อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

     [๖๔๖] โนอุปาทานิทฺเทเส ยถา อุปาทารูปํ อุปาทิยเตว, น อญฺเน
อุปาทิยติ, เอวเมตํ น อุปาทิยเตวาติ โนอุปาทา.
     [๖๔๗-๖๕๐] ผุสิตพฺพนฺติ โผฏฺพฺพํ, ผุสิตฺวา ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
โผฏฺพฺพญฺจ ตํ อายตนญฺจาติ โผฏฺพฺพายตนํ. อาโป จ ตํ นิสฺสตฺตสุญฺตสภาวฏฺเน
ธาตุ จาติ อาโปธาตุ. อิทานิ ยสฺมา ตีณิ รูปานิ ผุสิตฺวา ชานิตพฺพานิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. กุมฺภีลานญฺหิ       ๒ ม. ปจฺจนฺตคามวาสีนํ      ๓ ฉ.ม. จาตุมหาราชิกานํ
ตสฺมา ตานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ "กตมนฺตํ รูปํ โผฏฺพฺพายตนํ? ปวีธาตู"ติ-
อาทิมาห. ตตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนฺนปจฺจุปฏฺานา.
เตโชธาตุ อุณฺหตฺตลกฺขณา, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา.
วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนลกฺขณา, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. ปุริมา ปน
อาโปธาตุ ปคฺฆรณลกฺขณา, อุปพฺรูหณรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. ๑- เอเกกา เจตฺถ
เสสตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
     กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. มุทุกนฺติ อถทฺธํ. สณฺหนฺติ มฏฺ. ผรุสนฺติ ขรํ.
สุขสมฺผสฺสนฺติ สุขเวทนาปจฺจยํ อิฏฺโผฏฺพฺพํ. ทุกฺขสมฺผสฺสนฺติ
ทุกฺขเวทนาปจฺจยํ อนิฏฺโผฏฺพฺพํ. ครุกนฺติ ภาริยํ. ลหุกนฺติ อภาริยํ,
สลฺลหุกนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ "กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ ครุกํ ลหุกนฺ"ติ
ปเทหิ ปวีธาตุเอว ภาชิตา. "ยทายํ กาโย อายุสหคโต จ โหติ
อุสฺมาสหคโต จ วิญฺาณสหคโต จ, ตทา ลหุตโร จ โหติ มุทุตโร
จ กมฺมญฺตโร จา"ติ ๒- สุตฺเตปิ ลหุมุทุภูตํ ปวีธาตุเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
     "สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสนฺ"ติ ปททฺวเยน ปน ตีณิ มหาภูตานิ ภาชิตานิ.
ปวีธาตุ หิ สุขสมฺผสฺสาปิ อตฺถิ ทุกฺขสมฺผสฺสาปิ อตฺถิ. ตถา เตโชธาตุ,
วาโยธาตุ. ๓- ตตฺถ สุขสมฺผสฺสา ปวีธาตุ มุทุตลหตฺเถ ๔- ทหเร ปาทํ ๕- สมฺพาหนฺเต
อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา "สมฺพาห ตาตา, สมฺพาห ตาตา"ติ วทาปนาการํ
กโรติ. สุขสมฺผสฺสา เตโชธาตุ สีตสมเย องฺคารกปลฺลํ อาหริตฺวา คตฺตํ เสเทนฺเต
อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา "เสเทหิ ตาตา, เสเทหิ ตาตา"ติ วทาปนาการํ
กโรติ. สุขสมฺผสฺสา วาโยธาตุ อุณฺหสมเย วตฺตสมฺปนฺเน ทหเร วีชเนน วีชนฺเต
อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา "วีช ตาตา, วีช ตาตา"ติ วทาปนาการํ กโรติ.
ถทฺธหตฺเถ ปน ทหเร ปาเท สมฺพาหนฺเต อฏฺีนํ ภิชฺชนกาโล วิย โหติ, โสปิ
"อเปหี"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. อุณฺหสมเย องฺคารกปลฺเล อาภเฏ "อปเนหิ นนฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๑๘๙ สมาธินิทฺเทส    ๒ ที.ม. ๑๐/๔๒๔/๒๖๗
@๓ ฉ.ม. เตโชธาตุวาโยธาตุโย    ๔ ฉ.ม. มุทุตลุณหตฺเถ     ๕ ฉ.ม. ปาเท
วตฺตพฺพํ โหติ. สีตสมเย วีชเนน วีชนฺเต "อเปหิ, มํ มา วีชา"ติ วตฺตพฺพํ
โหติ, เอวเมตาสํ สุขสมฺผสฺสตา ทุกฺขสมฺผสฺสตา จ เวทิตพฺพา.
     "ยํ โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆนฺ"ติอาทินา นเยน วุตฺตา ปน จตูหิ
จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา เหฏฺา รูปายตนาทีสุ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา.
     กึ ปเนตานิ ตีณิ มหาภูตานิ เอกปฺปหาเรเนว อาปาถมาคจฺฉนฺติ, อุทาหุ
โนติ? อาคจฺฉนฺติ. เอวํ อาคตานิ กายปฺปสาทํ ฆฏฺเฏนฺติ น ฆฏฺเฏนฺตีติ?
ฆฏฺเฏนฺติ. เอกปฺปหาเรเนตานิ อารมฺมณํ กตฺวา กายวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ
นุปฺปชฺชตีติ? นุปฺปชฺชติ, กสฺมา? ๑- อาภุชิตวเสน วา หิ อุสฺสทวเสน วา
อารมฺมณกรณํ โหติ.
     ตตฺถ อาภุชิตวเสน ตาว ปตฺตสฺมึ หิ โอทเนน ปูเรตฺวา อาภเฏ เอกํ
สิตฺถํ คเหตฺวา "ถทฺธํ วา มุทุกํ วา"ติ วีมํสนฺโต กิญฺจาปิ ตตฺถ เตโชปิ อตฺถิ
วาโยปิ อตฺถิ, ปวีธาตุเมว ปน อาภุชติ. ๒- อุโณฺหทเก หตฺถํ โอตาเรตฺวา
วีมํสนฺโต กิญฺจาปิ ตตฺถ ปวีปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, เตโชธาตุเมว ปน อาภุชติ.
อุณฺหสมเย วาตปานํ วิวริตฺวา วาเตน สรีรํ ปหราเปนฺโต ิโต มนฺทมนฺเท
วาเต ปหรนฺเต กิญฺจาปิ ตตฺถ ปวีปิ อตฺถิ เตโชปิ อตฺถิ, วาโยธาตุเมว ปน
อาภุชติ. เอวํ อาภุชนวเสน ๓- อารมฺมณํ กโรติ นาม.
     โย ปน อุปกฺขลติ ๔- วา สีเสน วา รุกฺขํ ปหรติ, ภุญฺชนฺโต วา
สกฺขรํ ฑํสติ, โส กิญฺจาปิ ตตฺถ เตโชปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน
ปน ปวีธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติ. อคฺคึ อกฺกมนฺโตปิ กิญฺจาปิ ตตฺถ ปวีปิ
อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน เตโชธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติ. พหลวาเต ๕-
กณฺณสกฺขลึ ปหริตฺวา พธิรภาวํ กโรนฺเต วิย ๖- กิญฺจาปิ ตตฺถ ปวีปิ อตฺถิ
เตโชปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน วาโยธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ     ๒ สี อาภุญฺชติ. เอวมุปริปิ   ๓ ฉ.ม. อาภุชิตวเสน
@๔ สี. ปกฺขลติ  ๕ ม. พลววาโต, ฉ. พลววาเต  ๖ ม. กโรนฺโต วิย โหติ, ฉ. กโรนฺเต
     ยงฺกิญฺจิ ธาตุํ อารมฺมณํ กโรนฺตสฺส ๑- กายวิญฺาณมฺปิ เอกปฺปหาเรน
นุปฺปชฺชติ, สูจิกลาเปน วิทฺธสฺส เอกปฺปหาเรน กาโย ฆฏฺฏิยติ, ยสฺมึ ยสฺมึ
ปน าเน กายปฺปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ตตฺถ ตตฺถ กายวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ.
ยตฺถ ยตฺถาปิ ๒- ปฏิฆฏฺฏนนิฆํโส พลวา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ ปมํ อุปฺปชฺชติ.
กุกฺกุฏปตฺเตนปิ วเณ พาธิยมาเน ๓- อํสุอํสุ กายปฺปสาทํ ฆฏฺเฏติ. ยตฺถ ยตฺถ
ปน กายปฺปสาโท ๔- อุสฺสนฺโน โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว กายวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ
อุสฺสทวเสน อารมฺมณํ กโรติ, อุสฺสทวเสเนว จ กายวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ นาม.
     กถํ ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณโต สงฺกนฺติ โหตีติ? ทฺวีหากาเรหิ โหติ
อชฺฌาสยโต วา วิสยาธิมตฺตโต วา. วิหารปูชาทีสุ หิ "ตานิ เจติยานิ เจว
ปฏิมาโย จ วนฺทิสฺสามิ, โปตฺถกมฺมจิตฺตกมฺมานิ จ โอโลเกสฺสามี"ติ อชฺฌาสเยน
คโต เอกํ วนฺทิตฺวา วา ปสฺสิตฺวา วา อิตรสฺส วนฺทนตฺถาย วา ทสฺสนตฺถาย
วา มนํ กตฺวา วนฺทิตุมฺปิ ปสฺสิตุมฺปิ คจฺฉติเยว. เอวํ อชฺฌาสยโต สงฺกมติ
นาม.
     เกลาสกูฏปฏิภาคํ ปน มหาเจติยํ โอโลเกนฺโต ิโตปิ อปรภาเค
สพฺพตุริเยสุ ปคฺคหิเตสุ รูปารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา สทฺทารมฺมณํ สงฺกมติ,
มนุญฺคนฺเธสุ ปุปฺเผสุ วา คนฺเธสุ วา อาคเตสุ ๕- สทฺทารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา
คนฺธารมฺมณํ สงฺกมติ. เอวํ วิสยาธิมตฺตโต สงฺกมติ นาม.
     [๖๕๑] อาโปธาตุนิทฺเทเส อาโปติ สภาวนิทฺเทโส. อาโปว อาโปคตํ.
สิเนหวเสน สิเนโห. สิเนโหว สิเนหคตํ. พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ ปวีธาตุอาทิกสฺส
ภูตรูปสฺส พนฺธนภาโว. อโยปิณฺฑิอาทีนิ หิ อาโปธาตุ อาพนฺธิตฺวา
พทฺธานิ ๖- กโรติ, ตาย อาพนฺธตฺตา ตานิ พทฺธานิ นาม โหนฺติ.
ปาสาณปพฺพตตาลฏฺิหตฺถิทนฺตโคสิงฺคาทีสุปิ เอเสว นโย. สพฺพานิ เหตานิ อาโปธาตุเอว
อาพนฺธิตฺวา พทฺธานิ กโรติ, อาโปธาตุยา อาพนฺธตฺตา ๗- พทฺธานิ โหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กโรติ           ๒ ม. ยตฺถ ยตฺถ หิ     ๓ ฉ.ม. โธวิยมาเน   ๔ ฉ.ม. ปสาโท
@๕ ฉ.ม. อาภเตสุ       ๖ สี. ถทฺธานิ         ๗ ฉ.ม. อาพทฺธตฺตาว
     กึ ปน ปวีธาตุ เสสธาตูนํ ปติฏฺา โหติ, น โหตีติ? โหติ. ผุสิตฺวา
โหติ อุทาหุ อผุสิตฺวา, อาโปธาตุ วา เสสา พนฺธมานา ผุสิตฺวา พนฺธติ, ๑- อุทาหุ
อผุสิตฺวาติ? ปวีธาตุ ตาว อาโปธาตุยา อผุสิตฺวาว ปติฏฺา โหติ, เตโชธาตุยา
จ วาโยธาตุยา จ ผุสิตฺวา. อาโปธาตุ ปน ปวีธาตุมฺปิ เตโชธาตุวาโยธาตุโยปิ
อผุสิตฺวาว อาพนฺธติ. ยทิ ผุสิตฺวา อาพนฺเธยฺย, โผฏฺพฺพายตนํ นาม ภเวยฺย.
     เตโชธาตุวาโยธาตูนมฺปิ เสสธาตูสุ สกสกกิจฺจกรเณ เอเสว นโย.
เตโชธาตุ หิ ปวีธาตุํ ผุสิตฺวา ฌาเปติ, สา ปน  น อุณฺหา หุตฺวา ฌายติ.
ยทิ อุณฺหา หุตฺวา ฌาเยยฺย, อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺย. อาโปธาตุํ ปน
อผุสิตฺวาว ตาเปติ, สาปิ ตปฺปมานา ๒- น อุณฺหา หุตฺวา ตปฺปติ. ยทิ อุณฺหา
หุตฺวา ตปฺเปยฺย, อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺย. วาโยธาตุํ ปน ผุสิตฺวาว
ตาเปติ, สาปิ ตปฺปมานา น อุณฺหา หุตฺวา ตปฺปติ. ยทิ อุณฺหา หุตฺวา
ตปฺเปยฺย, อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺย. วาโยธาตุ ปวีธาตุํ ผุสิตฺวา วิตฺถมฺเภติ.
ตถา เตโชธาตุํ, อาโปธาตุํ ปน อผุสิตฺวาว วิตฺถมฺเภติ.
     อุจฺฉุรสํ ปจิตฺวา ผาณิตปิณฺเฑ กริยมาเน อาโปธาตุ ถทฺธา โหติ น
โหตีติ? น โหติ. สา หิ ปคฺฆรณลกฺขณา, ปวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา, โอมตฺตํ
ปน อาโป อธิมตฺตปวีคติกํ ชาตํ. สา หิ รสากาเรน ิตภาวํ วิชหติ,
ลกฺขณํ น วิชหติ. ผาณิตปิณฺเฑ วิลียมาเนปิ ปวีธาตุ น วิลียติ. กกฺขฬลกฺขณา
หิ ปวีธาตุ, ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, โอมตฺตา ปน ปวี อธิมตฺตอาปคติกา
โหติ, สา ปิณฺฑิกากาเรน ๓- ิตภาวํ วิชหติ, ลกฺขณํ น วิชหติ. จตุนฺนํ หิ
มหาภูตานํ ภาวญฺถตฺตเมว โหติ, ลกฺขณญฺถตฺตํ นาม นตฺถิ. ตสฺส อภาโว
อฏฺานปริกปฺปสุตฺเตน ทีปิโต. วุตฺตเญฺหตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาพนฺธติ        ๒ ฉ.ม. ตปมานา     ๓ ฉ.ม. ปิณฺฑากาเรน
            "สิยา โข ปนานนฺท ๑- จตุนฺนํ มหาภูตานํ อญฺถตฺตํ
        ปวีธาตุยา อาโปธาตุยา เตโชธาตุยา วาโยธาตุยา, น เตฺวว พุทฺเธ
        อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อญฺถตฺตนฺ"ติ. ๒-
     อยเญฺหตฺถ อตฺโถ:- อานนฺท กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปวีธาตุ ปริวตฺเตตฺวา
ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ นาม ภเวยฺย, อริยสาวกสฺส ปน อญฺถตฺตํ นาม
นตฺถีติ. เอวเมตฺถ อฏฺานปริกปฺโป อาคโต.
     [๖๕๒] อิโต ปเรสุ อุปาทินฺนาทินิทฺเทเสสุ อุปาทินฺนาทีนํ ๓- อตฺโถ
มาติกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. จกฺขายตนาทีนิ เหฏฺา วิตฺถาริตาเนว, ตตฺถ
ตตฺถ ปน วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม.
     อุปาทินฺนนิทฺเทเส ตาว จกฺขายตนาทีนิ เอกนฺตํ อุปาทินฺนตฺตา วุตฺตานิ.
ยสฺมา ปน รูปายตนาทีนิ อุปาทินฺนานิปิ อตฺถิ อนุปาทินฺนานิปิ, ตสฺมา ตานิ
"ยํ ยํ วา ปนา"ติ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ปุน "กมฺมสฺส กตตฺตา รูปายตนนฺ"ติ-
อาทินา นเยน วิตฺถาริตานิ. อิมินา อุปาเยน สพฺพเยวาปนเกสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     กสฺมา ปน "กมฺมสฺส กตตฺตา"ติ จ "น กมฺมสฺส กตตฺตา"ติ จ
อุภินฺนมฺปิ นิทฺเทเส ชรตา จ อนิจฺจตา จ น คหิตา, อนุปาทินฺนาทีนํเยว
นิทฺเทเสสุ คหิตาติ? "น กมฺมสฺส กตตฺตา"ติ เอตฺถ ตาว กมฺมโต
อญฺปจฺจยสมุฏฺานํ สงฺคหิตํ, "กมฺมสฺส กตตฺตา"ติ เอตฺถ กมฺมสมุฏฺานเมว, อิมานิ
จ เทฺว รูปานิ เนว กมฺมโต, น อญฺสฺมา รูปชนกปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตสฺมา น คหิตานิ. สา จ เนสํ อนุปฺปตฺติ ปรโต อาวีภวิสฺสติ. อนุปาทินฺนนฺติ-
อาทีสุ ปน เกวลํ  อนุปาทินฺนาทิคฺคหเณน กมฺมาทิสมุฏฺานตา ปฏิกฺขิตฺตา, น
อญฺปจฺจยสมุฏฺานตา อนุญฺาตา. ตสฺมา ตตฺถ คหิตานีติ เวทิตพฺพานีติ. ๔-
     [๖๖๖] จิตฺตสมุฏฺานนิทฺเทเส "กายวิญฺตฺติ วจีวิญฺตฺตี"ติ อิทํ
ทฺวยํ ยสฺมา เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺานานิ ภูตานิ อุปาทาย ปญฺายติ, ตสฺมา วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สิยา อานนฺท       ๒ องฺ. ติก. ๒๐/๗๖/๒๑๖
@๓ ฉ.ม. อุปาทินฺนรูปาทินิทฺเทเสสุ อุปาทินฺนปทาทีนํ
@๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
ปรมตฺถโต ปน ตสฺส นิสฺสยภูตานิ ภูตาเนว จิตฺตสมุฏฺานานิ, ตนฺนิสฺสิตตฺตา
ยถา อนิจฺจสฺส รูปสฺส ชรามรณํ อนิจฺจํ นาม โหติ, เอวมิทมฺปิ จิตฺตสมุฏฺานํ
นาม ชาตํ.
     [๖๖๘] จิตฺตสหภุนิทฺเทเสปิ เอเสว นโย. ยาว จิตฺตํ, ตาว ปญฺายนโต
อิทเมว ทฺวยํ วุตฺตํ, น ปเนตํ จิตฺเตน สห ภูตานิ วิย เจตนาทโย ๑- วิย
จ อุปฺปชฺชติ.
     [๖๗๐] จิตฺตานุปริวตฺติตายปิ เอเสว นโย. ยาว จิตฺตํ, ตาว
ปญฺายนโตเอว เหตํ ทฺวยํ "จิตฺตานุปริวตฺตี"ติ วุตฺตํ.
     [๖๗๔] โอฬาริกนฺติ วตฺถุอารมฺมณภูตตฺตา สงฺฆฏฺฏนวเสน ๒- คเหตพฺพโต
ถูลํ. วุตฺตวิปลฺลาสโต สุขุมํ เวทิตพฺพํ.
     [๖๗๖] ทูเรติ ฆฏฺฏนวเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา ทุวิญฺเยฺยภาเวน สมีเป
ิตมฺปิ ทูเร. อิตรํ ปน ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพตฺตา สุวิญฺเยฺยภาเวน ทูเร
ิตมฺปิ สนฺติเก จกฺขายตนาทินิทฺเทสา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพา.
อิทํ ตาว ทุวิเธน รูปสงฺคเห วิเสสมตฺตํ. ติวิธสงฺคโห อุตฺตานตฺโถเยว.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๙๐-๓๙๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=9733&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=9733&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=539
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=4763
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=4328
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=4328
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34