเย
วุตฺตเมว. เกวลํ หิ ตตฺถ "โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานนฺ"ติ วุตฺตํ, อิธ
รูปชีวิตินฺทฺริยตฺตา "โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานนฺ"ติ, อยเมว วิเสโส. ลกฺขณาทีนิ
ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ. สหชาตรูปานุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ,
เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานนฺติ. ๑-
     [๖๓๕] กายวิญฺตฺตินิทฺเทเส กายวิญฺตฺตีติ เอตฺถ ตาว กาเยน อตฺตโน
ภาวํ วิญฺาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ ปุริสานํ ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ
กายคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิญฺายตีติ วิญฺตฺติ. สยํ
กายคหณานุสาเรน วิญฺายตีติปิ วิญฺตฺติ. "กาเยน สํวโร สาธู"ติอาทีสุ ๒- อาคโต
โจปนสงฺขาโต กาโยเอว วิญฺตฺติ กายวิญฺตฺติ. กายวิปฺผนฺทเนน
อธิปฺปายวิญฺาปนเหตุตฺตา, สยญฺจ ตถา วิญฺเยฺยตฺตา กาเยน วิญฺตฺตีติปิ
กายวิญฺตฺติ.
     กุสลจิตฺตสฺส วาติอาทีสุ อฏฺหิ กามาวจเรหิ, อภิญฺาจิตฺเตน จาติ นวหิ
จิตฺเตหิ ๓- กุสลจิตฺตสฺส วา ทฺวาทสหิปิ อกุสลจิตฺเตหิ อกุสลจิตฺตสฺส วา อฏฺหิ
มหากิริยาหิ ทฺวีหิ อเหตุกกิริยาหิ ๔- อภิญฺาปตฺตาย เอกาย รูปาวจรกิริยายาติ ๔-
เอกาทสหิ กิริยาจิตฺเตหิ อพฺยากตจิตฺตสฺส วา. อิโต อญฺานิ หิ จิตฺตานิ
วิญฺตฺตึ น ชเนนฺติ, เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ ปน เอตฺตเกเหว จิตฺเตหิ วิญฺตฺติ
โหตีติ เอเตสํ กุสลาทีนํ วเสน ตีหิ ปเทหิ เหตุโต ทสฺสิตา.
     อิทานิ ฉหิ ปเทหิ ผลโต ทสฺเสตุํ "อภิกฺกมนฺตสฺส วา"ติอาทิ วุตฺตํ.
อภิกฺกมาทโย หิ วิญฺตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา วิญฺตฺติผลนฺนาม. ตตฺถ อภิกฺกมนฺตสฺสาติ
ปุรโต กายํ อภิหรนฺตสฺส, ปฏิกฺกมนฺตสฺสาติ ปจฺฉโต ปจฺจาหรนฺตสฺส.
อาโลเกนฺตสฺสาติ อุชุกํ เปกฺขนฺตสฺส. วิโลเกนฺตสฺสาติ อิโต จิโต จ เปกฺขนฺตสฺส.
สมฺมิญฺเชนฺตสฺสาติ สนฺธิโย ๕- สงฺโกเจนฺตสฺส. ปสาเรนฺตสฺสาติ สนฺธิโย
ปฏิปณาเมนฺตสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๑๕ ขนฺธนิทฺเทส     ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๑/๘๐      ๓ ฉ.ม. กุสลจิตฺเตหิ
@๔-๔ ฉ.ม. อภิญฺาปฺปตฺเตน เอเกน รูปาวจรกิริเยนาติ        ๕ ฉ.ม. สนฺธโย
     อิทานิ ฉหิ ปเทหิ สภาวโต ทสฺเสตุํ "กายสฺส ถมฺภนา"ติอาทิ วุตฺตํ,
ตตฺถ กายสฺสาติ สรีรสฺส. กายํ ถมฺเภตฺวา ถทฺธํ กโรตีติ ถมฺภนา. ตเมว
อุปสคฺเคน วฑฺเฒตฺวา สนฺถมฺภนาติ อาห. พลวตรา วา ถมฺภนา สนฺถมฺภนา.
สนฺถมฺภิตตฺตนฺติ สนฺถมฺภิตภาโว. วิญฺาปนวเสน วิญฺตฺติ. วิญฺาปนาติ
วิญฺาปนากาโร วิญฺาปิตภาโว วิญฺาปิตตฺตํ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา
ทฺวารกถาย วุตฺตเมว. ตถา วจีวิญฺตฺติยํ.
     [๖๓๖] "วจีวิญฺตฺตี"ติ ปทสฺส ปน นิทฺเทสปทานญฺจ อตฺโถ ตตฺถ น
วุตฺโต, โส เอวํ เวทิตพฺโพ. วาจาย อตฺตโน ภาวํ วิญฺาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ
ปุริสานํ ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ วจีคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว
วิญฺายตีติ วิญฺตฺติ. สยํ วจีคหณานุสาเรน วิญฺายตีติปิ วิญฺตฺติ. "สาธุ
วาจาย สํวโร"ติอาทีสุ ๑- อาคตา โจปนสงฺขาตา วจีเอว วิญฺตฺติ วจีวิญฺตฺติ.
วจีโฆเสน อธิปฺปายวิญฺาปนเหตุตฺตา สยญฺจ ตถาวิญฺเยฺยตฺตา วาจาย วิญฺตฺตีติปิ
วจีวิญฺตฺติ. วาจา คิราติอาทีสุ วุจฺจตีติ วาจา. คิริยตีติ คิรา. พฺยปฺปโถติ
วากฺยเภโท. วากฺยญฺจ ตํ ปโถ จ อตฺถํ าตุกามานํ าเปตุกามานํ จาติปิ
พฺยปฺปโถ. อุทีริยตีติ อุทีรณํ. ฆุสิยตีติ ๒- โฆโส. กริยตีติ กมฺมํ. โฆโสว กมฺมํ
โฆสกมฺมํ, นานปฺปกาเรหิ กโต โฆโสติ อตฺโถ. วจิยา เภโท วจีเภโท. โส
ปน น ภงฺโค, ปเภทคตา วาจาเอวาติ าปนตฺถํ วาจา วจีเภโทติ วุตฺตํ. อิเมหิ
สพฺเพหิปิ ปเทหิ สทฺทวาจาว ทสฺสิตา. อิทานิ ตาย วาจาย สทฺธึ โยเชตฺวา
เหฏฺา วุตฺตตฺถานํ วิญฺตฺติอาทีนํ ปทานํ วเสน ตีหากาเรหิ สภาวโต ตํ ทสฺเสตุํ
"ยา ตาย วาจาย วิญฺตฺตี"ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
     อิทานิ วิญฺตฺติสมุฏฺาปกจิตฺเตสุ อสมฺโมหตฺถํ ทฺวตฺตึส ฉพฺพีส เอกูนวีส
โสฬส ปจฺฉิมานีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ทฺวตฺตึส จิตฺตานิ หิ รูปํ
สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ อุปตฺถมฺเภนฺติ, ทุวิธมฺปิ วิญฺตฺตึ ชเนนฺติ. ฉพฺพีสติ
วิญฺตฺติเมว น
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๑/๘๐                ๒ ฉ.ม. ฆุสฺสตีติ
ชเนนฺติ, อิตรทฺวยํ กโรนฺติ. เอกูนวีสติ รูปเมว สมุฏฺาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น
กโรนฺติ. โสฬส อิเมสุ ตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติ.
     ตตฺถ ทฺวตฺตึสาติ เหฏฺา วุตฺตาเนว กามาวจรโต อฏฺ กุสลานิ, ทฺวาทส
อกุสลานิ, กิริยโต ทส จิตฺตานิ, เสกฺขปุถุชฺชนานํ อภิญฺาจิตฺตํ, ขีณาสวานํ
อภิญฺาจิตฺตนฺติ. ฉพฺพีสาติ รูปาวจรโต ปญฺจ กุสลานิ, ปญฺจ กิริยานิ,
อรูปาวจรโต จตฺตาริ กุสลานิ, จตฺตาริ กิริยานิ, จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ, จตฺตาริ
ผลจิตฺตานีติ. เอกูนวีสาติ กามาวจรกุสลวิปากโต เอกาทส, อกุสลวิปากโต เทฺว,
กิริยโต กิริยามโนธาตุ, รูปาวจรโต ปญฺจ วิปากจิตฺตานีติ. โสฬสาติ เทฺว
ปญฺจวิญฺาณานิ, สพฺพสตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ, อารุปฺเป
จตฺตาริ วิปากจิตฺตานีติ อิมานิ โสฬส รูปอิริยาปถวิญฺตฺตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติ,
อญฺานิปิ พหูนิ อรูเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสคตตฺตา รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติ. ๑- ยานิ
ปน กายวิญฺตฺตึ สมุฏฺาเปนฺติ, ตาเนว วจีวิญฺตฺติมฺปีติ. ๑-
     [๖๓๗] อากาสธาตุนิทฺเทเส น กสติ น นิกสติ ๒- กสิตุํ ๓- วา ฉินฺทิตุํ
วา ภินฺทิตุํ วา น สกฺกาติ อากาโส. อากาโสว อากาสคตํ เขฬคตาทีนิ วิย,
อากาโสติ วา คตนฺติ อากาสคตํ. น หญฺตีติ อฆํ. อฆฏฺฏนียนฺติ อตฺโถ.
อฆเมว อฆคตํ. ฉิทฺทฏฺเน วิวโร. วิวโรว วิวรคตํ. อสมฺผุฏฺ จตูหิ มหาภูเตหีติ
เอเตหิ อสมฺผุฏฺ นิชฺชฏากาสํว กถิตํ. ลกฺขณาทิโต ปน รูปปริจฺเฉทลกฺขณา
อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺานา
อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานา วา ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺานา, ยาย
ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ "อิทมิโต อุทฺธํ, อโธ, ติริยนฺ"ติ จ โหติ.
     [๖๓๘-๖๔๐] อิโต ปเร รูปสฺส ลหุตาทีนํ นิทฺเทสา จิตฺตสฺส ลหุตาทีสุ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา,
รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ. น ตาเนว, กายวจีวิญฺตฺติโยปิ     ๒ ฉ.ม. น กสฺสติ น นิกสฺสติ
@๓ สี. กสฺสิตํ
อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ
อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา. สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺภาวลกฺขณา
รูปสฺส กมฺมญฺตา, อกมฺมญฺภาววิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา,
กมฺมญฺรูปปฏฺานา.
     เอตา ปน ติสฺโส น อญฺมญฺ วิชหนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ โย อโรคิโน
วิย รูปานํ ลหุภาโว อทนฺธตาลหุปริวตฺติปฺปกาโร รูปทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภ-
ปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส ลหุตา. โย สุปริมทฺทิตจมฺมสฺเสว
รูปานํ มุทุภาโว สพฺพกิริยาวิเสเสสุ สรสวตฺตนภาโว วสวตฺตนภาวมทฺทวปฺปกาโร
รูปถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส มุทุตา.
โย ปน สุธนฺตสุวณฺณสฺเสว รูปานํ กมฺมญฺภาโว สรีรกิริยานุกูลภาวปฺปกาโร
สรีรกิริยานํ อนนุกูลกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, ๑- โส รูปวิกาโร
รูปสฺส กมฺมญฺตาติ เอวเมว ตาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
     เอตา ปน ติสฺโสปิ กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, อาหาราทโยว กโรนฺติ.
ตถา หิ โยคิโน "อชฺช อเมฺหหิ โภชนสปฺปายํ ลทฺธํ, กาโย โน ลหุมุทุกมฺมญฺโ"ติ
วทนฺติ. "อชฺช อุตุสปฺปายํ ลทฺธํ. อชฺช อมฺหากํ จิตฺตํ เอกคฺคํ, กาโย โน
ลหุมุทุกมฺมญฺโ"ติ วทนฺตีติ.
     [๖๔๑] อุปจยสนฺตตินิทฺเทเสสุ อายตนานนฺติ อฑฺเฒกาทสนฺนํ รูปายตนานํ.
อาจโยติ นิพฺพตฺติ. โส รูปสฺส อุปจโยติ โย อายตนานํ อาจโย ปุนปฺปุนํ
นิพฺพตฺตมานานํ, โสว รูปสฺส อุปจโย นาม โหติ, วฑฺฒีติ อตฺโถ.
     [๖๔๒] โย รูปสฺส อุปจโย, โส ๒- รูปสฺส สนฺตตีติ ยา เอวํ อุปจิตานํ
รูปานํ วฑฺฒิ, ตโต อุตฺตริตรํ ปวตฺติกาเล สา รูปสฺส สนฺตติ นาม โหติ,
ปวตฺตีติ อตฺโถ. "นทีตีเร ขตกูปสฺมึ หิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย นิพฺพตฺติ,
ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย วฑฺฒิ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ
ปวตฺตี"ติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนนุกูลภาวกร....             ๒ ฉ.ม. สา. เอวมุปริปิ
     เอวํ กึ กถิตํ โหตีติ? อายตเนน อาจโย กถิโต, อาจเยน อายตนํ
กถิตํ. อาจโย จ กถิโต, อายตนเมว กถิตํ. เอวมฺปิ กึ กถิตํ โหตีติ?
จตุสนฺตติรูปานํ อาจโย อุปจโย นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ กถิตา. อตฺถโต หิ อุภยมฺเปตํ
ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ. อาการนานตฺเตน ปน เวเนยฺยวเสน จ "อุปจโย สนฺตตี"ติ
อุทฺเทสนิทฺเทสนํ ๑- กตฺวา ยสฺมา เอตฺถ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา นิทฺเทเส
"โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โย รูปสฺส อุปจโย, โส รูปสฺส
สนฺตตี"ติ วุตฺตํ.
     ยสฺมา จ อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ, ตสฺมา เอตฺถ อาจยลกฺขโณ
รูปสฺส อุปจโย. ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน
ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน. ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส
สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานาติ
เวทิตพฺพา.
     [๖๔๓] ชรตานิทฺเทเส ชีรณกวเสน ชรา. อยเมตฺถ สภาวนิทฺเทโส.
ชีรณากาโร ชีรณตา. "ขณฺฑิจฺจนฺ"ติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเมว กิจฺจนิทฺเทสา,
ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสา. อยํ หิ "ชรา"ติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตา,
เตนสฺสายํ สภาวนิทฺเทโส, "ชีรณตา"ติ อิมินา อาการโต, เตนสฺสายํ
อาการนิทฺเทโส. "ขณฺฑิจฺจนฺ"ติ อิมินา กาลาติกฺกเมน ๒- ทนฺตนขานํ
ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโต, "ปาลิจฺจนฺ"ติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโต,
"วลิตฺตจตา"ติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโต ทีปิตา, เตนสฺสา อิเม
"ขณฺฑิจฺจนฺ"ติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. เตหิ อิเมสํ วิการานํ
ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ๓- ปากฏชรา ทสฺสิตา. ยเถว หิ อุทกสฺส วา วาตสฺส ๔-
วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สํภคฺคปฏิภคฺคตาย  ๕- วา ฌามตาย วา คตมคฺโค
ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิปิ, เอวเมว ชราย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทฺเทสเทสนํ        ๒ ฉ. กาลาติกฺกเม      ๓ สี. ปากฏภูตา
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. สํภคฺคปลิภคฺคตาย
ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมิเลตฺวาปิ คยฺหติ, น
จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชรา. น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเยฺยา โหติ.
     "อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติ อิเมหิ ปน ปเภเทหิ ๑-
กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสญฺิตาย ปกติยา
ทีปิตา, เตนสฺสิเม ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยสฺมา ชรปตฺตสฺส
อายุ สํหานิยติ, ๒- ตสฺมา ชรา "อายุโน สํหานี"ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสฺมา
จ ทหรกาเล สุปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ
จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุลิตานิ อวิสทานิ โอฬาริกมฺปิ
อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา "อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติปิ
ผลูปจาเรเนว วุตฺตา.
     สา ปนายํ เอวํ นิทฺทิฏฺา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา, ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา
โหติ. ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑภาวาทิทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นาม,
อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม.
ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวมฺปิ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทิมสุริยาทีนํ
วิย มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย จ ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ จ อปาณีนํ วิย อนฺตรนฺตรา
วณฺณวิเสสาทีนํ ทุวิญฺเยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถ. ตโต
อญฺเสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเยฺยตฺตา ชรา
สวีจิชรา นามาติ เวทิตพฺพา.
     ลกฺขณาทิโตปิ รูปปริปากลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ
นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานาติ
เวทิตพฺพา.
     [๖๔๔] อนิจฺจตานิทฺเทเส ขยคมนวเสน ขโย. วยคมนวเสน วโย.
ภิชฺชนวเสน เภโท. อถวา ยสฺมา ตํ ปตฺวา รูปํ ขิยฺยติ เวติ ภิชฺชติ จ,
ตสฺมา ขิยฺยติ เอตสฺมินฺติ ขโย, เวติ เอตสฺมินฺติ วโย, ภิชฺชติ เอตสฺมินฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปเทหิ         ๒ ฉ.ม. หายติ
เภโท, อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา เภโทว ปริเภโท. หุตฺวา อภาวฏฺเน
น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา. อนฺตรธายติ เอตฺถาติ อนฺตรธานํ.
มรณํ หิ ปตฺวา รูปํ อนฺตรธายติ, อทสฺสนํ คจฺฉติ. น เกวลญฺจ รูปเมว,
สพฺเพป ปญฺจกฺขนฺธา. ตสฺมา ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ อนิจฺจตาย อิทเมว ลกฺขณนฺติ
เวทิตพฺพํ. ลกฺขณาทิโต ปน ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา,
ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
      เหฏฺา ชาติ คหิตา ชรา คหิตา, อิมสฺมึ วา าเน มรณํ คหิตํ. อิเม
ตโย ธมฺมา อิเมสํ สตฺตานํ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจามิตฺตสทิสา. ยถา หิ ปุริสสฺส ตโย
ปจฺจามิตฺตา โอตารํ ๑- คเวสมานา วิจเรยฺยุํ. เตสุ เอโก เอวํ วเทยฺย "เอตํ
นีหริตฺวา อฏวีปเวสนํ มยฺหํ ภาโร โหตู"ติ, ทุติโย "อฏวีคตกาเล โปเถตฺวา
ปวิยํ ปาตนํ มยฺหํ ภาโร"ติ, ตติโย "ปวีคตกาลโต ๒- ปฏฺาย อสินา สีสจฺเฉทนํ
มยฺหํ ภาโร"ติ, เอวรูปา อิเม ชาติอาทโย. นีหริตฺวา อฏวีปเวสนปจฺจามิตฺตสทิสา
เหตฺถ ชาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นิพฺพตฺตาปนโต. อฏวีคตํ โปเถตฺวา ปวิยํ
ปาตนปจฺจามิตฺตสทิสา ชรา นิพฺพตฺตกฺขนฺธานํ ทุพฺพลปราธีนมญฺจปรายนภาวกรณโต.
อฏวีคตสฺส ๓- อสินา สีสจฺเฉทนกปจฺจามิตฺตสทิสํ มรณํ ชราปตฺตานํ ขนฺธานํ
ชีวิตกฺขยํ ปาปุณโตติ. ๔-
     [๖๔๕] กพฬิงฺการาหารนิทฺเทเส กพฬํ กริยตีติ กพฬิงฺกาโร. อาหริยตีติ
อาหาโร, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริยตีติ อตฺโถ. รูปํ วา อาหรตีติปิ อาหาโร.
เอวํ วตฺถุวเสน นามํ อุทฺธริตฺวา ปุน วตฺถุวเสเนเวตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ "โอทโน
กุมฺมาโส"ติอาทิ วุตฺตํ. โอทนาทีนิ หิ ผาณิตปริยนฺตานิ ทฺวาทส อิธาธิปฺเปตสฺส
อาหารสฺส วตฺถูนิ. ปาลิยํ อนาคตานิ มูลผลาทีนิ เยวาปนกํ ปวิฏฺานิ.
     อิทานิ ตานิ มูลผลาทีนิ กตฺตพฺพโต ทสฺเสตุํ "ยมฺหิ ยมฺหิ ชนปเท"ติอาทิมาห.
ตตฺถ มุเขน อสิตพฺพํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ มุขาสิยํ. ทนฺเตหิ วิขาทิตพฺพนฺติ ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โอกาสํ          ๒ ม. ปถวีปติตกาลโต        ๓ ฉ.ม. ปถวิคตสฺส
@๔ ฉ.ม. ปาปนโตติ      ๕ ม. วิขายิตพฺพนฺติ
ทนฺตวิขาทนํ. คเลน อชฺโฌหริตพฺพนฺติ คลชฺโฌหรณียํ. อิทานิ ตํ กิจฺจวเสน
ทสฺเสตุํ "กุจฺฉิวิตฺถมฺภนนฺ"ติ อาห. ตญฺหิ มูลผลาทิ โอทนกุมฺมาสาทิ วา
อชฺโฌหฏํ กุจฺฉึ วิตฺถมฺเภติ, อิทมสฺส กิจฺจํ. ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺตีติ
เหฏฺา สพฺพปเทหิ สวตฺถุกํ อาหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิพฺพตฺติตํ โอชเมว ๑-
ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ.
     กึ ปเนตฺถ วตฺถุสฺส กิจฺจํ, กึ โอชาย? ปริสฺสยหรณปาลนานิ. วตฺถุ หิ
ปริสฺสยํ หรติ, ปาเลตุํ น สกฺโกติ. โอชา ปาเลติ, ปริสฺสยํ หริตุํ น สกฺโกติ.
เทฺวปิ เอกโต หุตฺวา ปาเลตุมฺปิ สกฺโกนฺติ ปริสฺสยมฺปิ หริตุํ. โก ปเนส ปริสฺสโย
นาม? กมฺมชเตโช. อนฺโตกุจฺฉิยญฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมึ อสติ กมฺมชเตโช อุฏฺหิตฺวา
อุทรปฏลํ คณฺหาติ, "ฉาโตสฺมิ, อาหารํ เม เทถา"ติ วทาเปติ. ภุตฺตกาเล
อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา วตฺถุํ คณฺหาติ, อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติ.
     ยถา หิ ฉายารกฺขโส ฉายํ ปวิฏฺ คเหตฺวา เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา
อตฺตโน ภวเน โมเทนฺโต ฉาตกาเล อาคนฺตฺวา สีเส ฑํสติ, โส ฑฏฺตฺตา
วิรวติ, ตํ วิรวํ สุตฺวา "ทุกฺขปฺปตฺโต เอตฺถ อตฺถี"ติ ตโต ตโต มนุสฺสา
อาคจฺฉนฺติ, โส อาคตาคเต คเหตฺวา ขาทิตฺวา ภวเน โมทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ
เวทิตพฺพํ. ฉายารกฺขโส วิย หิ กมฺมชเตโช, เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา ปิตสตฺโต
วิย อุทรปฏลํ, ปุน อาคตมนุสฺสา วิย โอทนาทิวตฺถุ, โอตริตฺวา สีเส ฑํสนํ
วิย กมฺมชเตชสฺส วตฺถุโต มุตฺตสฺส อุทรปฏลคฺคหณํ, ฑฏฺสฺส วิรวนกาโล
วิย "อาหารํ เทถา"ติ วจนกาโล. ตาย สญฺาย อาคตาคเต คเหตฺวา
ขาทิตฺวา ภวเน โมทนกาโล วิย กมฺมชเตเชน อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา วตฺถุสฺมึ
คหิเต เอกคฺคจิตฺตตา.
     ตตฺถ โอฬาริเก วตฺถุสฺมึ โอชา มนฺทา โหติ, สุขุเม พลวตี. กุทฺรูสภตฺตาทีนิ
หิ ภุญฺชิตฺวา มุหุตฺเตเนว ฉาโต โหติ, สปฺปิอาทีนิ ปิวิตฺวา ิตสฺส
ทิวสมฺปิ ภตฺตํ น รุจฺจติ. เอตฺถ จ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิพฺพฏฺฏิตโอชเมว
กุมฺภิลานํ ๑- หิ อาหารํ อุปาทาย โมรานํ อาหาโร สุขุโม. กุมฺภิลา กิร ปาสาเณ
คิลนฺติ, เต จ เนสํ กุจฺฉิปฺปตฺตา วิลียนฺติ. โมรา สปฺปวิจฺฉิกาทิปาเณ ขาทนฺติ.
โมรานํ ปน อาหารํ อุปาทาย ตรจฺฉานํ อาหาโร สุขุโม. เต กิร ติวสฺสฉฑฺฑิตานิ
วิสาณานิ เจว อฏฺีนิ จ ขาทนฺติ, ตานิ จ เนสํ เขเฬน เตมิตมตฺตาเนว
กนฺทมูลํ วิย มุทุกานิ โหนฺติ. ตรจฺฉานมฺปิ อาหารํ อุปาทาย หตฺถีนํ อาหาโร
สุขุโม, เต หิ นานารุกฺขสาขาทโย ขาทนฺติ. หตฺถีนํ อาหารโต ควยโคกณฺณมิคาทีนํ
อาหาโร สุขุโม, เต กิร นิสฺสารานิ นานารุกฺขปณฺณาทีนิ ขาทนฺติ. เตสมฺปิ
อาหารโต คุนฺนํ อาหาโร สุขุโม, เต อลฺลสุกฺขติณานิ ขาทนฺติ. เตสํ อาหารโต
สสานํ อาหาโร สุขุโม. สสานํ อาหารโต สกุณานํ อาหาโร สุขุโม. สกุณานํ
อาหารโต ปจฺจนฺตวาสีนํ ๒- อาหาโร สุขุโม. ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหารโต คามโภชกานํ
อาหาโร สุขุโม. คามโภชกานํ อาหารโต ราชราชมหามตฺตานํ อาหาโร สุขุโม.
เตสมฺปิ อาหารโต จกฺกวตฺติโน อาหาโร สุขุโม. จกฺกวตฺติโน อาหารโต ภุมฺมานํ
เทวานํ อาหาโร สุขุโม. ภุมฺมานํ เทวานํ อาหารโต จาตุมฺมหาราชิกานํ ๓-
อาหาโร สุขุโม. เอวํ ยาว ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ อาหาโร วิตฺถาเรตพฺโพ. เตสํ
ปนาหาโร สุขุโมเตฺวว นิฏฺ ปตฺโต.
     ลกฺขณาทิโตปิ โอชาลกฺขโณ กพฬิงฺกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส,
อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๖๔-๓๙๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=9084&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=9084&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=515
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=4414
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=3925
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=3925
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34