ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                     สมฺโมหวิโนทนี นาม อภิธมฺมฏฺฐกถา
                            วิภงฺควณฺณนา
                            ---------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            อารมฺภกถา
             จตุสจฺจทโส นาโถ        จตุธา ธมฺมสงฺคณึ
             ปกาสยิตฺว ๑- สมฺพุทฺโธ    ตสฺเสว สมนนฺตรํ
             อุเปโต พุทฺธธมฺเมหิ       อฏฺฐารสหิ นายโก
             อฏฺฐารสนฺน ๒- ขนฺธาทิ-   วิภงฺคานํ วเสน ยํ
             วิภงฺคํ เทสยี สตฺถา       ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม
             อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต     ตสฺมา ตสฺสตฺถวณฺณนํ
             กริสฺสามิ วิคาหิตฺวา       โปราณฏฺฐกถานยํ
             สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา     ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปกาสยิตฺวา        ฉ.ม. อฏฺฐารสนฺนํ
                           ๑. ขนฺธวิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๑] ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺ
ขนฺโธวิญฺญาณกฺขนฺโธติ อิทํ วิภงฺคปกรณสฺส อาทิภูเต ขนฺธวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ
นาม.
     ตตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ
ทสฺเสติ. ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺรายํ ขนฺธสทฺโท สมฺพหุเลสุ ฐาเนสุ
นิปตติ ๑- ราสิมฺหิ, คุเณ, ปณฺณตฺติยํ, รุฬฺหิยนฺติ. "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
มหาสมุทเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเหตุํ `เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี'ติ วา
`เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี'ติ วา `เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี'ติ วา
`เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี'ติ วา, อถโข อสงฺเขยฺโย อปฺปเมยฺโย
มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี"ติอาทีสุ ๒- หิ ราสิโต ขนฺโธ นาม. น หิ
ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ วุจฺจติ, พหุกเมว วุจฺจติ. ตถา น ปริตฺตกํ รชํ ๓-
รชกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ พลํ พลกฺขนฺโธ,
น อปฺปมตฺตกํ ปุญฺญํ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจติ. พหุกเมว หิ รชํ ๔- รชกฺขนฺโธ,
พหุกาว ควาทโย ควกฺขนฺโธ พลกฺขนฺโธ ปุญฺญกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติ. "สีลกฺขนฺโธ
สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๕- ปน คุณโต ขนฺโธ นาม. "อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ
ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมานนฺ"ติ ๖- เอตฺถ ปน ๗- ปณฺณตฺติโต
ขนฺโธ นาม. "ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ ฯเปฯ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๘-
รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม. สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโต. อยํ หิ ขนฺธฏฺโฐ
นาม ปิณฺฑฏฺโฐ ปูฏฏฺโฐ ๙- ฆฏฏฺโฐ ราสฏฺโฐ. ตสฺมา "ราสิลกฺขณา ขนฺธา"ติ
เวทิตพฺพา. โกฏฺฐาสฏฺโฐติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โลกสฺมึ หิ อิณํ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทิสฺสติ    องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๓, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๐๘/๓๗๖ (สฺยา)
@ ฉ.ม. ปริตฺตโก รโช            ฉ.ม. รโช     ที.ปา. ๑๑/๓๕๕/๒๕๑
@ สํ. สฬา. ๑๘/๓๒๒/๒๒๓ (สฺยา)        ฉ.ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ
@ อภิ. ๓๔/๖๓/๓๒                    ฉ.ม. ปูคฏฺโฐ
โจทิยมานา "ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา"ติ วทนฺติ. อิติ
"โกฏฺฐาสลกฺขณา ขนฺธา"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวเมตฺถ รูปกฺขนฺโธติ รูปราสิ
รูปโกฏฺฐาโส. เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฏฺฐาโสติ อิมินา นเยน
สญฺญากฺขนฺธาทีนํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     เอตฺตาวตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยฺวายํ "จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ
อุปาทายรูปนฺ"ติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทีสุ เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต ปญฺจวีสติ
รูปโกฏฺฐาสาติ จ ฉนฺนวุติ รูปโกฏฺฐาสาติ จ เอวมฺปเภโท รูปราสิ,  ตํ สพฺพํ
ปริปิณฺฑิตฺวา ๑- รูปกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ. ๒- โย ปนายํ "สุขา เวทนา ทุกฺขา
เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต
จตุภูมิกเวทนาราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา เวทนากฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ. โย
จายํ ๓- "จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา สญฺญา"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ
โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกสญฺญาราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ
นามาติ ทสฺเสติ. โย จายํ "จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา
เจตนา"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกเจตนาราสิ, ตํ สพฺพํ
ปริปิณฺฑิตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ. โย จายํ "จกฺขุวิญฺญาณํ,
โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ,
มโนวิญฺญาณธาตู"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกจิตฺตราสิ, ตํ
สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ.
    อปิเจตฺถ สพฺพมฺปิ จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปํ รูปกฺขนฺโธ, กามาวจรอฏฺฐกุสลจิตฺตาทีหิ
เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ,
ผสฺสาทโย ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺโธ, เอกูนนวุติ จิตฺตานิ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวมฺปิ
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ธมฺมปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริปิณฺเฑตฺวา. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ทสฺเสสิ. เอวมุปริปิ     ฉ.ม. ปนายํ
                         ๑. รูปกฺขนฺธนิทฺเทส
     [๒] อิทานิ เต รูปกฺขนฺธาทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม
รูปกฺขนฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ. กตโมติ กเถตุกมฺยตา
ปุจฺฉา. รูปกฺขนฺโธติ ปุจฺฉิตธมฺมนิทสฺสนํ. ๑- อิทานิ นํ วิภชนฺโต ยงฺกิญฺจิ
รูปนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยงฺกิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํ.
เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติ.
     ตตฺถ เกนฏฺเฐน รูปนฺติ? รุปฺปนฏฺเฐน รูปํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
        กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ
      วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ, สีเตนปิ รุปฺปติ, อุเณฺหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ
      รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺเสนปิ
      รุปฺปติ. รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี"ติ. ๒-
     ตตฺถ กินฺติ การณปุจฺฉา, เกน การเณน รูปํ วเทถ, เกน การเณน
ตํ รูปํ นามาติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ เอตฺถ อิตีติ การณุทฺเทโส, ยสฺมา รุปฺปติ, ตสฺมา
รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ จ ๓- กุปฺปติ ฆฏิยติ ปีฬิยติ, ภิชฺชตีติ
อตฺโถ. เอวํ อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน รุปฺปนฏฺเฐน รูปํ วุตฺตํ. รุปฺปนลกฺขเณน
รูปนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. รุปฺปนลกฺขณํ หิ เอตํ.
     สีเตนปิ รุปฺปตีติอาทีสุ ปน สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ.
ติณฺณํ ติณฺณํ หิ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย นาม โหติ
อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาโณ, ยสฺส เนว เหฏฺฐา ปฐวี อตฺถิ, น อุปริ จนฺทิมสุริยทีป-
มณิอาโลโก. นิจฺจนฺธกาโร. ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ. เต
@เชิงอรรถ:  ม. ปุจฺฉิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํ               สํ. ข. ๑๗/๗๙/๗๑
@ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
วคฺคุลิโย วิย ปพฺพตปาเท ทีฆปุถุเลหิ นเขหิ ลคฺคิตฺวา อวํสิรา โอลมฺพนฺติ. ยทา
สํสปฺปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสคตา โหนฺติ, อถ "ภกฺโข โน ลทฺโธ"ติ
มญฺญมานา ตตฺถ พฺยาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ. สีตวาเต
ปหรนฺเตปิ วิปกฺกมธุกผลานิ ๑- วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ. ปติตมตฺตาว
อจฺจนฺตขาเรน สีโตทเกน ฉินฺนจมฺมนหารุมํสอฏฺฐีหิ ภิชฺชมาเนหิ ตตฺตเตเล
ปติตปิฏฺฐปิณฺฑิ ๒- วิย ปฏปฏายมานา วิลิยนฺติ. เอวํ สีเตน รุปฺปนํ
โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ. มหึสกรฏฺฐาทีสุปิ หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ
ปากฏเมว. ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนจฺฉินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติ.
     อุเณฺหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํ. ตตฺถ หิ ตตฺตาย โลหปฐวิยา
นิปชฺชาเปตฺวา ปญฺจวิธพนฺธนาทิกรณกาเล สตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติ.
     ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ ปิตฺติวิสเย ๓- เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํ. ปิตฺติวิสยสฺมึ
หิ สตฺตา เทฺว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ กิญฺจิเทว อามิสํ หตฺเถน คเหตฺวา มุเข
ปกฺขิปนฺตา นาม น โหนฺติ. อนฺโตอุทรํ อาทิตฺตสุสิรรุกฺโข วิย โหติ.
ทุพฺภิกฺขกาเล ๔- กญฺชิกมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา มรณปฺปตฺตานํ ปมาณํ นาม นตฺถิ.
     ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกญฺชิกาทีสุ ปากฏํ. ตตฺถ หิ สตฺตา เทฺว ตีณิ
พุทฺธนฺตรานิ หทยเตมนมตฺตํ วา ชิวฺหาเตมนมตฺตํ วา อุทกพินฺทุํ ลทฺธุํ น
สกฺโกนฺติ. ปานียํ ปิวิสฺสามาติ นทีคตานมฺปิ ๕- นที วาลิกาถลํ ๖- สมฺปชฺชติ.
มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺตานมฺปิ ๗- มหาสมุทฺโท ปิฏฺฐิปาสาโณ โหติ. เต สุสฺสนฺตา
พลวทุกฺขปีฬิตา วิจรนฺติ.
     เอโก กิร กาลกญฺชิกอสุโร ปิปาสํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต โยชนคมฺภีรวิตฺถารํ
มหาคงฺคํ โอตริ. ตสฺส คตคตฏฺฐาเน อุทกํ ฉิชฺชติ, ธูโม อุคฺคจฺฉติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปกฺกมธุกผลานิ            สี. ปติตปิฏฺฐปิณฺฑํ
@ ฉ.ม. เปตฺติ... เอวมุปริปิ       ฉ.ม. ทุพฺภิกฺเข
@ ฉ.ม. นทึ คตานมฺปิ             ฉ.ม....ตลํ     ม. ปกฺขนฺทานมฺปิ
ตตฺเต ปิฏฺฐิปาสาเณ จงฺกมนกาโล วิย โหติ. ตสฺส อุทกสทฺทํ สุตฺวา อิโต จิโต
จ วิจรนฺตสฺเสว รตฺติ วิภายิ. อถ นํ ปาโตว ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา ตึสมตฺตา
ปิณฺฑปาตจาริกา ภิกฺขู ทิสฺวา "โก นาม ตฺวํ สปฺปุริสา"ติ ปุจฺฉึสุ. เปโตสฺมิ ๑-
ภนฺเตติ. กึ ปริเยสสีติ. ปานียํ ภนฺเตติ. อยํ คงฺคา ปริปุณฺณา, กึ ตฺวํ น
ปสฺสสีติ. น อุปกปฺปติ ภนฺเตติ. เตนหิ คงฺคาปิฏฺเฐปิ นิปชฺช, มุเข เต ปานียํ
อาสิญฺจิสฺสามาติ. โส วาลิกาปุลิเน อุตฺตาโน นิปชฺชิ. ภิกฺขู ตึสมตฺเต ปตฺเต
นีหริตฺวา อุทกํ อาหริตฺวา อาหริตฺวา ตสฺส มุเข อาสิญฺจึสุ. เตสํ ตถา
กโรนฺตานํเยว เวลา อุปกฏฺฐา ชาตา. ตโต "ภิกฺขาจารกาโล อมฺหากํ สปฺปุริส,
กจฺจิ เต อสฺสาทมตฺตา ๒- ลทฺธา"ติ อาหํสุ. เปโต "สเจ เม ภนฺเต ตึสมตฺตานํ
อยฺยานํ ตึสมตฺเตหิ ปตฺเตหิ อาสิตฺตอุทกโต อฑฺฒปสตมตฺตมฺปิ ปรคลคตํ,
เปตตฺตภาวโต โมกฺโข มา โหตู"ติ อาห. เอวํ ปิปาสาย รุปฺปนํ ปิตฺติวิสเย ปากฏํ.
     ฑํสาทีหิ สมฺผสฺเสหิ ๓- รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิสมฺพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํ.
เอตฺถ จ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. มกสาติ มกสาว. วาตาติ กุจฺฉิวาตปิฏฺฐิวาตาทิวเสน
เวทิตพฺพา. สรีรสฺมึ หิ วาตโรโค อุปฺปชฺชิตฺวา หตฺถปาทปิฏฺฐิอาทีนิ ภินฺทติ,
กาณํ กโรติ, ขุชฺชํ กโรติ, ปีฐสปฺปึ กโรติ. อาตโปติ สุริยาตโป. เตน รุปฺปนํ
มรุกนฺตาราทีสุ ปากฏํ. เอกา กิร อิตฺถี มรุกนฺตาเร รตฺตึ สตฺถโต โอหีนา
ทิวา สุริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาลิกาย ตปมานาย ปาเท ฐเปตุํ อสกฺโกนฺตี สีสโต
ปจฺฉึ โอตาเรตฺวา อกฺกมิ. กเมน ปจฺฉิยา อุณฺหาภิตตฺตาย ฐาตุํ อสกฺโกนฺตี
ตสฺสา อุปริ สาฏกํ ฐเปตฺวา อกฺกมิ. ตสฺมิมฺปิ สนฺตตฺเต องฺเกน คหิตํ ปุตฺตกํ
อโธมุขํ นิปชฺชาเปตฺวา กนฺทนฺตํ กนฺทนฺตํ อกฺกมิตฺวา เตน สทฺธึ ๔- ตสฺมึเยว
ฐาเน อุณฺหาภิตตฺตา กาลมกาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เปโตหมสฺมิ               ม. อสฺสาสมตฺตา
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ         ฉ.ม. สทฺธึ เตน
     สิรึสปาติ เยเกจิ ทีฆชาติกา สตฺตา ๑- สรนฺตา คจฺฉนฺติ, เตสํ สมฺผสฺเสน
รุปฺปนํ อาสีวิสทฏฺฐกาลาทีนํ ๒- วเสน เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ "ยงฺกิญฺจิ รูปนฺ"ติ ปเทน สงฺคหิตํ ปญฺจวีสติโกฏฺฐาสฉนฺนวุติ-
โกฏฺฐาสปฺปเภทํ สพฺพมฺปิ รูปํ อตีตาทิโกฏฺฐาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อาห. ตโต ปรํ ตเทว อชฺฌตฺตทุกาทีสุ จตูสุ ทุเกสุ
ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วาติอาทิ วุตฺตํ. ตโต ปรํ สพฺพมฺเปตํ
เอกาทสสุ ปเทเสสุ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ รูปํ เอกโต ปิณฺฑํ กตฺวา ทสฺเสตุํ
ตเทกชฺฌนฺติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ ตเทกชฺฌนฺติ ตํ เอกชฺฌํ. อภิสญฺญูหิตฺวาติ อภิสํหริตฺวา.
อภิสงฺขิปิตฺวาติ สงฺเขปํ กตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สพฺพมฺเปตํ วุตฺตปฺปการํ
รูปํ รุปฺปนลกฺขณสงฺขาเต เอกวิธภาเว ปญฺญาย เอกราสึ ๓- กตฺวา รูปกฺขนฺโธ นามาติ
วุจฺจตีติ. เอเตน สพฺพมฺปิ รูปํ รุปฺปนลกฺขเณ ราสิภาวูปคมเนน รูปกฺขนฺโธติ
ทสฺสิตํ โหติ. น หิ รูปโต อญฺโญ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถิ. ยถา จ รูปํ, เอวํ
เวทนาทโยปิ เวทยิตลกฺขณาทีสุ ราสิภาวูปคมเนน. น หิ เวทนาทีหิ อญฺเญ
เวทนากฺขนฺธาทโย นาม อตฺถิ.
     [๓] อิทานิ เอเกกสฺมึ โอกาเส ปกฺขิตฺตรูปํ วิสุํ วิสุํ ภาเชตฺวา
ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ เอกาทสสุ
โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ฐปิตมาติกาย ภุมฺมํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนนฺ"ติอาทินา นเยน ฐปิตาย มาติกาย ยํ อตีตํ รูปนฺติ วุตฺตํ. ตํ
กตมนฺติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อตีตํ นิรุทฺธนฺติอาทีนิ
ปทานิ นิกฺเขปกณฺฑสฺส อตีตตฺติกภาชนียวณฺณนาย ๔- วุตฺตาเนว. จตฺตาโร
จ มหาภูตาติ อิทํ อตีตนฺติ วุตฺตรูปสฺส สภาวทสฺสนํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ         ฉ.ม. อาสิวิสทฏฺฐาทีนํ
@ ฉ.ม. ราสึ                    สงฺคณี. อ. ๑/๑๐๔๔/๔๑๙
สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา อิทํ ทสฺเสติ:- อตีตํ รูปมฺปิ ภูตานิ เจว
ภูตานิ อุปาทาย นิพฺพตฺตรูปญฺจ, อนาคตมฺปิ ฯเปฯ ทูรสนฺติกมฺปิ. น หิ ภูเตหิ
เจว ภูตานิ อุปาทาย ปวตฺตรูปโต จ อญฺญํ รูปํ นาม อตฺถีติ.
     อปโร นโย:- อตีตํเสน สงฺคหิตนฺติ อตีตโกฏฺฐาเสเนว สงฺคหิตํ, เอตฺเถว
คณนํ กตํ. กินฺติ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนํ จ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ.
เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนนิทฺเทสปทานิปิ
เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนว.
     อิทํ ปน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ นาม สุตฺตนฺตปริยายโต
อภิธมฺมนิทฺเทสโตติ ทุวิธํ. ตํ สุตฺตนฺตปริยาเย ภเวน ปริจฺฉินฺนํ. ปฏิสนฺธิโต หิ
ปฏฺฐาย อตีตภเวสุ นิพฺพตฺตรูปํ อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตรูปํ ๑- โหตุ
กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อตีตเมว นาม. จุติโต ปฏฺฐาย อนาคตภเวสุ
นิพฺพตฺตนกรูปํ อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตรูปํ ๑- โหตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก
วา, สพฺพํ อนาคตเมว นาม. จุติปฏิสนฺธิอนฺตเร ปวตฺตรูปํ ๒- ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม.
อภิธมฺมนิทฺเทเส ปน ขเณน ปริจฺฉินฺนํ. ตโย หิ รูปสฺส ขณา อุปฺปาโท
ฐิติ ภงฺโคติ. อิเม ตโย ขเณ ปตฺวา นิรุทฺธํ รูปํ สมนนฺตรนิรุทฺธํ วา โหตุ
อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อตีตเมว นาม. ตโย ขเณ
อสมฺปตฺตํ รูปํ เอกจิตฺตกฺขณมตฺเตน วา อสมฺปตฺตํ โหตุ อนาคเต
กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อนาคตเมว นาม. อิเม ตโย ขเณ สมฺปตฺตํ รูปํ
ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สุตฺตนฺตภาชนียํ, เอวํ สนฺเตปิ
อภิธมฺมนิทฺเทเสเนว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อปโร นโย:- อิทํ หิ รูปํ อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม
โหติ. ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมึ ภเว
ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิพฺพตฺตํ                 สี. ยํ ตํ รูปํ
สนฺตติวเสน สภาคเอกอุตุสมุฏฺฐานํ เอกาหารสมุฏฺฐานญฺจ ปุพฺพาปริยวเสน
ปวตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานํ อตีตํ, ปจฺฉา
อนาคตํ. จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ
อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. กมฺมสมุฏฺฐานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท
นตฺถิ, เตสญฺเญว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส
อตีตาทิเภโท ๑- เวทิตพฺโพ. สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายณฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ ๒-
สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ
อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ
นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ.
     อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํ, นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจมนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจํ
ปจฺจุปฺปนฺนํ, อุภยกิจฺจมสมฺปตฺตํ อนาคตํ. สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต
ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา, เสสา
สปฺปริยายา. ตาสุ นิปฺปริยายกถา อิธาธิปฺเปตา. อชฺฌตฺตทุกสฺสาปิ นิทฺเทสปทานิ
เหฏฺฐา อชฺฌตฺตตฺติกนิทฺเทเส ๓- วุตฺตตฺถาเนว. โอฬาริกาทีนิ รูปกณฺฑวณฺณนายํ ๔-
วุตฺตตฺถาเนว.
     [๖] หีนทุกนิทฺเทเส เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ พหูสุ สตฺเตสุ สามิวจนํ.
อปรสฺสาปิ อปรสฺสาปีติ หิ วุจฺจมาเน ทิวสมฺปิ กปฺปสตสหสฺสมฺปิ วทนฺโต
เอตฺตกเมว วเทยฺย. อิติ สตฺถา ทฺวีเหว ปเทหิ อนวเสสสตฺเต ปริยาทิยนฺโต
"เตสํ เตสํ สตฺตานนฺ"ติ อาห. เอตฺตเกน หิ สพฺพมฺปิ อปรทีปนํ สิทฺธํ โหติ.
อุญฺญาตนฺติ อวมญฺญาตํ. ๕- อวญฺญาตนฺติ วมฺเภตฺวา ญาตํ, รูปนฺติปิ น วิทิตํ.
หีฬิตนฺติ อคฺคเหตพฺพฏฺเฐน ขิตฺตํ ฉฑฺฑิตํ, ชิคุจฺฉิตนฺติปิ วทนฺติ. ปริภูตนฺติ
กิเมเตนาติ วาจาย ปริภวิตํ. อจิตฺตีกตนฺติ น ครุกตํ. หีนนฺติ ลามกํ. หีนมตนฺติ
@เชิงอรรถ:  ม. อตีตาทิภาโว             ฉ.ม....สายนฺห...
@ สงฺคณี. อ. ๑/๑๐๕๐/๔๑๙      สงฺคณี. อ. ๑/๖๗๔/๓๙๖    ฉ.ม. อวมตํ
หีนนฺติ มตํ ลามกํ กตฺวา ญาตํ. หีนสมฺมตนฺติ หีนนฺติ โลเก สมฺมตํ, หีเนหิ
วา สมฺมตํ คูถภกฺเขหิ คูโถ วิย. อนิฏฺฐนฺติ อปฺปิยํ, ปฏิลาภตฺถาย วา อปริเยสิตํ.
สเจปิ นํ โกจิ ปริเยเสยฺย, ปริเยสตุ. เอตสฺส ปน อารมฺมณสฺส เอตเทว
นามํ. อกนฺตนฺติ อกามิตํ, นิสฺสิริกํ วา. อมนาปนฺติ น มนสฺมึ อปฺปิตํ. ตาทิสํ
หิ อารมฺมณํ มนสฺมึ น อปฺปิยติ. อถวา มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาปํ, น
มนาปํ อมนาปํ.
     อปโร นโย:- อนิฏฺฐํ สมฺปตฺติวิรหโต. ตํ เอกนฺเตน กมฺมสมุฏฺฐาเนสุ
อกุสลกมฺมสมุฏฺฐานํ. อกนฺตํ สุขสฺส อเหตุภาวโต. อมนาปํ ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต.
รูปา สทฺทาติ อิทมสฺส สภาวทีปนํ. อิมสฺมึ หิ ปเท อกุสลกมฺมชวเสน อนิฏฺฐา
ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตา. กุสลกมฺมชํ หิ ๑- อนิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ
อิฏฺฐเมว.
     ปณีตปทนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปน ปเท
กุสลกมฺมชวเสน อิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตา. กุสลกมฺมชํ หิ อนิฏฺฐํ นาม
นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺฐเมว. ยถา จ กมฺมเชสุ, เอวํ อุตุสมุฏฺฐานาทีสุปิ อิฏฺฐานิฏฺฐตา
อตฺถิ, เอวํ ๒- อิมสฺมึ ทุเก อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปฏิวิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ
ตาว อาจริยานํ สมานตฺถกถา. วิตณฺฑวาที ปนาห:- อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม ปาฏิเยกฺกํ
ปฏิวิภตฺตํ นตฺถิ, เตสํ เตสํ รุจิวเสน กถิตํ. ยถาห:-
       "มนาปปริยนฺตํ ขฺวาหํ มหาราช ปญฺจสุ กามคุเณสุ อคฺคนฺติ
    วทามิ. เต จ ๓- มหาราช รูปา เอกจฺจสฺส มนาปา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส
    อมนาปา โหนฺติ, เต จ ๓- มหาราช สทฺทา. คนฺธา. รสา. โผฏฺฐพฺพา
    เอกจฺจสฺส มนาปา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส อมนาปา โหนฺตี"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปน               ฉ.ม. อตฺถิ เอวาติ
@ ฉ.ม. เตว              สํ. ส. ๑๕/๑๒๓/๙๗
     เอวํ ยสฺมา เตเยว รูปาทโย เอโก อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตตฺถ โลภํ
อุปฺปาเทติ. เอโก กุชฺฌติ ปฏิหญฺญติ, ตตฺถ โทสํ อุปฺปาเทติ. เอกจฺจสฺส ๑-
อิฏฺฐา โหนฺติ กนฺตา มนาปา, เอกจฺจสฺส ๑- อนิฏฺฐา อกนฺตา อมนาปา. เอโก
จ เอเต "อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา"ติ ทกฺขิณโต คณฺหาติ, เอโก "อนิฏฺฐา
อกนฺตา อมนาปา"ติ วามโต คณฺหาติ. ๒- ตสฺมา อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม ปาฏิเยกฺกํ
ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถิ. ปจฺจนฺตวาสีนํ หิ คณฺฑุปฺปาทาปิ อิฏฺฐา โหนฺติ กนฺตา
มนาปา, มชฺฌิมเทสวาสีนํ อติเชคุจฺฉา. เตสญฺจ โมรมํสาทีนิ อิฏฺฐานิ โหนฺติ,
อิตเรสํ ตานิ อติเชคุจฺฉานีติ.
     โส วตฺตพฺโพ "กึ ปน ตฺวํ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ
นาม นตฺถีติ วเทสี"ติ. อาม นตฺถีติ วทามิ. ปุน ตเถว ยาวตติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา
ปโญฺห ปุจฺฉิตพฺโพ "นิพฺพานํ นาม อิฏฺฐํ อุทาหุ อนิฏฺฐนฺ"ติ. ชานมาโน
อิฏฺฐนฺติ วกฺขติ. สเจปิ น วเทยฺย, มา วเทตุ, ๓- นิพฺพานํ ปน เอกนฺตอิฏฺฐเมว.
นนุ จ ๔- เอโก นิพฺพานสฺส วณฺเณ กถิยมาเน กุชฺฌิตฺวา "ตฺวํ นิพฺพานสฺส
วณฺณํ กเถสิ, กึ ตตฺถ อนฺนปานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ สยนจฺฉาทนํ สมิทฺธา
ปญฺจ กามคุณา อตฺถี"ติ วตฺวา นตฺถีติ วุตฺเต "อลํ ตว นิพฺพาเนนา"ติ
นิพฺพานสฺส วณฺเณ กถิยมาเน กุชฺฌิตฺวา อุโภ กณฺเณ ถเกสีติ? ๕- อิฏฺเฐตํ, ๖-
เอตสฺส ปน วเสน ตว วาเท นิพฺพานํ อนิฏฺฐํ นาม โหตุ. ๗- น ปเนตํ
เอวํ คเหตพฺพํ. เอโส หิ วิปรีตสญฺญาย กเถติ. สญฺญาวิปลฺลาเสน จ ตเทวารมฺมณํ
เอกจฺจสฺส อิฏฺฐํ โหติ, เอกจฺจสฺส อนิฏฺฐํ.
     อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปน ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ ๘- อตฺถีติ. กสฺส วเสน
วิภตฺตนฺติ, มชฺฌิมกสตฺตสฺส. อิทํ หิ น อติอิสฺสรานํ
มหาสมฺมตมหาสุทสฺสนธมฺมาโสกาทีนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกสฺส               ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. วทตุ
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ.ม. ถเกตีติ
@ สี. อตฺเถตํ                 ฉ. โหติ       ฉ.ม. วิภตฺตํ
วเสน วิภตฺตํ. เตสํ หิ ทิพฺพกปฺปมฺปิ อารมฺมณํ อมนาปํ
อุปฏฺฐาติ. อติทุคฺคตานมฺปิ ๑- ทุลฺลภนฺนปานานํ วเสน อวิภตฺตํ. ๒- เตสํ หิ
กณาชกภตฺตสิตฺถานิปิ ปูติมํสรโสปิ อติมธุโร อมตสทิโส จ โหติ. มชฺฌิมกานํ ปน
คณกมหามตฺตเสฏฺฐิกุฏุมฺพิกวาณิชกาทีนํ กาเลน อิฏฺฐํ กาเลน อนิฏฺฐํ ลภมานานํ
วเสน วิภตฺตํ. เอวรูปา หิ อิฏฺฐานิฏฺฐํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกนฺตีติ.
     ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ๓- ปนาห:- อิฏฺฐานิฏฺฐํ นาม วิปากวเสเนว ปริจฺฉินฺนํ,
น ชวนวเสน. ชวนํ ปน สญฺญาวิปลฺลาสวเสน อิฏฺฐสฺมึเยว รชฺชติ, อิฏฺฐสฺมึเยว
ทุสฺสติ. อนิฏฺฐสฺมึเยว รชฺชติ, อนิฏฺฐสฺมึเยว ทุสฺสตีติ. วิปากวเสเนว ปเนตํ
เอกนฺตโต ปริจฺฉิชฺชติ. น หิ สกฺกา วิปากจิตฺตํ วญฺเจตุํ. สเจ อารมฺมณํ อิฏฺฐํ
โหติ, กุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ. สเจ อนิฏฺฐํ, อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชตีติ. กิญฺจาปิ
หิ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา พุทฺธํ วา สํฆํ วา มหาเจติยาทีนิ วา อุฬารานิ อารมฺมณานิ
ทิสฺวา อกฺขีนิ ปิทหนฺติ, โทมนสฺสํ อาปชฺชนฺติ, ธมฺมสทฺทํ สุตฺวา กณฺเณ
ถเกนฺติ. จกฺขุวิญฺญาณโสตวิญฺญาณาทีนิ ๔- ปน เตสํ กุสลวิปากาเนว โหนฺติ.
     กิญฺจาปิ คูถสูกราทโย คูถคนฺธํ ฆายิตฺวา ขาทิตุํ ลภิสฺสามาติ โสมนสฺสชาตา
โหนฺติ, คูถทสฺสเน ปน เนสํ จกฺขุวิญฺญาณํ ตสฺส คนฺธฆายเน ฆานวิญฺญาณํ
รสสายเน ชิวฺหาวิญฺญาณญฺจ อกุสลวิปากเมว โหติ. พนฺธิตฺวา วรสยเน
สยาปิตสูกโร จ กิญฺจาปิ วิรวติ, สญฺญาวิปลฺลาเสน ปนสฺส ชวนสฺมึเยว โทมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ, กายวิญฺญาณํ กุสลวิปากเมว. กสฺมา? อารมฺมณสฺส อิฏฺฐตาย.
     อปิจ ทฺวารวเสนปิ อิฏฺฐานิฏฺฐตา เวทิตพฺพา. สุขสมฺผสฺสํ หิ คูถกลลํ
จกฺขุทฺวารฆานทฺวาเรสุ อนิฏฺฐํ, กายทฺวาเร อิฏฺฐํ โหติ. จกฺกวตฺติโน มณิรตเนน
โปถิยมานสฺส ๕- สุวณฺณสูเล อุตฺตาสิตสฺส จ มณิรตนสุวณฺณสูลานิ จกฺขุทฺวาเร
อิฏฺฐานิ โหนฺติ, กายทฺวาเร อนิฏฺฐานิ. กสฺมา? มหาทุกฺขสฺส อุปฺปาทนโต. เอวํ
อิฏฺฐานิฏฺฐํ เอกนฺตโต วิปาเกเนว ปริจฺฉิชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทีสฺสตี          ฉ.ม. วิภตฺตํ
@ สี. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร           ฉ.ม....โสตวิญฺญาณานิ
@ ม. โผฏิยมานสฺส
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ น เหฏฺฐิมนโย โอโลเกตพฺโพ. น หิ ภควา
สมฺมติมนาปํ ๑- ภินฺทติ. ปุคฺคลมนาปํ ปน ภินฺทติ. ตสฺมา ตํตํวาปนกวเสเนว ๒-
อุปาทายุปาทาย หีนปฺปณีตตาว กเถตพฺพา. ๓- เนรยิกานํ หิ รูปํ โกฏิปฺปตฺตํ
หีนํ นาม, ตํ อุปาทาย ติรจฺฉาเนสุ นาคสุปณฺณานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสํ
รูปํ หีนํ, ตํ อุปาทาย เปตานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย
ชานปทานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย คามโภชกานํ รูปํ ปณีตํ
นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย ชนปทสามิกานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ
หีนํ, ตํ อุปาทาย ปเทสราชูนํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย
จกฺกวตฺติรญฺโญ รูปํ ปณีตํ นาม. ตสฺสาปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย ภุมฺมานํ เทวานํ
รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ รูปํ
ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย ตาวตึสานํ เทวานํ รูปํ ปณีตํ นาม.
ฯเปฯ อกนิฏฺฐกเทวานํ ๔- ปน รูปํ มตฺถกปฺปตฺตํ ปณีตํ นาม.
      [๗] ทูรทุกนิทฺเทเส อิตฺถินฺทฺริยาทีนิ เหฏฺฐา วิภตฺตาเนว. อิมสฺมึ ปน ทุเก
ทุปฺปริคฺคหฏฺเฐน ลกฺขณทุปฺปฏิวิชฺฌตาย สุขุมรูปํ ทูเรติ กถิตํ, สุปริคฺคหฏฺเฐน
๕- ลกฺขณสุปฏิวิชฺฌตาย โอฬาริกรูปํ สนฺติเกติ. กพฬิงฺการาหารปริโยสาเนว ๖-
นิยฺยาตนฏฺฐาเนปิ "อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเร"ติ น นิยฺยาติตํ. ๗- กสฺมา? ทุวิธํ หิ
ทูเร นาม ลกฺขณโต จ โอกาสโต จาติ. ตตฺถ ลกฺขณโต ทูเรติ น กถิตํ.
ตํ โอกาสโต กเถตพฺพํ. ตสฺมา ทูเรติ อกถิตํ โอฬาริกรูปํ โอกาสโต ทูเรติ
ทสฺเสตุํ อนิยฺยาเตตฺวาว ยํ วา ปนญฺญมฺปีติอาทิมาห. สนฺติกปทนิทฺเทเสปิ เอเสว
นโย. ตตฺถ อนาสนฺเนติ น อาสนฺเน. อนุปกฏฺเฐติ นิสฺสฏฺเฐ. ๘- ทูเรติ ทูรมฺหิ.
อสนฺติเกติ น สนฺติเก. อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเรติ อิทํ ปณฺณรสวิธํ สุขุมรูปํ
ลกฺขณโต ทูเร, ทสวิธํ ปน โอฬาริกรูปํ เยวาปนกวเสน โอกาสโต ทูเรติ วุจฺจติ.
สนฺติกปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺมุติ..... เอวมุปริปิ     ฉ.ม. ตํตํวาปนวเสเนว
@ ฉ.ม. หีนปฺปณีตตา เวทิตพฺพา      ฉ.ม. อกนิฏฺฐ...   ฉ.ม. สุขปริคฺคหฏฺเฐน
@ ฉ.ม. กพฬีการาหารปริโยสาเน จ    สี. น กถิตํ         ฉ.ม. นิสฺสเฏ
     อิทํ วุจฺจติ รูปํ สนฺติเกติ อิทํ ทสวิธํ โอฬาริกรูปํ ลกฺขณโต สนฺติเก,
ปญฺจทสวิธํ ปน สุขุมรูปํ เยวาปนกวเสน โอกาสโต สนฺติเกติ วุจฺจติ. กิตฺตกโต
ปฏฺฐาย ปน รูปํ โอกาสวเสน สนฺติเก นาม, กิตฺตกโต ปฏฺฐาย ๑- ทูเร นามาติ?
ปกติกถาย กเถนฺตานํ ทฺวาทสหตฺโถ สวนูปจาโร นาม โหติ. ตสฺส โอรโต
รูปํ สนฺติเก, ปรโต ทูเร. ตตฺถ สุขุมรูปํ ทูเร โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ ทูเร
โหติ. สนฺติเก โหนฺตํ ปน โอกาสโตว สนฺติเก โหติ, น ลกฺขณโต. โอฬาริกรูปํ
สนฺติเก โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ สนฺติเก โหติ. ทูเร โหนฺตํ โอกาสโตว
ทูเร โหติ, น ลกฺขณโต.
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ เหฏฺฐิมนโย น โอโลเกตพฺโพ. เหฏฺฐา หิ
ภินฺทมาโน คโต. อิธ ปน น ลกฺขณโต ทูรํ ภินฺทติ, โอกาสโต ทูรเมว
ภินฺทติ. อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกํ หิ เอตฺถ ทสฺสิตํ. อตฺตโน หิ รูปํ สนฺติเก
นาม, อนฺโตกุจฺฉิคตสฺสาปิ ปรสฺส ทูเร. อนฺโตกุจฺฉิคตสฺส สนฺติเก, พหิ ฐิตสฺส
ทูเร. เอกมญฺเจ สยิตสฺส สนฺติเก, พหิปมุเข ฐิตสฺส ทูเร. อนฺโตปริเวเณ รูปํ
สนฺติเก, พหิปริเวเณ ทูเร. อนฺโตสํฆาราเม รูปํ สนฺติเก, พหิสํฆาราเม ทูเร.
อนฺโตสีมาย รูปํ สนฺติเก, พหิสีมาย ทูเร. อนฺโตคามเขตฺเต รูปํ สนฺติเก,
พหิคามเขตฺเต ทูเร. อนฺโตชนปเท รูปํ สนฺติเก, พหิชนปเท ทูเร.
อนฺโตรชฺชสีมาย รูปํ สนฺติเก, พหิรชฺชสีมาย ทูเร. อนฺโตสมุทฺเท รูปํ สนฺติเก,
พหิสมุทฺเท ทูเร. ๒- อนฺโตจกฺกวาเฬ รูปํ สนฺติเก, พหิจกฺกวาเฬ ทูเรติ.
                        อยํ รูปกฺขนฺธนิทฺเทโส.
                           ----------
                        ๒. เวทนากฺขนฺธนิทฺเทส
      [๘] เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ ปหาย อปุพฺพเมว
วณฺณยิสฺสาม. ยา กาจิ เวทนาติ จตุภูมิกเวทนํ ปริยาทิยติ. สุขา
เวทนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐเวทนํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. ตตฺถ สุขา
@เชิงอรรถ:  สี. ปฏฺฐาย ปน        ฉ.ม. รูปํ ทูเร
เวทนา อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกา. ตถา ทุกฺขา เวทนา. อทุกฺขมสุขา ปน
จกฺขฺวาทโย ๑- ปสาทกาเย สนฺธาย ปริยาเยน อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกาติ
วุตฺตา. ๒- ตตฺถ สพฺพาปิ กายิกา กามาวจรา, ตถา เจตสิกา ทุกฺขา เวทนา. เจตสิกา
สุขา ปน เตภูมิกา. อทุกฺขมสุขา จตุภูมิกา. ตสฺสา สพฺพปฺปการายปิ สนฺตติวเสน
ขณาทิวเสน จ อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา
เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา ๓- จ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา.
ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตา สกิจฺจญฺจ กุรุมานา
เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. ตตฺถ ขณาทิวเสน ๔-
อตีตาทิภาวํ สนฺธาย อยํ นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๑๑] โอฬาริกสุขุมนิทฺเทเส อกุสลา เวทนาติอาทีนิ ชาติโต โอฬาริกสุขุมภาวํ
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาติอาทีนิ สภาวโต. อสมาปนฺนสฺส
เวทนาติอาทีนิ ปุคฺคลโต. สาสวาติอาทีนิ โลกิยโลกุตฺตรโต โอฬาริกสุขุมภาวํ
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ, ตตฺถ อกุสลา ตาว สทรถฏฺเฐน ทุกฺขวิปากฏฺเฐน จ
โอฬาริกา. กุสลา นิทฺทรถฏฺเฐน สุขวิปากฏฺเฐน จ สุขุมา. อพฺยากตา
นิรุสฺสาหฏฺเฐน อวิปากฏฺเฐน จ สุขุมา, กุสลากุสลา สอุสฺสาหฏฺเฐน จ
สวิปากฏฺเฐน จ โอฬาริกา. อพฺยากตา วุตฺตนเยเนว สุขุมา.
     ทุกฺขา อสาตฏฺเฐน ทุกฺขฏฺเฐน จ โอฬาริกา, สุขา สาตฏฺเฐน สุขฏฺเฐน
จ สุขุมา, อทุกฺขมสุขา สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขุมา. สุขทุกฺขา โขภนฏฺเฐน
ผรณฏฺเฐน จ โอฬาริกา. สุขา เวทนาปิ หิ โขเภติ ผรติ, ตถา ทุกฺขา
เวทนาปิ. สุขํ หิ อุปฺปชฺชมานํ สกลสรีรํ โขเภนฺตํ อาลุเฬนฺตํ อภิสนฺทยมานํ
มทฺทยมานํ ฉาทยมานํ สีโตทกฆเฏน อาสิญฺจยมานํ วิย อุปฺปชฺชติ. ทุกฺขํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จกฺขาทโย...เอวมุปริปิ      ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ สี....สมาโยคปฺปตฺตา            ฉ.ม. ขณาทิภาเวน
อุปฺปชฺชมานํ ตตฺตถาลํ ๑- อนฺโต ปเวเสนฺตํ วิย ติณุกฺกาย พหิ ฌาปยมานํ วิย
อุปฺปชฺชติ. อทุกฺขมสุขา ปน วุตฺตนเยเนว สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส ปน เวทนา
นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนา เอกตฺตนิมิตฺเตเยว
จรตีติ สุขุมา. สาสวา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต โอฬาริกา. อาสววาโร ๒- นาม
เอกนฺตโอฬาริโก. อนาสวา วุตฺตวิปริยาเยน สุขุมา.
     ตตฺถ เอโก เนว กุสลตฺติเก โกวิโท โหติ, น เวทนาตฺติเก. โส กุสลตฺติกํ
รกฺขามีติ เวทนาตฺติกํ ภินฺทติ, เวทนาตฺติกํ รกฺขามีติ กุสลตฺติกํ ภินฺทติ, เอโก
ติกํ รกฺขามีติ ภุมฺมนฺตรํ ๓- ภินฺทติ, เอโก น ภินฺทติ. กถํ? "สุขทุกฺขา เวทนา
โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขุมา"ติ หิ เวทนาตฺติเก วุตฺตํ. ตํ เอโก
ปฏิกฺขิปติ:- น สพฺพา อทุกฺขมสุขา สุขุมา. สา หิ กุสลาปิ อตฺถิ อกุสลาปิ
อพฺยากตาปิ. ตตฺถ กุสลากุสลา โอฬาริกา, อพฺยากตา สุขุมา. กสฺมา? กุสลตฺติเก
ปาลิยํ อาคตตฺตาติ. เอวํ กุสลตฺติโก รกฺขิโต โหติ, เวทนาตฺติโก ปน ภินฺโน.
     "กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา"ติ ยมฺปิ ๔-
กุสลตฺติเก วุตฺตํ, ตํ เอโก ปฏิกฺขิปติ:- น สพฺพา อพฺยากตา สุขุมา. สา
หิ สุขาปิ อตฺถิ ทุกฺขาปิ อทุกฺขมสุขาปิ. ตตฺถ สุขทุกฺขา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา
สุขุมา. กสฺมา? เวทนาตฺติเก ปาลิยํ อาคตตฺตาติ. เอวํ เวทนาตฺติโก รกฺขิโต
โหติ, กุสลตฺติโก ปน ภินฺโน. กุสลตฺติกสฺส ปน อาคตฏฺฐาเน เวทนาตฺติกํ
อโนโลเกตฺวา เวทนาตฺติกสฺส อาคตฏฺฐาเน กุสลตฺติกํ อโนโลเกตฺวา กุสลาทีนํ
กุสลตฺติกลกฺขเณน สุขาทีนํ เวทนาตฺติกลกฺขเณน โอฬาริกสุขุมตฺตํ ๕- กเถนฺโต
น ภินฺทติ นาม.
     ยมฺปิ "กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา"ติ กุสลตฺติเก
วุตฺตํ, ตเตฺรโก ๖- "กุสลา โลกุตฺตรเวทนาปิ สมานา โอฬาริกา นาม, วิปากา
อนฺตมโส ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสหชาตาปิ สมานา สุขุมา นาม โหตี"ติ วทติ. โส เอวรูปํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตตฺตผาลํ          ฉ.ม. อาสวจาโร     ฉ.ม. ภูมนฺตรํ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ยํ ปน            ฉ.ม.....สุขุมตํ      ฉ.ม. ตตฺเถโก
สนฺตํ ปณีตํ โลกุตฺตรเวทนํ โอฬาริกํ นาม กโรนฺโต ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ
อเหตุกํ หีนํ ชฬํ เวทนํ สุขุมํ นาม กโรนฺโต ติกํ รกฺขิสฺสามีติ ภุมฺมนฺตรํ
ภินฺทติ นาม. ตตฺถ ตตฺถ ภูมิยํ กุสลํ ปน ตํตํภูมิวิปาเกเนว สทฺธึ โยเชตฺวา
กเถนฺโต น ภินฺทติ นาม. ตตฺถายํ ๑- นโย:- กามาวจรกุสลา หิ โอฬาริกา,
กามาวจรวิปากา สุขุมา. รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรกุสลา โอฬาริกา,
รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากา สุขุมาติ อิมินา หิ นีหาเรน กเถนฺโต น ภินฺทติ
นาม.
     ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห "อกุสเล โอฬาริกสุขุมตา นาม น
อุทฺธริตพฺพา. ตญฺหิ เอกนฺตโอฬาริกเมว. โลกุตฺตเรปิ โอฬาริกสุขุมตา น
อุทฺธริตพฺพา. ตญฺหิ เอกนฺตสุขุมนฺ"ติ. อิมํ กถํ อาหริตฺวา ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรสฺส
กถยึสุ "เอวํ เถเรน กถิตนฺ"ติ. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห ๒- "สมฺมาสมฺพุทฺเธน
อภิธมฺมํ วตฺวา ๓- เอกปทสฺสปิ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อาคตฏฺฐาเน นยํ ทาตุํ
ยุตฺตฏฺฐาเน นโย อทินฺโน นาม นตฺถิ, นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน นโย อกโต
นาม นตฺถิ. อิธ ปเนกจฺโจ `อาจาริโยสฺมี'ติ วิจรนฺโต อกุสเล โอฬาริกสุขุมตํ
อุทฺธรยมาโน ๔- กุกฺกุจฺจายติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน โลกุตฺตเรปิ โอฬาริกสุขุมตา
อุทฺธริตา"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาหริ "ตตฺร ภนฺเต ยายํ ปฏิปทา
ทุกฺขา ทนฺธาภิญฺญา, อยํ ภนฺเต ปฏิปทา อุภเยเนว หีนา อกฺขายติ ทุกฺขตฺตา
จ ทนฺธตฺตา จา"ติ. ๕- เอตฺถ หิ จตสฺโส ปฏิปทา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสภา กถิตา.
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ น เหฏฺฐิมนโย โอโลเกตพฺโพ, ตํตํวาปนกวเสเนว
กเถตพฺพํ. ทุวิธา หิ อกุสลา โลภสหคตา โทสสหคตา จ. ตตฺถ โทสสหคตา
โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมา. โทสสหคตา ๖- ทุวิธา นิยตา อนิยตา จ. ตตฺถ
นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมา. นิยตาปิ กปฺปฏฺฐิติกา โอฬาริกา, โนกปฺปฏฺฐิติกา
สุขุมา. กปฺปฏฺฐิติกาปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, สสงฺขาริกาปิ ๗- สุขุมา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตตฺรายํ          ฉ.ม. อาห         ฉ.ม. ปตฺวา
@ ฉ.ม. อุทฺธรมาโน       ที. ปา. ๑๑/๑๕๒/๙๑
@ ฉ.ม. โทสสหคตาปิ      ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
โลภสหคตาปิ ทุวิธา ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา จ. ตตฺถ
ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา สุขุมา. ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาปิ นิยตา
โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมา. สาปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, สสงฺขาริกา สุขุมา.
     สงฺเขปโต อกุสลํ ปตฺวา ยา วิปากํ พหุํ เทติ, สา โอฬาริกา, ยา
อปฺปํ, สา สุขุมา. กุสลํ ปตฺวา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา
สุขุมา. จตุพฺพิเธ กุสเล กามาวจรกุสลา โอฬาริกา, รูปาวจรกุสลา สุขุมา.
สาปิ โอฬาริกา, อรูปาวจรกุสลา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, โลกุตฺตรกุสลา สุขุมา.
อยํ ตาว ภูมีสุ อเภทโต นโย.
     เภทโต ปน กามาวจรา ทานสีลภาวนามยวเสน ติวิธา. ตตฺถ ทานมยา
โอฬาริกา, สีลมยา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, ภาวนามยา สุขุมา. สาปิ ทุเหตุกา
ติเหตุกาติ ทุวิธา. ตตฺถ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมา. ติเหตุกาปิ
สสงฺขาริกอสงฺขาริกเภทโต ทุวิธา. ตตฺถ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา
สุขุมา. รูปาวจเร ปฐมชฺฌานกุสลเวทนา โอฬาริกา, ทุติยชฺฌานกุสลเวทนา
ฯเปฯ จตุตฺถชฺฌานกุสลเวทนา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, อากาสานญฺจายตนกุสลเวทนา
สุขุมา. สาปิ ๑- โอฬาริกา ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลเวทนา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, วิปสฺสนาสหชาตา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
โสตาปตฺติมคฺคสหชาตา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคสหชาตา
สุขุมา.
     จตุพฺพิเธ วิปาเก กามาวจรวิปากเวทนา โอฬาริกา, รูปาวจรวิปากเวทนา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา ฯเปฯ โลกุตฺตรวิปากเวทนา สุขุมา. เอวํ ตาว อเภทโต
นโย. ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อากาสานญฺจายตนกุสลเวทนา         ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
      เภทโต ปน กามาวจรวิปากา อตฺถิ อเหตุกา, อตฺถิ สเหตุกา. สเหตุกาปิ
อตฺถิ ทุเหตุกา, อตฺถิ ติเหตุกา. ตตฺถ อเหตุกา โอฬาริกา, สเหตุกา
สุขุมา. สาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมา. ตตฺถาปิ สสงฺขาริกา
โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมา. ปฐมชฺฌานวิปากา โอฬาริกา,
ทุติยชฺฌานวิปากา สุขุมา ฯเปฯ จตุตฺถชฺฌานวิปากา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
อากาสานญฺจายตนวิปากา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนวิปากา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, โสตาปตฺติผลเวทนา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
สกทาคามิผลเวทนา ฯเปฯ อรหตฺตผลเวทนา สุขุมา.
      ตีสุ กิริยาสุ กามาวจรกิริยา เวทนา โอฬาริกา, รูปาวจรกิริยา เวทนา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, อรูปาวจรกิริยา เวทนา สุขุมา. เอวํ ตาว
อเภทโต. เภทโต ปน อเหตุกาทิวเสน ภินฺนาย กามาวจรกิริยาย อเหตุกกิริยา
เวทนา โอฬาริกา, สเหตุกา สุขุมา. สาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา
สุขุมา. ตตฺถาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมา. ปฐมชฺฌาเน กิริยา
เวทนา โอฬาริกา, ทุติเย ๑- สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, ตติเย ฯเปฯ จตุตฺเถ
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, อากาสานญฺจายตนกิริยา เวทนา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
วิญฺญาณญฺจายตนกิริยา ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกิริยา เวทนา สุขุมา. ยา
โอฬาริกา, สา หีนา. ยา สุขุมา, สา ปณีตา.
     [๑๓] ทูรทุกนิทฺเทเส อกุสลเวทนา วิสภาคฏฺเฐน วิสํสฏฺเฐน จ
กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ ทูรตา เวทิตพฺพา. สเจปิ
หิ อกุสลาทิเวทนาสมงฺคิโน จ ทุกฺขาทิเวทนาสมงฺคิโน จ ตโย ตโย ชนา
เอกมญฺเจ นิสินฺนา โหนฺติ, เตสมฺปิ ตา เวทนา วิสภาคฏฺเฐน วิสํสฏฺเฐน จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุติยชฺฌาเน
ทูเรเยว นาม. สมาปนฺนเวทนาทิสมงฺคีสุปิ เอเสว นโย. อกุสลา ปน อกุสลาย
สภาคฏฺเฐน สริกฺขฏฺเฐน จ สนฺติเก นาม. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ สนฺติกตา
เวทิตพฺพา. สเจปิ หิ อกุสลาทิเวทนาสมงฺคีสุ ตีสุ ชเนสุ เอโก กามภเว
อุปฺปชฺชติ, ๑- เอโก รูปภเว, เอโก อรูปภเว, เตสมฺปิ ตา เวทนา สภาคฏฺเฐน
สริกฺขฏฺเฐน จ สนฺติเกเยว นาม. กุสลาทิเวทนาสมงฺคีสุปิ เอเสว นโย.
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ เหฏฺฐิมนยํ อโนโลเกตฺวา ตํตํวาปนกวเสเนว กเถตพฺพํ.
กเถนฺเตน จ น ทูรโต สนฺติกํ อุทฺธริตพฺพํ, สนฺติกโต ปน ทูรํ อุทฺธริตพฺพํ.
ทุวิธา หิ อกุสลา โลภสหคตา โทสสหคตา จ. ตตฺถ โลภสหคตา โลภสหคตาย
สนฺติเก นาม, โทสสหคตาย ทูเร นาม. โทสสหคตา โทสสหคตาย สนฺติเก
นาม, โลภสหคตาย ทูเร นาม. โทสสหคตาปิ นิยตา นิยตาย สนฺติเก นามาติ.
เอวํ อนิยตา. กปฺปฏฺฐิติกอสงฺขาริกสสงฺขาริกเภทํ โลภสหคตาทีสุ จ
ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาทิเภทํ สพฺพํ โอฬาริกทุกนิทฺเทเส วิตฺถาริตวเสเนว ๒- อนุคนฺตฺวา
เอเกกโกฏฺฐาสเวทนา ตํตํโกฏฺฐาสเวทนายเอว สนฺติเก, อิตรา อิตราย ทูเรติ
เวทิตพฺพาติ.
                       อยํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทโส.
                         --------------
                        ๓. สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทส
     [๑๔] สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทเส ยา กาจิ สญฺญาติ จตุภูมิกสญฺญํ ปริยาทิยติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐํ สญฺญํ สภาวโต ทสฺเสตุํ
วุตฺตานิ. ตตฺถ จกฺขุสมฺผสฺสโต จกฺขุสมฺผสฺสสฺมึ วา ชาตา จกฺขุสมฺผสฺสชา นาม.
เสสาสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ปุริมา ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาว,
มโนสมฺผสฺสชา หทยวตฺถุวตฺถุกาปิ ๓- อวตฺถุกาปิ. สพฺพาปิ ๔- จตุภูมิกสญฺญา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ             ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. หทยวตฺถุกาปิ. เอวมุปริปิ         ฉ.ม. สพฺพา
     [๑๗] โอฬาริกทุกนิทฺเทเส ปฏิฆสมฺผสฺสชาติ สปฺปฏิเฆ จกฺขุปสาทาทโย
วตฺถุํ กตฺวา สปฺปฏิเฆ รูปาทโย อารพฺภ อุปฺปนฺโน ผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส นาม,
ตโต ชาตา, ๑- ตสฺมึ วา ชาตา ปฏิฆสมฺผสฺสชา นาม. จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญา
ฯเปฯ กายสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ตสฺสาเยว วตฺถุโต นามํ. รูปสญฺญา ฯเปฯ
โผฏฺฐพฺพสญฺญาติปิ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํ. อิทํ ปน วตฺถารมฺมณโต
นามํ. สปฺปฏิฆานิ หิ วตฺถูนิ นิสฺสาย สปฺปฏิฆานิ จ อารมฺมณานิ อารพฺภ
อุปฺปตฺติโต เอสา "ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา"ติ วุตฺตา. มโนสมฺผสฺสชาติปิ ปริยาเยน
เอติสฺสา นามํ โหติเยว. จกฺขุวิญฺญาณํ หิ มโน นาม, เตน สหชาโต ผสฺโส
มโนสมฺผสฺโส นาม, ตสฺมึ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ
มโนสมฺผสฺสชา. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ มโน นาม, เตน สหชาโต
ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, ตสฺมึ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ
มโนสมฺผสฺสชา.
     อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ปริยาเยน เอติสฺสา นามํ โหติเยว. ตโย
หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตโน สหชาตาย สญฺญาย
อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺสชา
สญฺญา นาม ปญฺจทฺวาริกสญฺญา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม
มโนทฺวาริกสญฺญา. ตตฺถ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ โอฬาริกา.
รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายนฺตํ หิ "รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายตี"ติ, กุชฺฌิตฺวา
อุปนิชฺฌายนตํ "กุชฺฌิตฺวา อุปนิชฺฌายตี"ติ โอโลเกตฺวาว ชานนฺติ.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- เทฺว กิร อิตฺถิโย คาเม ๒- นิสีทิตฺวา สุตฺตํ กนฺตนฺติ.
ทฺวีสุ ทหเรสุ คาเม จรนฺเตสุ เอโก ปุรโต คจฺฉนฺโต เอกํ อิตฺถึ โอโลเกสิ,
อิตรา ตํ ปุจฺฉิ "กสฺมา นุ โข ตํ เอโส โอโลเกสี"ติ. น เอโส ภิกฺขุ มํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ          ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
วิสภาคจิตฺเตน โอโลเกสิ, กนิฏฺฐภคินีสญฺญาย ปน โอโลเกสีติ, เตสุปิ คาเม
จริตฺวา อาสนสาลาย นิสินฺเนสุ อิตโร ภิกฺขุ ตํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ "ตยา สา อิตฺถี
โอโลกิตา"ติ. อาม โอโลกิตาติ. กิมตฺถายาติ. มยฺหํ ภคินีสริกฺขกาติ ๑- ตํ
โอโลเกสินฺติ อาห. เอวํ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ
เวทิตพฺพา. สา ปเนสา ปสาทวตฺถุกาเอว. เกจิ ปน ชวนปฺปวตฺตาติ ทีเปนฺติ.
มโนทฺวาริกสญฺญา ปน เอกมญฺเจ วา เอกปีเฐวา นิสีทิตฺวาปิ อญฺญํ จินฺเตนฺตํ
วิตกฺเกนฺตํ จ "กึ จินฺเตสิ กึ วิตกฺเกสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนวเสเนว
ชานิตพฺพโต สุขุมา. เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ.
                       อยํ สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทโส.
                          -------------
                        ๔. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทส
     [๒๐] สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเส เย เกจิ สงฺขาราติ จตุภูมิกสงฺขาเร
ปริยาทิยติ. จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐสงฺขาเร สภาวโต
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. จกฺขุสมฺผสฺสชาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เจตนาติ เหฏฺฐิมโกฏิยา
ปธานสงฺขารวเสน วุตฺตํ. เหฏฺฐิมโกฏิยา หิ อนฺตมโส จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธึ
ปาลิยํ อาคตา จตฺตาโร สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ เจตนา ปธานา, อายูหนฏฺเฐน
ปากฏตฺตา. ตสฺมา อยเมว คหิตา. ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารา ปน ตาย คหิตาย
คหิตาว โหนฺติ. อิธาปิ ปุริมา ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาว, มโนสมฺผสฺสชา
หทยวตฺถุวตฺถุกาปิ อวตฺถุกาปิ. สพฺพา จตภูมิกเจตนา. เสสํ
เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ.
                       อยํ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทโส
                       ------------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ภคินีสริกฺขตฺตา
                        ๕. วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทส
     [๒๖] วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทเส ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณนฺติ จตุภูมิกวิญฺญาณํ
ปริยาทิยติ. จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐวิญฺญาณํ สภาวโต
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาเนว,
มโนวิญฺญาณํ หทยวตฺถุวตฺถุกมฺปิ อวตฺถุกมฺปิ. สพฺพํ จตุภูมิกวิญฺญาณํ. เสสํ
เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ.
                       อยํ วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทโส.
                         --------------
                            ปกิณฺณกกถา
     อิทานิ ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ สมุคฺคมโต  ปุพฺพาปรโต อทฺธานปริจฺเฉทโต
เอกุปฺปาทนานานิโรธโต นานุปฺปาทเอกนิโรธโต เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต
นานุปฺปาทนานานิโรธโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโต อชฺฌตฺติกพาหิรโต โอฬาริกสุขุมโต
หีนปณีตโต ทูรสนฺติกโต ปจฺจยโต สมุฏฺฐานโต ปรินิปฺผนฺนโต สงฺขตโตติ
โสฬสหากาเรหิ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ สมุคฺคมโต ๑- ทุวิโธ สมุคฺคโม คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม โอปปาติกสมุคฺคโมติ.
ตตฺถ คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม เอวํ เวทิตพฺโพ. คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ หิ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉา อปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติ. ตสฺมึ ขเณ
ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน
ปาตพฺพมตฺตาติ วตฺวา ปุน "อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย
ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "เอกเกเส เตลโต
อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ
ปฏิกฺขิปิตฺวา "อิมสฺมึ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺฐธา ผาลิเต ตโต
เอกโกฏฺฐาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส, ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค
ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "เอตํ พหุํ, ๑- ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา, ตสฺสา
เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค
ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตํ ปเนตํ อจฺฉํ โหติ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปริสุทฺธํ
ปสนฺนติลเตลพินฺทุสมานํ. ๒- วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
         ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ         สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล
         เอวํ วณฺณปฏิภาคํ            กลลนฺติ ปวุจฺจตีติ.
     เอวํ ปริตฺตาย รูปสนฺตติยา ตีณิ สนฺตติสีสานิ โหนฺติ วตฺถุทสกํ,
กายทสกํ, อิตฺถิยา อิตฺถินฺทฺริยวเสน ปุริสสฺส ปุริสินฺทฺริยวเสน ภาวทสกนฺติ.
ตตฺถ วตฺถุรูปํ ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา
ชีวิตนฺติ อิทํ วตฺถุทสกํ นาม. กายปสาโท ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ
ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา ชีวิตนฺติ อิทํ กายทสกํ นาม. อิตฺถิยา อิตฺถีภาโว
ปุริสสฺส ปุริสภาโว ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ตนฺนิสฺสิตา
วณฺณคนฺธรโสชา ชีวิตนฺติ อิทํ ภาวทสกํ นาม.
     เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิยํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ
รูปกฺขนฺโธ นาม โหติ. ปฏิสนฺธิจิตฺเตน ปน สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ,
สญฺญา สญฺญากฺขนโธ, สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ปฏิสนฺธิจิตฺตํ
วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา
โหนฺติ. สเจ ปน นปุํสกปฏิสนฺธิ โหติ, ภาวทสกํ หายติ. ทฺวินฺนํ ทสกานํ
วเสน สมวีสติ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม โหติ. เวทนากฺขนฺธาทโย
วุตฺตปฺปการาเอวาติ เอวมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา
โหนฺติ.
     อิมสฺมึ ฐาเน ติสมุฏฺฐานปฺปเวณี ๓- กเถตพฺพา ภเวยฺย. ตํ ปน อกเถตฺวา
โอปปาติกสมุคฺคโม นาม ทสฺสิโต. โอปปาติกานํ หิ ปริปุณฺณายตนานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหุ        ฉ.ม.....พินฺทุสมานวณฺณํ       ฉ.ม. ติสมุฏฺฐานิกปฺปเวณี
ปฏิสนฺธิกฺขเณ เหฏฺฐา วุตฺตานิ ตีณิ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกานิ จาติ สตฺต
รูปสนฺตติ สีสานิ ปาตุภวนฺติ. ตตฺถ จกฺขุทสกาทีนิ กายทสกสทิสาเนว. นปุํสกสฺส
ปน ภาวทสกํ นตฺถิ. เอวํ ปริปุณฺณายตนานํ โอปปาติกานํ สมสตฺตติ เจว สมสฏฺฐี
จ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม. เวทนากฺขนฺธาทโย วุตฺตปฺปการาเอวาติ เอวํ
โอปปาติกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติ. อยํ
โอปปาติกสมุคฺคโม นาม. เอวํ ตาว ปญฺจกฺขนฺธา สมุคฺคมโต เวทิตพฺพา.
     ปุพฺพาปรโตติ เอวญฺจ ปน ๑- คพฺภเสยฺยกานํ อปจฺฉา อปุเร อุปฺปนฺเนสุ
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กึ รูปํ ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, อุทาหุ อรูปนฺติ. รูปํ รูปเมว
สมุฏฺฐาเปติ น อรูปํ. กสฺมา? ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส น รูปชนกตฺตา. สพฺพสตฺตานํ
หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตํ, เทฺว ปญฺจวิญฺญาณานิ, จตฺตาริ
อรูปวิปากานีติ โสฬสจิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตาว
วตฺถุโน ทุพฺพลตาย อปฺปติฏฺฐิตตาย ปจฺจยเวกลฺลตาย อาคนฺตุกตาย จ รูปํ
น สมุฏฺฐาเปติ. ตตฺถ หิ สหชาตวตฺถุ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลํ โหตีติ
วตฺถุโน ทุพฺพลตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. ยถา จ ปปาเต ปตนฺโต ปุริโส
อญฺญสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ เอตมฺปิ กมฺมกฺขิตฺตตฺตา ๒- ปปาเต
ปตมานํ วิย อปฺปติฏฺฐิตํ. อิติ กมฺมกฺขิตฺตตฺตา อปฺปติฏฺฐิตตายปิ รูปํ น
สมุฏฺฐาเปติ.
     ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ วตฺถุนา สทฺธึ อปจฺฉา อปุเร อุปฺปนฺนํ, ตสฺส วตฺถุ
ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ. สเจ สกฺกุเณยฺย, รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย.
ยตฺราปิ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ปเวณี ฆฏิยติ, ตตฺราปิ
จิตฺตํ องฺคโต อปริหีนํเยว รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. ยทิ หิ จิตฺตํ ฐานกฺขเณ วา
ภงฺคกฺขเณ วา รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย, ปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย. น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวํ ปน                ฉ.ม. กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา
ปน จิตฺตํ ตสฺมึ ขณทฺวเย รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. ยถา ปน อหิจฺฉตฺตกมกุลํ
ปฐวิโต อุฏฺฐหนฺตํ ปํสุจุณฺณํ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติ. ๑- เอวํ จิตฺตํ ปุเรชาตํ
วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปาทกฺขเณ อฏฺฐ รูปานิ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ
จ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ปจฺจยเวกลฺลตายปิ
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ.
     ยถา จ อาคนฺตุกปุริโส อนาคตปุพฺพํ ๒- ปเทสํ คโต อญฺเญสํ "เอถ
โภ อนฺโตคาเม โว อนฺนปานคนฺธมาลาทีนิ ทสฺสามี"ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ
อตฺตโน อวิสยตาย อปฺปหุตตาย, เอวเมว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อาคนฺตุกนฺติ อตฺตโน
อาคนฺตุกายปิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. อปิจ สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ
ฐานํ คเหตฺวา ฐิตานีติปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ.
     ขีณาสวสฺส ปน จุติจิตฺตํ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา น สมุฏฺฐาเปติ.
ตสฺส หิ สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลํ วูปสนฺตํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ, ปุนพฺภวปเวณี นาม
นตฺถิ. โสตาปนฺนสฺส ปน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อฏฺฐเมว ตํ มูลํ ๓- วูปสนฺตํ.
ตสฺมา ตสฺส จุติจิตฺตํ สตฺตสุ ภเวสุ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. สกทาคามิโน ทฺวีสุ,
อนาคามิโน เอกสฺมึ. ขีณาสวสฺส สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา เนว
สมุฏฺฐาเปติ.
     ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ ปน ฌานงฺคํ นตฺถิ, มคฺคงฺคํ นตฺถิ, เหตุ นตฺถีติ
จิตฺตงฺคํ ทุพฺพลํ โหตีติ จิตฺตงฺคทุพฺพลตาย ตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติ. จตฺตาริ
อรูปวิปากานิ ตสฺมึ ภเว รูปสฺส นตฺถิตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปนติ. น
เกวลญฺจ ตาเนว, ยานิ อญฺญานิปิ ตสฺมึ ภเว อฏฺฐ กามาวจรกุสลานิ ทส
อกุสลานิ นว กฺริยาจิตฺตานิ ๔- อารุปฺปกุสลานิ จตสฺโส อารุปฺปกฺริยา ตีณิ
@เชิงอรรถ:  ก. อุฏฺฐหิ                 ฉ. อคตปุพฺพํ
@ ฉ.ม. อฏฺฐเมว วฏฺฏมูลํ       ฉ.ม. กิริยจิตฺตานิ
มคฺคจิตฺตานิ จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ ทฺวาจตฺตาฬีส ๑- จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ตานิปิ ตตฺถ รูปสฺส นตฺถิตายเอว รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติ. เอวํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ
น สมุฏฺฐาเปติ.
     อุตุ ปน ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. โก เอส อุตุ นามาติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ
อุปฺปนฺนานํ สมตฺตึสกมฺมชรูปานํ อพฺภนฺตเร ๒- เตโชธาตุ. สา ฐานปฺปตฺตา ๓- อฏฺฐ
รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. อุตุ นาม เจส ทนฺธนิโรโธ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ. ตสฺมึ
ธรนฺเตเยว โสฬสจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. เตสุ ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ
ปฐมภวงฺคจิตฺตํ อุปฺปาทกฺขเณเยว อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. ยทา ปน สทฺทสฺส
อุปฺปตฺติกาโล ภวิสฺสติ, ตทา อุตุจิตฺตานิ สทฺทนวกํ นาม สมุฏฺฐาเปสฺสนฺติ.
กพฬิงฺการาหาโรปิ ฐานํ ปตฺวา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. กุโต ปนสฺส
กพฬิงฺการาหาโรติ. มาติโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
         "ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา       อนฺนปานญฺจ โภชนํ
          เตน โส ตตฺถ ยาเปติ      มาตุ กุจฺฉิคโต นโร"ติ. ๔-
     เอวํ กุจฺฉิคโต ทารโก มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชาย ยาเปติ. สาว
ฐานปฺปตฺตา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. นนุ จ สา โอชา ขรา, วตฺถุ สุขุมํ,
กถํ ตตฺถ ปติฏฺฐาตีติ. ปฐมํ ตาว น ปติฏฺฐาติ, เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา
สตฺตาหานํ คตกาเล ปติฏฺฐาติ. ตโต ปน ปุเร วา ปติฏฺฐาตุ ปจฺฉา วา, ยทา
มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชา ทารกสฺส สรีเร ปติฏฺฐาติ, ตทา อฏฺฐ รูปานิ
สมุฏฺฐาเปติ.
     โอปปาติกสฺสาปิ ปกติปฏิยตฺตานํ ขาทนียโภชนียานํ อตฺถิฏฺฐาเน นิพฺพตฺตสฺส
ตานิ คเหตฺวา อชฺโฌหรโต ฐานปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. เอโก
อนฺนปานรหิเต อรญฺเญ นิพฺพตฺตติ, มหาฉาตโก โหติ, อตฺตโนว ชิวฺหาย เขฬํ
ปริวตฺเตตฺวา คิลติ. ตตฺราปิสฺส ฐานปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺฐาเปติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เทฺวจตฺตาลีส         ฉ.ม. อพฺภนฺตรา
@ ฉ.ม. ฐานํ ปตฺวา          สํ. ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘
     เอวํ ปญฺจวีสติยา โกฏฺฐาเสสุ เทฺวว รูปานิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ เตโชธาตุ
จ กพฬิงฺการาหาโร จ. อรูเปปิ เทฺวเยว ธมฺมา รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ จิตฺตญฺเจว
กมฺมเจตนา จ. ตตฺถ รูปํ อุปฺปาทกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ ทุพฺพลํ, ฐานกฺขเณว ๑-
พลวนฺติ ฐานกฺขเณ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. จิตฺตํ ฐานกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ
ทุพฺพลํ, อุปฺปาทกฺขเณ พลวนฺติ อุปฺปาทกฺขเณเยว รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. กมฺมเจตนา
นิรุทฺธาว ปจฺจโย โหติ. อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเกปิ หิ อายูหิตํ กมฺมํ
เอตรหิ ปจฺจโย โหติ. เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสปริโยสาเนปิ
ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ปุพฺพาปรโต เวทิตพฺพา.
     อทฺธานปริจฺเฉทโตติ รูปํ กิตฺตกํ อทฺธานํ ติฏฺฐติ, อรูปํ กิตฺตกนฺติ. รูปํ
ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธํ, อรูปํ ลหุปริณามํ ขิปฺปนิโรธํ. รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส
จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. ตํ ปน สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ.
ยถา หิ ปุริโส ผลํ ปาเตสฺสามีติ มุคฺคเรน รุกฺขสาขํ ปหเรยฺย, ผลานิ จ
ปตฺตานิ จ เอกกฺขเณเยว วณฺฏโต มุจฺเจยฺยุํ, ตตฺถ ผลานิ อตฺตโน ภาริกตาย
ปฐมตรํ ปฐวิยํ ปตนฺติ, ปตฺตานิ ลหุกตาย ปจฺฉา, เอวเมว มุคฺครปฺปหาเรน
ปตฺตานญฺจ ผลานญฺจ เอกกฺขเณ วณฺฏโต มุตฺตกาโล วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ
รูปารูปธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปาตุภาโว. ผลานํ ภาริกตาย ปฐมตรํ ปฐวิยํ ปตนํ วิย
รูเป ธรนฺเตเยว โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ. ปตฺตานํ ลหุกตาย
ปจฺฉา ปฐวิยํ ปตนํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สห นิรุชฺฌนํ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ รูปํ ทนฺธนิโรธํ ครุปริณามํ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ ลหุปริณามํ.
รูปํ ปน อรูปํ อรูปํ วา รูปํ โอหาย ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ทฺวินฺนมฺปิ เอกปฺปมาณาว
ปวตฺติ. ตตฺรายํ อุปมา:- เอโก ปุริโส ลกุณฺฑกปาโท, เอโก ทีฆปาโท. เตสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ
เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเตสุ ยาว ทีฆปาโท เอกํ ปทวารํ อกฺกมติ, ตาว อิตโร
ปเท ปทํ อกฺกมิตฺวา โสฬสปทวาเรน คจฺฉติ. ทีฆปาโท ลกุณฺฑกปาทสฺส
โสฬสปทวาเร อตฺตโน ปาทํ อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกเมว ปทวารํ กโรติ.
อิติ เอโกปิ เอกํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ, ทฺวินฺนมฺปิ คมนํ เอกปฺปมาณเมว โหติ.
เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. ลกุณฺฑกปาทปุริโส วิย หิ ๑- อรูปํ, ทีฆปาทปุริโส
วิย รูปํ, ทีฆปาทสฺส เอกปทวารํ อกฺกมนกาเล อิตรสฺส โสฬสปทวารอกฺกมนํ
วิย รูเป ธรนฺเตเยว อรูปธมฺเมสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ,
ทฺวินฺนํ ปุริสานํ ลกุณฺฑกปาทปุริสสฺส โสฬสปทวาเร อิตรสฺส อตฺตโน ปาทํ
อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกปทวารกรณํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธึ
นิรุชฺฌนํ, ทฺวินฺนํ ปุริสานํ อญฺญมญฺญํ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว คมนํ วิย
อรูปสฺส รูปํ, รูปสฺส อรูปํ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว ปวตฺตนนฺติ เอวํ
อทฺธานปริจฺเฉทโต เวทิตพฺพา. ๒-
     เอกุปฺปาทนานานิโรธโตติ อิทํ ปจฺฉิมกมฺมชํ ฐเปตฺวา ทีเปตพฺพํ.
ปฐมํ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ทุติยํ ภวงฺคํ, ตติยํ ภวงฺคํ ฯเปฯ โสฬสมํ ภวงฺคํ.
เตสุ เอเกกสฺส อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณา. ตตฺถ เอเกกสฺส
จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ สมตฺตึส สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺธิตํ กมฺมชรูปํ สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส
อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ฐิติกฺขเณเยว, ภงฺคกฺขเณ
สมุฏฺฐิตํ ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. เอวํ ทุติยภวงฺคจิตฺตํ อาทึ กตฺวา อตฺตโน
อตฺตโน สตฺตรสเมเนว จิตฺเตน สทฺธึ โยเชตฺวา นโย เนตพฺโพ. อิติ โสฬส
ติกา อฏฺฐจตฺตาฬีส โหนฺติ. อยํ อฏฺฐจตฺตาฬีสกมฺมชรูปปเวณี นาม. สา ปเนสา
รตฺติญฺจ ทิวา จ ขาทนฺตานมฺปิ ภุญฺชนฺตานมฺปิ สุตฺตานมฺปิ ปมตฺตานมฺปิ
นทีโสโต วิย เอกนฺตํ ปวตฺตติเยวาติ เอวํ เอกุปฺปาทนานานิโรธโต เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ             ก. เวทิตพฺโพ
     นานุปฺปาเทกนิโรธตา  ปจฺฉิมกมฺมเชน ทีเปตพฺพา. ตตฺถ อายุสงฺขารปริโยสาเน
โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ วาเร สติ เหฏฺฐาโสฬสกํ อุปริโสฬสกนฺติ เทฺว
เอกโต โยเชตพฺพานิ. เหฏฺฐาโสฬสกสฺมึ ปน ๑- ปฐมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ
สมตฺตึสกมฺมชรูปํ อุปริโสฬสกสฺมึ ปฐมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ,
ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ตสฺส ฐิติกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ๒- ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ตสฺส
ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. เหฏฺฐิมโสฬสกสฺมึ ปน ทุติยจิตฺตสฺส ฯเปฯ โสฬสมจิตฺตสฺส
อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ สมตฺตึสกมฺมชรูปํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว
นิรุชฺฌติ, ตสฺส ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ จุติจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณเยว, ภงฺคกฺขเณ
สมุฏฺฐิตํ จุติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. ตโต ปฏฺฐาย กมฺมชรูปปเวณี
นปฺปวตฺตติ. ยทิ ปวตฺเตยฺย, สตฺตา อกฺขยา อวยา อชรา อมรา นาม ภเวยฺยุํ.
     เอตฺถ ปน ยเทตํ "สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว
นิรุชฺฌตี"ติอาทินา นเยน "เอกสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ๓- อุปฺปนฺนํ
รูปํ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี"ติ อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา วุตฺตํ, ตํ
"ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ, อามนฺตา"ติ ๔-
อิมาย ปาลิยา วิรุชฺฌติ. กถํ? กายสงฺขาโร หิ จิตฺตสมุฏฺฐาโน อสฺสาสปสฺสาสวาโต.
จิตฺตสมุฏฺฐานรูปญฺจ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว อญฺญานิ โสฬส
จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ติฏฺฐติ. เตสํ โสฬสนฺนํ สพฺพปจฺฉิเมน สทฺธึ
นิรุชฺฌติ. อิติ เยน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธึ
นิรุชฺฌติ, น กสฺสจิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วา ฐิติกฺขเณ วา นิรุชฺฌติ,
นาปิ ฐิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา อุปฺปชฺชติ. เอสา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส
ธมฺมตาติ นิยมโต จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธึ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต "อามนฺตา"ติ
วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หิ                  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ    อภิ. ๓๘/๗๙/๓๐๕
     โย จายํ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส ขณนิยโม วุตฺโต, กมฺมาทิสมุฏฺฐานสฺสาปิ
อยเมว ขณนิยโม. ตสฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺฐาย
สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส
อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส
๑- ฐานกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌตีติ อิมินา นเยเนว เจตฺถ ๑- โยชนา กาตพฺพา.
ตโต ปรํ ปน อุตุสมุฏฺฐานิกปเวณีเยว ติฏฺฐติ, นีหริตฺวา ฌาเปถาติ วตฺตพฺพํ
โหติ. เอวํ นานุปฺปาเทกนิโรธตา ๒- เวทิตพฺพา.
     เอกุปฺปาเทกนิโรธโตติ รูปํ ปน รูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ,
อรูปํ อรูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ. เอวํ เอกุปฺปาเทกนิโรธตา ๓-
เวทิตพฺพา.
     นานุปฺปาทนานานิโรธตา ปน จตุสนฺตติรูเปน ทีเปตพฺพา. อิมสฺส หิ
อุทฺธํปาทตลา อโธเกสมตฺถกา ตจปริยนฺตสฺส สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ จตุสนฺตติรูปํ
ฆนปุญฺชภาเวน ปวตฺตติ. ๔- เอวํ วตฺตมานสฺสาปิสฺส น เอกุปฺปาทาทิตา
สลฺลกฺเขตพฺพา. ยถา ปน อุปจิกราชิ วา กิปิลฺลิกราชิ วา โอโลกิยมานา
เอกาพทฺธา วิย โหติ, น ปน เอกาพทฺธา. อญฺญิสฺสา หิ สีสสนฺติเก อญฺญิสฺสา
สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ, อญฺญิสฺสา อุทรสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ
ปาทาปิ, อญฺญิสฺสา ปาทสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ โหนฺติ.
เอวเมว จตุสนฺตติรูปานมฺปิ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ
ฐิติปิ ภงฺโคปิ, อญฺญสฺส ฐิติกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิ,
อญฺญสฺส ภงฺคกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิ. เอวเมตฺถ
นานุปฺปาทนานานิโรธตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ฐานกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ อิมินา นเยเนตฺถ     ฉ.ม. นานุปฺปาทเอกนิโรธโต
@ ฉ.ม. เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต                  ฉ.ม. วตฺตติ
     อตีตาทีนิ ปน ทูรทุกปริโยสานานิ ปาลิยํ อาคตาเนว. ปจฺจยสมุฏฺฐานานิปิ
"กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺ"ติอาทินา นเยน เหฏฺฐา ๑-
กถิตานิเยว. ปญฺจาปิ ๒- ปน ขนฺธา ปรินิปฺผนฺนาว โหนฺติ, โน อปรินิปฺผนฺนา.
สงฺขตาว โน อสงฺขตา. อปิจ นิปฺผนฺนาปิ โหนฺติเยว. สภาวธมฺเมสุ หิ
นิพฺพานเมเวกํ อปรินิปฺผนฺนญฺจ อนิปฺผนฺนญฺจ. นิโรธสมาปตฺติ ปน นามปญฺญตฺติ
จ กถนฺติ? นิโรธสมาปตฺติ โลกิยโลกุตฺตราติ วา สงฺขตาสงฺขตาติ วา
ปรินิปฺผนฺนาปรินิปฺผนฺนาติ วา น วตฺตพฺพา. นิปฺผนฺนา ปน โหติ โน อนิปฺผนฺนา ๓-
สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชิตพฺพโต. ตถา นามปญฺญตฺติ. สาปิ หิ โลกิยาทิเภทํ
น ลภติ. นิปฺผนฺนา ปน โหติ โน อนิปฺผนฺนา. นามคฺคหณํ หิ คณฺหนฺโตว
คณฺหาตีติ.
                          กมาทิวินิจฺฉยกถา
     เอวํ ปกิณฺณกโต ขนฺเธ วิทิตฺวา ปุน เอเตสุเยว:-
        ขนฺเธสุ ญาณเภทตฺถํ         กมโต จ ๔- วิเสสโต
        อนูนาธิกโต เจว           อุปมาโต ตเถว จ.
        ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาเอว ๕-     ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต
        วินิจฺฉยนโย สมฺมา          วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินา.
     ตตฺถ กมโตติ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม
เทสนากฺกโมติ พหุวิโธ กโม. ตตฺถ "ปฐมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทนฺ"ติ ๖-
เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโม. "ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา
ธมฺมา"ติ ๗- เอวมาทิ ปหานกฺกโม. "สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธี"ติ ๘- เอวมาทิ
@เชิงอรรถ:  สงฺคณี. อ. ๑/๙๗๕/๔๐๐   ฉ.ม. ปญฺจปิ          ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. กมโตถ           ฉ.ม. เอวํ           สํ. ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘
@ อภิ. ๓๔/๘๓-๔/๑๕      ม. มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๐, ขุ ปฏิ. ๓๑/๗๓๘/๖๓๖ (สฺยา)
ปฏิปตฺติกฺกโม. "กามาวจรา รูปาวจรา"ติ เอวมาทิ ภูมิกฺกโม. "จตฺตาโร
สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา"ติ ๑- วา "ทานกถํ สีลกถนฺ"ติ ๒- วา เอวมาทิ
เทสนากฺกโม. เตสุ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ กลลาทีนํ วิย ขนฺธานํ
ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโต. น ปหานกฺกโม กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต.
น ปฏิปตฺติกฺกโม อกุสลานํ อปฺปฏิปชฺชนียโต. น ภูมิกฺกโม เวทนาทีนํ
จตุภูมิกปริยาปนฺนตฺตา.
     เทสนากฺกโม ปน ยุชฺชติ. อเภเทน หิ ยํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหปติตํ
เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคฺคาหโต โมเจตุกาโม
ภควา หิตกาโม ตสฺส ชนสฺส สุขคฺคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตํ โอฬาริกํ
ปฐมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ. ตโต อิฏฺฐานิฏฺฐรูปสํเวทิตํ เวทนํ, ยํ เวทิยติ ๓- ตํ
สญฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกํ สญฺญาวเสน อภิสงฺขารเก สงฺขาเร,
เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยํ อธิปติภูตญฺจ วิญฺญาณนฺติ เอวํ ตาว กมโต วินิจฺฉยนโย
วิญฺญาตพฺโพ.
     วิเสสโตติ ขนฺธานญฺจ อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ วิเสสโต. โก ปน เตสํ
วิเสโส? เอตฺถ ๔- ขนฺธา ตาว อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา
สาสวอุปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. ยถาห:-
           "ปญฺจ ภิกฺขเว ขนฺเธ เทเสสฺสามิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ,
        ตํ สุณาถ. กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา. ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ
        อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.
        ยา กาจิ เวทนา ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณํ ฯเปฯ สนฺติเก วา, อยํ
        วุจฺจติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา.
        กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ ฯเปฯ
        สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ รูปูปาทานกฺขนฺโธ.
@เชิงอรรถ:  ที. ปา. ๑๑/๑๔๕/๘๗         ที.สี. ๙/๒๙๘/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๖๙/๔๖
@ ฉ.ม. เวทยติ               ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
        ยา กาจิ เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณํ ฯเปฯ สนฺติเก วา
        สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณูปาทานกฺขนฺโธ. อิเม
        วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา"ติ. ๑-
     เอตฺถ จ ยถา เวทนาทโย อนาสวาปิ อตฺถิ สาสวาปิ, น เอวํ รูปํ.
ยสฺมา ปนสฺส ราสฏฺเฐน ขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา ขนฺเธสุ วุตฺตํ. ยสฺมา
ราสฏฺเฐน จ สาสวฏฺเฐน จ อุปาทานกฺขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา อุปาทานกฺขนฺเธสุ
วุตฺตํ. เวทนาทโย ปน อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตา, สาสวา อุปาทานกฺขนฺเธสุ.
อุปาทานกฺขนฺธาติ เอตฺถ จ อุปาทานโคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาติ เอวมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ. อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา.
     อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา ปญฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา
อนธิกาติ. สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโต
อญฺเญสญฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ  สภาควเสน
สงฺคยฺหมาเนสุ รูปํ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน ๒- เอโก ขนฺโธ โหติ, เวทนา
เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สญฺญาทีสุปิ. ตสฺมา
สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปญฺเจว วุตฺตา. เอตปรมญฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุ
ยทิทํ รูปาทโย ปญฺจ. วุตฺตํ เหตํ "รูเป โข ภิกฺขเว สติ รูปํ อุปาทาย รูปํ
อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ `เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตา'ติ.
เวทนาย ฯเปฯ สญฺญาย ฯเปฯ สงฺขาเรสุ ฯเปฯ วิญฺญาเณ สติ วิญฺญาณํ
อุปาทาย วิญฺญาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ `เอตํ มม เอโสหมสฺมิ
เอโส เม อตฺตา"ติ. ๓- ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโตปิ ปญฺเจว
วุตฺตา. เยปิ จญฺเญ สีลาทโย ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺเธ
@เชิงอรรถ:  สํ.ข. ๑๗/๔๘/๓๙         ฉ.ม. รูปสภาคสงฺคหวเสน
@ สํ.ข. ๑๗/๒๐๗/๑๖๖
ปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา อญฺเญสํ ตทวโรธโตปิ
ปญฺเจว วุตฺตาติ เอวํ อนูนาธิกโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ.
     อุปมาโตติ เอตฺถ หิ คิลานสาลูปโม รูปูปาทานกฺขนฺโธ คิลานูปมสฺส
วิญฺญาณูปาทานกฺขนฺธสฺส วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน นิวาสนฏฺฐานโต, เคลญฺญูปโม
เวทนูปาทานกฺขนฺโธ อาพาธกตฺตา, เคลญฺญสมุฏฺฐานูปโม สญฺญูปาทานกฺขนฺโธ
กามสญฺญาทิวเสเนว ๑- ราคาทิสมฺปยุตฺตเวทนาสมฺภวา, ๒- อสปฺปายเสวนูปโม
สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ เวทนาเคลญฺญสฺส นิทานตฺตา. "เวทนํ เวทนตฺตาย สงฺขตํ
อภิสงฺขโรนฺตี"ติ ๓- หิ วุตฺตํ. ตถา "อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
วิปากํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตนฺ"ติ. ๔- คิลานูปโม
วิญฺญาณูปาทานกฺขนฺโธ เวทนา เคลญฺเญน อปริมุตฺตตฺตา. อปิจ
จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยญฺชนปริเวสกภุญฺชกูมปา
จาติ เอวํ อุปมาโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ.
     ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาติ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ เอวํ ทฺวิธา ทฏฺฐพฺพโตเปตฺถ
วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ. สงฺเขปโต หิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อาสีวิสูปเม ๕-
วุตฺตนเยน อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต ภารสุตฺตวเสน ๖-  ภารโต ขชฺชนียปริยายวเสน ๗-
ขาทกโต ยมกสุตฺตวเสน ๘- อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขตวธกโต ทฏฺฐพฺพา.
     วิตฺถารโต ปเนตฺถ เผณุปิณฺโฑ วิย รูปํ ทฏฺฐพฺพํ, อุทกปุพฺพุโฬ ๙- วิย เวทนา,
มรีจิกา วิย สญฺญา, กทลิกฺขนฺโธ วิย สงฺขารา, มายา วิย วิญฺญาณํ. วุตฺตํ เหตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอตฺถ เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ       ม.....สพฺภาวา
@ สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑                   อภิ. ๓๔/๕๕๖/๑๕๗
@ สํ.สฬา. ๑๘/๓๐๙/๒๑๖        สํ.ข. ๑๗/๒๒/๒๑   สํ.สฬา. ๑๘/๗๙/๗๐
@ สํ.ข. ๑๗/๘๕/๘๗                   สี. อุทกพุพฺพุโฬ, ม. อุทกปุปฺผุโฬ
            "เผณุปิณฺโฑปมํ ๑- รูปํ       เวทนา ปุพฺพุฬูปมา ๒-
             มรีจิกูปมา สญฺญา          สงฺขารา กทลูปมา
             มายูปมญฺจ วิญฺญาณํ         เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา"ติ. ๓-
     ตตฺถ รูปาทีนํ เผณุปิณฺฑาทีหิ เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพา:- ยถา หิ เผณุปิณฺโฑ
นิสฺสาโรว, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรเหน  นิสฺสารเมว. ยถา จ
โส "อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา กริสฺสามี"ติ คเหตุํ น สกฺกา, คหิโตปิ ตมตฺถํ
น สาเธติ ภิชฺชเตว. เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ
วา คเหตุํ น สกฺกา, คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺฐติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภญฺเญว
โหตีติ เอวํ เผณุปิณฺฑสทิสเมว โหติ.
     ยถา ปน เผณุปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต พหูนํ อุทกสปฺปาทีนํ
ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ.
กุลวเสเนเวตฺถ ๔- อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ. ตเทว เตสํ ปสูติฆรมฺปิ ๕- วจฺจกุฏิปิ
คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ. น เต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺฐานาทีนิ กโรนฺติ. เอวมฺปิ
เผณุปิณฺฑสทิสํ. ยถา จ เผณุปิณฺโฑ อาทิโตว พทรปตฺตมตฺโต ๖- หุตฺวา อนุปุพฺเพน
ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโตว กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน
พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหิสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตมฺปิ โหติ, มจฺฉกจฺฉปาทีนํ
วเสน อเนกโยชนสตปฺปมาณมฺปิ. เอวมฺปิ เผณุปิณฺฑสทิสํ. ยถาปิ ๗- เผณุปิณฺโฑ
อุฏฺฐิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ,
เอวเมว รูปํ ๘- กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ, ๙- อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ
วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ.
เอวมฺปิ เผณุปิณฺฑสทิสํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เผณปิณฺฑูปมํ        สี. พุพฺพุฬูปมา, ม. ปุปฺผุฬูปมา
@ สํ.ข. ๑๗/๙๕/๑๑๓       ฉ.ม. กุลวเสน เจตฺถ       ฉ.ม. สูติฆรมฺปิ
@ ฉ.ม. พทรปกฺกมตฺโต      ฉ.ม. ยถา จ             ฉ.ม. รูปมฺปิ
@ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ยถา ปน ปุพฺพุโฬ อสาโร, เอวํ เวทนาปิ. ยถา ปน ๑- โส อพโล ๒-
อคยฺหุปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ, คหิตคฺคหิโตปิ
ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหุปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา ธุวาติ
วา คเหตุํ, คหิตคฺคหิตาปิ ๓- น ตถา ติฏฺฐติ. เอวํ อคยฺหุปคาปิ ๔- เวทนา
ปุพฺพุฬสทิสา. ยถา ปน ตสฺมึ ตสฺมึ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว
นิรุชฺฌติ จ, น จิรฏฺฐิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ
จ, น จิรฏฺฐิติกา โหติ. เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา ๕- อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุชฺฌติ. ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลกํ, สงฺกฑฺฒิตฺวา ปูฏํ
กตฺวา คหณวาตํ จาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ
วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชาลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนํ จาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ
อุปฺปชฺชติ. เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสา.
     สญฺญาปิ อสารกฏฺเฐน มรีจิสทิสา. ตถา อคยฺหุปคฏฺเฐน. น หิ สกฺกา
นํ คเหตฺวา ปิวิตุํ วา นหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ. อปิจ ยถา มรีจิ
วิปฺผนฺทติ, สญฺชาตุมฺมิเวโค วิย ขายติ. เอวํ นีลสญฺญาทิเภทา สญฺญาปิ
นีลาทิอนุภวนตฺถาย ผนฺทติ วิปฺผนฺทติ. ยถา จ มรีจิ มหาชนํ วิปฺปลมฺเภติ,
ปริปุณฺณวาปี วิย ปริปุณฺณนที วิย ทิสฺสตีติ วทาเปติ, เอวํ สญฺญาปิ วิปฺปลมฺเภติ,
อิทํ นีลกํ สุภํ สุขํ นิจฺจนฺติ วทาเปติ. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ
วิปฺปลมฺภเนนาปิ มรีจิสทิสา.
     สงฺขาราปิ อสารกฏฺเฐน กทลิกฺขนฺธสทิสา. ตถา อคยฺหุปคฏฺเฐน. ยเถว
หิ กทลิกฺขนฺธโต กิญฺจิ คเหตฺวา น สกฺกา โคปานสีอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ,
อุปนีตมฺปิ น ตถา โหติ, เอวํ สงฺขาราปิ น สกฺกา นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยถา จ          ม. อผโล       ฉ.ม. คหิตาปิ
@ ฉ.ม. อคยฺหุปคตายปิ     ฉ.ม.....สงฺขฺยา
คหิตาปิ น ตถา โหนฺติ. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ พหุวฏฺฏิสโมธาโน โหติ, เอวํ
สงฺขารกฺขนฺโธปิ พหุธมฺมสโมธาโน. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ นานาลกฺขโณ,
อญฺโญเยว หิ พาหิราย ปตฺตวฏฺฏิยา วณฺโณ, อญฺโญ ตโต อพฺภนฺตรพฺภนฺตรานํ.
เอวเมว สงฺขารกฺขนฺโธปิ อญฺญเทว ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อญฺญํ เจตนาทีนํ.
สโมธาเนตฺวา ปน สงฺขารกฺขนฺโธเตฺวว วุจฺจตีติ เอวมฺปิ สงฺขารกฺขนฺโธ
กทลิกฺขนฺธสทิโส.
     วิญฺญาณมฺปิ อสารกฏฺเฐน มายาสทิสํ. ตถา อคยฺหุปคฏฺเฐน. ยถา
จ มายา อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺฐานา, เอวํ วิญฺญาณํ. ตํ หิ ตโตปิ อิตฺตรตรญฺเจว
ลหุปจฺจุปฏฺฐานตรญฺจ. เตเนว หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย คโต วิย ฐิโต
วิย นิสินฺโน วิย โหติ. อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ, อญฺญํ คมนกาลาทีสุ.
เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํ. มายา จ มหาชนํ วญฺเจติ, ยงฺกิญฺจิเทว "อิทํ
สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา"ติปิ คาหาเปติ. วิญฺญาณมฺปิ มหาชนํ วญฺเจติ. เตเนว
จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ฐิตํ วิย นิสินฺนํ วิย กตฺวา คาหาเปติ.
อญฺญเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อญฺญํ คมนาทีสุ. เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํ.
วิเสสโต จ สุภารมฺมณมฺปิ โอฬาริกมฺปิ ๑- อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
เวทนา ตีหิ ทุกฺขตาหิ อวินิมุตฺตโต ทุกฺขาติ, สญฺญาสงฺขารา อวิเธยฺยโต
อนตฺตาติ, วิญฺญาณํ อุทยพฺพยธมฺมโต อนิจฺจนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
     เอวํ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ ๒- เอวญฺจ สงฺเขปวิตฺถารวเสน ทฺวิธา
ปสฺสโต ยา อตฺถสิทฺธิ โหติ, ตโตปิ วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ. เสยฺยถีทํ?
สงฺเขปโต ตาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกาทิภาเวน ปสฺสนฺโต
ขนฺเธหิ น วิหญฺญติ. วิตฺถารโต ปน รูปาทีนิ เผณุปิณฺฑาทิสทิสภาเวน ปสฺสนฺโต
น อสาเรสุ สารทสฺสี โหติ. วิเสสโต จ อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภโต ปสฺสนฺโต
@เชิงอรรถ:  ก. สุฬารํปิ             ก. เอวํ ปสฺสนฺตสฺส อตฺถสิทฺธิ โหติ
กพฬิงฺการาหารํ ปริชานาติ, อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กาโมฆํ อุตฺตรติ,
กามโยเคน วิสํยุชฺชติ, กามาสเวน อนาสโว โหติ, อภิชฺฌากายคนฺถํ ภินฺทติ,
กามุปาทานํ น อุปาทิยติ. เวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต ผสฺสาหารํ ปริชานาติ, ทุกฺเข
สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ภโวฆํ อุตฺตรติ, ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ, ภวาสเวน
อนาสโว โหติ, พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ, สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติ. สญฺญํ
สงฺขาเร จ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสญฺเจตนาหารํ ปริชานาติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ
วิปลฺลาสํ ปชหติ, ทิฏฺโฐฆํ อุตฺตรติ, ทิฏฺฐิโยเคน วิสํยุชฺชติ, ทิฏฺฐาสเวน อนาสโว
โหติ, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺถํ ภินฺทติ, อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยติ. วิญฺญาณํ
อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต วิญฺญาณาหารํ ปริชานาติ, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ
ปชหติ, อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ, อวิชฺชาโยเคน วิสํยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน อนาสโว
โหติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ, ทิฏฺฐุปาทานํ น อุปาทิยติ.
             เอวํ มหานิสํสํ         วธกาทิวเสน ทสฺสนํ ยสฺมา
             ตสฺมา ขนฺเธ ธีโร      วธกาทิวเสน ปสฺเสยฺยาติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๑-๓๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]