ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                     สมฺโมหวิโนทนี นาม อภิธมฺมฏฺกถา
                            วิภงฺควณฺณนา
                            ---------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            อารมฺภกถา
             จตุสจฺจทโส นาโถ        จตุธา ธมฺมสงฺคณึ
             ปกาสยิตฺว ๑- สมฺพุทฺโธ    ตสฺเสว สมนนฺตรํ
             อุเปโต พุทฺธธมฺเมหิ       อฏฺารสหิ นายโก
             อฏฺารสนฺน ๒- ขนฺธาทิ-   วิภงฺคานํ วเสน ยํ
             วิภงฺคํ เทสยี สตฺถา       ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม
             อิทานิ ยสฺมา สมฺปตฺโต     ตสฺมา ตสฺสตฺถวณฺณนํ
             กริสฺสามิ วิคาหิตฺวา       โปราณฏฺกถานยํ
             สทฺธมฺเม คารวํ กตฺวา     ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปกาสยิตฺวา        ฉ.ม. อฏฺารสนฺนํ
                           ๑. ขนฺธวิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๑] ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สญฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺ
ขนฺโธวิญฺาณกฺขนฺโธติ อิทํ วิภงฺคปกรณสฺส อาทิภูเต ขนฺธวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ
นาม.
     ตตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธนฺติ
ทสฺเสติ. ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺรายํ ขนฺธสทฺโท สมฺพหุเลสุ าเนสุ
นิปตติ ๑- ราสิมฺหิ, คุเณ, ปณฺณตฺติยํ, รุฬฺหิยนฺติ. "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
มหาสมุทเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเหตุํ `เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี'ติ วา
`เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี'ติ วา `เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี'ติ วา
`เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี'ติ วา, อถโข อสงฺเขยฺโย อปฺปเมยฺโย
มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี"ติอาทีสุ ๒- หิ ราสิโต ขนฺโธ นาม. น หิ
ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ วุจฺจติ, พหุกเมว วุจฺจติ. ตถา น ปริตฺตกํ รชํ ๓-
รชกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ พลํ พลกฺขนฺโธ,
น อปฺปมตฺตกํ ปุญฺ ปุญฺกฺขนฺโธติ วุจฺจติ. พหุกเมว หิ รชํ ๔- รชกฺขนฺโธ,
พหุกาว ควาทโย ควกฺขนฺโธ พลกฺขนฺโธ ปุญฺกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติ. "สีลกฺขนฺโธ
สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๕- ปน คุณโต ขนฺโธ นาม. "อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ
ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมานนฺ"ติ ๖- เอตฺถ ปน ๗- ปณฺณตฺติโต
ขนฺโธ นาม. "ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ ฯเปฯ วิญฺาณํ วิญฺาณกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๘-
รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม. สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโต. อยํ หิ ขนฺธฏฺโ
นาม ปิณฺฑฏฺโ ปูฏฏฺโ ๙- ฆฏฏฺโ ราสฏฺโ. ตสฺมา "ราสิลกฺขณา ขนฺธา"ติ
เวทิตพฺพา. โกฏฺาสฏฺโติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โลกสฺมึ หิ อิณํ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทิสฺสติ    องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๓, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๐๘/๓๗๖ (สฺยา)
@ ฉ.ม. ปริตฺตโก รโช            ฉ.ม. รโช     ที.ปา. ๑๑/๓๕๕/๒๕๑
@ สํ. สฬา. ๑๘/๓๒๒/๒๒๓ (สฺยา)        ฉ.ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ
@ อภิ. ๓๔/๖๓/๓๒                    ฉ.ม. ปูคฏฺโ
โจทิยมานา "ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา"ติ วทนฺติ. อิติ
"โกฏฺาสลกฺขณา ขนฺธา"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวเมตฺถ รูปกฺขนฺโธติ รูปราสิ
รูปโกฏฺาโส. เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฏฺาโสติ อิมินา นเยน
สญฺากฺขนฺธาทีนํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     เอตฺตาวตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยฺวายํ "จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ
อุปาทายรูปนฺ"ติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทีสุ เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต ปญฺจวีสติ
รูปโกฏฺาสาติ จ ฉนฺนวุติ รูปโกฏฺาสาติ จ เอวมฺปเภโท รูปราสิ,  ตํ สพฺพํ
ปริปิณฺฑิตฺวา ๑- รูปกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ. ๒- โย ปนายํ "สุขา เวทนา ทุกฺขา
เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต
จตุภูมิกเวทนาราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา เวทนากฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ. โย
จายํ ๓- "จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา สญฺา"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ
โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกสญฺาราสิ, ตํ สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา สญฺากฺขนฺโธ
นามาติ ทสฺเสติ. โย จายํ "จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา
เจตนา"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกเจตนาราสิ, ตํ สพฺพํ
ปริปิณฺฑิตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ. โย จายํ "จกฺขุวิญฺาณํ,
โสตวิญฺาณํ, ฆานวิญฺาณํ, ชิวฺหาวิญฺาณํ, กายวิญฺาณํ, มโนธาตุ,
มโนวิญฺาณธาตู"ติ เตสุเยว เอกาทสสุ โอกาเสสุ วิภตฺโต จตุภูมิกจิตฺตราสิ, ตํ
สพฺพํ ปริปิณฺฑิตฺวา วิญฺาณกฺขนฺโธ นามาติ ทสฺเสติ.
    อปิเจตฺถ สพฺพมฺปิ จตุสมุฏฺานิกํ รูปํ รูปกฺขนฺโธ, กามาวจรอฏฺกุสลจิตฺตาทีหิ
เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺา สญฺากฺขนฺโธ,
ผสฺสาทโย ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺโธ, เอกูนนวุติ จิตฺตานิ วิญฺาณกฺขนฺโธติ เอวมฺปิ
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ธมฺมปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริปิณฺเฑตฺวา. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ทสฺเสสิ. เอวมุปริปิ     ฉ.ม. ปนายํ
                         ๑. รูปกฺขนฺธนิทฺเทส
     [๒] อิทานิ เต รูปกฺขนฺธาทโย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม
รูปกฺขนฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ. กตโมติ กเถตุกมฺยตา
ปุจฺฉา. รูปกฺขนฺโธติ ปุจฺฉิตธมฺมนิทสฺสนํ. ๑- อิทานิ นํ วิภชนฺโต ยงฺกิญฺจิ
รูปนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยงฺกิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํ.
เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติ.
     ตตฺถ เกนฏฺเน รูปนฺติ? รุปฺปนฏฺเน รูปํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
        กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ
      วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ, สีเตนปิ รุปฺปติ, อุเณฺหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ
      รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺเสนปิ
      รุปฺปติ. รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี"ติ. ๒-
     ตตฺถ กินฺติ การณปุจฺฉา, เกน การเณน รูปํ วเทถ, เกน การเณน
ตํ รูปํ นามาติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ เอตฺถ อิตีติ การณุทฺเทโส, ยสฺมา รุปฺปติ, ตสฺมา
รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ จ ๓- กุปฺปติ ฆฏิยติ ปีฬิยติ, ภิชฺชตีติ
อตฺโถ. เอวํ อิมินา เอตฺตเกน าเนน รุปฺปนฏฺเน รูปํ วุตฺตํ. รุปฺปนลกฺขเณน
รูปนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. รุปฺปนลกฺขณํ หิ เอตํ.
     สีเตนปิ รุปฺปตีติอาทีสุ ปน สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ.
ติณฺณํ ติณฺณํ หิ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย นาม โหติ
อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาโณ, ยสฺส เนว เหฏฺา ปวี อตฺถิ, น อุปริ จนฺทิมสุริยทีป-
มณิอาโลโก. นิจฺจนฺธกาโร. ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ. เต
@เชิงอรรถ:  ม. ปุจฺฉิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํ               สํ. ข. ๑๗/๗๙/๗๑
@ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
วคฺคุลิโย วิย ปพฺพตปาเท ทีฆปุถุเลหิ นเขหิ ลคฺคิตฺวา อวํสิรา โอลมฺพนฺติ. ยทา
สํสปฺปนฺตา อญฺมญฺสฺส หตฺถปาสคตา โหนฺติ, อถ "ภกฺโข โน ลทฺโธ"ติ
มญฺมานา ตตฺถ พฺยาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ. สีตวาเต
ปหรนฺเตปิ วิปกฺกมธุกผลานิ ๑- วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ. ปติตมตฺตาว
อจฺจนฺตขาเรน สีโตทเกน ฉินฺนจมฺมนหารุมํสอฏฺีหิ ภิชฺชมาเนหิ ตตฺตเตเล
ปติตปิฏฺปิณฺฑิ ๒- วิย ปฏปฏายมานา วิลิยนฺติ. เอวํ สีเตน รุปฺปนํ
โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ. มหึสกรฏฺาทีสุปิ หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ
ปากฏเมว. ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนจฺฉินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติ.
     อุเณฺหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํ. ตตฺถ หิ ตตฺตาย โลหปวิยา
นิปชฺชาเปตฺวา ปญฺจวิธพนฺธนาทิกรณกาเล สตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติ.
     ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ ปิตฺติวิสเย ๓- เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํ. ปิตฺติวิสยสฺมึ
หิ สตฺตา เทฺว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ กิญฺจิเทว อามิสํ หตฺเถน คเหตฺวา มุเข
ปกฺขิปนฺตา นาม น โหนฺติ. อนฺโตอุทรํ อาทิตฺตสุสิรรุกฺโข วิย โหติ.
ทุพฺภิกฺขกาเล ๔- กญฺชิกมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา มรณปฺปตฺตานํ ปมาณํ นาม นตฺถิ.
     ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกญฺชิกาทีสุ ปากฏํ. ตตฺถ หิ สตฺตา เทฺว ตีณิ
พุทฺธนฺตรานิ หทยเตมนมตฺตํ วา ชิวฺหาเตมนมตฺตํ วา อุทกพินฺทุํ ลทฺธุํ น
สกฺโกนฺติ. ปานียํ ปิวิสฺสามาติ นทีคตานมฺปิ ๕- นที วาลิกาถลํ ๖- สมฺปชฺชติ.
มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺตานมฺปิ ๗- มหาสมุทฺโท ปิฏฺิปาสาโณ โหติ. เต สุสฺสนฺตา
พลวทุกฺขปีฬิตา วิจรนฺติ.
     เอโก กิร กาลกญฺชิกอสุโร ปิปาสํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต โยชนคมฺภีรวิตฺถารํ
มหาคงฺคํ โอตริ. ตสฺส คตคตฏฺาเน อุทกํ ฉิชฺชติ, ธูโม อุคฺคจฺฉติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปกฺกมธุกผลานิ            สี. ปติตปิฏฺปิณฺฑํ
@ ฉ.ม. เปตฺติ... เอวมุปริปิ       ฉ.ม. ทุพฺภิกฺเข
@ ฉ.ม. นทึ คตานมฺปิ             ฉ.ม....ตลํ     ม. ปกฺขนฺทานมฺปิ
ตตฺเต ปิฏฺิปาสาเณ จงฺกมนกาโล วิย โหติ. ตสฺส อุทกสทฺทํ สุตฺวา อิโต จิโต
จ วิจรนฺตสฺเสว รตฺติ วิภายิ. อถ นํ ปาโตว ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา ตึสมตฺตา
ปิณฺฑปาตจาริกา ภิกฺขู ทิสฺวา "โก นาม ตฺวํ สปฺปุริสา"ติ ปุจฺฉึสุ. เปโตสฺมิ ๑-
ภนฺเตติ. กึ ปริเยสสีติ. ปานียํ ภนฺเตติ. อยํ คงฺคา ปริปุณฺณา, กึ ตฺวํ น
ปสฺสสีติ. น อุปกปฺปติ ภนฺเตติ. เตนหิ คงฺคาปิฏฺเปิ นิปชฺช, มุเข เต ปานียํ
อาสิญฺจิสฺสามาติ. โส วาลิกาปุลิเน อุตฺตาโน นิปชฺชิ. ภิกฺขู ตึสมตฺเต ปตฺเต
นีหริตฺวา อุทกํ อาหริตฺวา อาหริตฺวา ตสฺส มุเข อาสิญฺจึสุ. เตสํ ตถา
กโรนฺตานํเยว เวลา อุปกฏฺา ชาตา. ตโต "ภิกฺขาจารกาโล อมฺหากํ สปฺปุริส,
กจฺจิ เต อสฺสาทมตฺตา ๒- ลทฺธา"ติ อาหํสุ. เปโต "สเจ เม ภนฺเต ตึสมตฺตานํ
อยฺยานํ ตึสมตฺเตหิ ปตฺเตหิ อาสิตฺตอุทกโต อฑฺฒปสตมตฺตมฺปิ ปรคลคตํ,
เปตตฺตภาวโต โมกฺโข มา โหตู"ติ อาห. เอวํ ปิปาสาย รุปฺปนํ ปิตฺติวิสเย ปากฏํ.
     ฑํสาทีหิ สมฺผสฺเสหิ ๓- รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิสมฺพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํ.
เอตฺถ จ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. มกสาติ มกสาว. วาตาติ กุจฺฉิวาตปิฏฺิวาตาทิวเสน
เวทิตพฺพา. สรีรสฺมึ หิ วาตโรโค อุปฺปชฺชิตฺวา หตฺถปาทปิฏฺิอาทีนิ ภินฺทติ,
กาณํ กโรติ, ขุชฺชํ กโรติ, ปีสปฺปึ กโรติ. อาตโปติ สุริยาตโป. เตน รุปฺปนํ
มรุกนฺตาราทีสุ ปากฏํ. เอกา กิร อิตฺถี มรุกนฺตาเร รตฺตึ สตฺถโต โอหีนา
ทิวา สุริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาลิกาย ตปมานาย ปาเท เปตุํ อสกฺโกนฺตี สีสโต
ปจฺฉึ โอตาเรตฺวา อกฺกมิ. กเมน ปจฺฉิยา อุณฺหาภิตตฺตาย าตุํ อสกฺโกนฺตี
ตสฺสา อุปริ สาฏกํ เปตฺวา อกฺกมิ. ตสฺมิมฺปิ สนฺตตฺเต องฺเกน คหิตํ ปุตฺตกํ
อโธมุขํ นิปชฺชาเปตฺวา กนฺทนฺตํ กนฺทนฺตํ อกฺกมิตฺวา เตน สทฺธึ ๔- ตสฺมึเยว
าเน อุณฺหาภิตตฺตา กาลมกาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เปโตหมสฺมิ               ม. อสฺสาสมตฺตา
@ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ         ฉ.ม. สทฺธึ เตน
     สิรึสปาติ เยเกจิ ทีฆชาติกา สตฺตา ๑- สรนฺตา คจฺฉนฺติ, เตสํ สมฺผสฺเสน
รุปฺปนํ อาสีวิสทฏฺกาลาทีนํ ๒- วเสน เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ "ยงฺกิญฺจิ รูปนฺ"ติ ปเทน สงฺคหิตํ ปญฺจวีสติโกฏฺาสฉนฺนวุติ-
โกฏฺาสปฺปเภทํ สพฺพมฺปิ รูปํ อตีตาทิโกฏฺาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อาห. ตโต ปรํ ตเทว อชฺฌตฺตทุกาทีสุ จตูสุ ทุเกสุ
ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วาติอาทิ วุตฺตํ. ตโต ปรํ สพฺพมฺเปตํ
เอกาทสสุ ปเทเสสุ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ รูปํ เอกโต ปิณฺฑํ กตฺวา ทสฺเสตุํ
ตเทกชฺฌนฺติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ ตเทกชฺฌนฺติ ตํ เอกชฺฌํ. อภิสญฺูหิตฺวาติ อภิสํหริตฺวา.
อภิสงฺขิปิตฺวาติ สงฺเขปํ กตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สพฺพมฺเปตํ วุตฺตปฺปการํ
รูปํ รุปฺปนลกฺขณสงฺขาเต เอกวิธภาเว ปญฺาย เอกราสึ ๓- กตฺวา รูปกฺขนฺโธ นามาติ
วุจฺจตีติ. เอเตน สพฺพมฺปิ รูปํ รุปฺปนลกฺขเณ ราสิภาวูปคมเนน รูปกฺขนฺโธติ
ทสฺสิตํ โหติ. น หิ รูปโต อญฺโ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถิ. ยถา จ รูปํ, เอวํ
เวทนาทโยปิ เวทยิตลกฺขณาทีสุ ราสิภาวูปคมเนน. น หิ เวทนาทีหิ อญฺเ
เวทนากฺขนฺธาทโย นาม อตฺถิ.
     [๓] อิทานิ เอเกกสฺมึ โอกาเส ปกฺขิตฺตรูปํ วิสุํ วิสุํ ภาเชตฺวา
ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ เอกาทสสุ
โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ปิตมาติกาย ภุมฺมํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนนฺ"ติอาทินา นเยน ปิตาย มาติกาย ยํ อตีตํ รูปนฺติ วุตฺตํ. ตํ
กตมนฺติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อตีตํ นิรุทฺธนฺติอาทีนิ
ปทานิ นิกฺเขปกณฺฑสฺส อตีตตฺติกภาชนียวณฺณนาย ๔- วุตฺตาเนว. จตฺตาโร
จ มหาภูตาติ อิทํ อตีตนฺติ วุตฺตรูปสฺส สภาวทสฺสนํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ         ฉ.ม. อาสิวิสทฏฺาทีนํ
@ ฉ.ม. ราสึ                    สงฺคณี. อ. ๑/๑๐๔๔/๔๑๙
สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา อิทํ ทสฺเสติ:- อตีตํ รูปมฺปิ ภูตานิ เจว
ภูตานิ อุปาทาย นิพฺพตฺตรูปญฺจ, อนาคตมฺปิ ฯเปฯ ทูรสนฺติกมฺปิ. น หิ ภูเตหิ
เจว ภูตานิ อุปาทาย ปวตฺตรูปโต จ อญฺ รูปํ นาม อตฺถีติ.
     อปโร นโย:- อตีตํเสน สงฺคหิตนฺติ อตีตโกฏฺาเสเนว สงฺคหิตํ, เอตฺเถว
คณนํ กตํ. กินฺติ? จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนํ จ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ.
เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนนิทฺเทสปทานิปิ
เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนว.
     อิทํ ปน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ นาม สุตฺตนฺตปริยายโต
อภิธมฺมนิทฺเทสโตติ ทุวิธํ. ตํ สุตฺตนฺตปริยาเย ภเวน ปริจฺฉินฺนํ. ปฏิสนฺธิโต หิ
ปฏฺาย อตีตภเวสุ นิพฺพตฺตรูปํ อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตรูปํ ๑- โหตุ
กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อตีตเมว นาม. จุติโต ปฏฺาย อนาคตภเวสุ
นิพฺพตฺตนกรูปํ อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตรูปํ ๑- โหตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก
วา, สพฺพํ อนาคตเมว นาม. จุติปฏิสนฺธิอนฺตเร ปวตฺตรูปํ ๒- ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม.
อภิธมฺมนิทฺเทเส ปน ขเณน ปริจฺฉินฺนํ. ตโย หิ รูปสฺส ขณา อุปฺปาโท
ิติ ภงฺโคติ. อิเม ตโย ขเณ ปตฺวา นิรุทฺธํ รูปํ สมนนฺตรนิรุทฺธํ วา โหตุ
อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อตีตเมว นาม. ตโย ขเณ
อสมฺปตฺตํ รูปํ เอกจิตฺตกฺขณมตฺเตน วา อสมฺปตฺตํ โหตุ อนาคเต
กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺพํ อนาคตเมว นาม. อิเม ตโย ขเณ สมฺปตฺตํ รูปํ
ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สุตฺตนฺตภาชนียํ, เอวํ สนฺเตปิ
อภิธมฺมนิทฺเทเสเนว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ นิทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อปโร นโย:- อิทํ หิ รูปํ อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม
โหติ. ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมึ ภเว
ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิพฺพตฺตํ                 สี. ยํ ตํ รูปํ
สนฺตติวเสน สภาคเอกอุตุสมุฏฺานํ เอกาหารสมุฏฺานญฺจ ปุพฺพาปริยวเสน
ปวตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺานํ อตีตํ, ปจฺฉา
อนาคตํ. จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ
อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. กมฺมสมุฏฺานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท
นตฺถิ, เตสญฺเว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส
อตีตาทิเภโท ๑- เวทิตพฺโพ. สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายณฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ ๒-
สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ
อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ
นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ.
     อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํ, นิฏฺิตเหตุกิจฺจมนิฏฺิตปจฺจยกิจฺจํ
ปจฺจุปฺปนฺนํ, อุภยกิจฺจมสมฺปตฺตํ อนาคตํ. สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต
ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา, เสสา
สปฺปริยายา. ตาสุ นิปฺปริยายกถา อิธาธิปฺเปตา. อชฺฌตฺตทุกสฺสาปิ นิทฺเทสปทานิ
เหฏฺา อชฺฌตฺตตฺติกนิทฺเทเส ๓- วุตฺตตฺถาเนว. โอฬาริกาทีนิ รูปกณฺฑวณฺณนายํ ๔-
วุตฺตตฺถาเนว.
     [๖] หีนทุกนิทฺเทเส เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ พหูสุ สตฺเตสุ สามิวจนํ.
อปรสฺสาปิ อปรสฺสาปีติ หิ วุจฺจมาเน ทิวสมฺปิ กปฺปสตสหสฺสมฺปิ วทนฺโต
เอตฺตกเมว วเทยฺย. อิติ สตฺถา ทฺวีเหว ปเทหิ อนวเสสสตฺเต ปริยาทิยนฺโต
"เตสํ เตสํ สตฺตานนฺ"ติ อาห. เอตฺตเกน หิ สพฺพมฺปิ อปรทีปนํ สิทฺธํ โหติ.
อุญฺาตนฺติ อวมญฺาตํ. ๕- อวญฺาตนฺติ วมฺเภตฺวา าตํ, รูปนฺติปิ น วิทิตํ.
หีฬิตนฺติ อคฺคเหตพฺพฏฺเน ขิตฺตํ ฉฑฺฑิตํ, ชิคุจฺฉิตนฺติปิ วทนฺติ. ปริภูตนฺติ
กิเมเตนาติ วาจาย ปริภวิตํ. อจิตฺตีกตนฺติ น ครุกตํ. หีนนฺติ ลามกํ. หีนมตนฺติ
@เชิงอรรถ:  ม. อตีตาทิภาโว             ฉ.ม....สายนฺห...
@ สงฺคณี. อ. ๑/๑๐๕๐/๔๑๙      สงฺคณี. อ. ๑/๖๗๔/๓๙๖    ฉ.ม. อวมตํ
หีนนฺติ มตํ ลามกํ กตฺวา าตํ. หีนสมฺมตนฺติ หีนนฺติ โลเก สมฺมตํ, หีเนหิ
วา สมฺมตํ คูถภกฺเขหิ คูโถ วิย. อนิฏฺนฺติ อปฺปิยํ, ปฏิลาภตฺถาย วา อปริเยสิตํ.
สเจปิ นํ โกจิ ปริเยเสยฺย, ปริเยสตุ. เอตสฺส ปน อารมฺมณสฺส เอตเทว
นามํ. อกนฺตนฺติ อกามิตํ, นิสฺสิริกํ วา. อมนาปนฺติ น มนสฺมึ อปฺปิตํ. ตาทิสํ
หิ อารมฺมณํ มนสฺมึ น อปฺปิยติ. อถวา มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาปํ, น
มนาปํ อมนาปํ.
     อปโร นโย:- อนิฏฺ สมฺปตฺติวิรหโต. ตํ เอกนฺเตน กมฺมสมุฏฺาเนสุ
อกุสลกมฺมสมุฏฺานํ. อกนฺตํ สุขสฺส อเหตุภาวโต. อมนาปํ ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต.
รูปา สทฺทาติ อิทมสฺส สภาวทีปนํ. อิมสฺมึ หิ ปเท อกุสลกมฺมชวเสน อนิฏฺา
ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตา. กุสลกมฺมชํ หิ ๑- อนิฏฺ นาม นตฺถิ, สพฺพํ
อิฏฺเมว.
     ปณีตปทนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปน ปเท
กุสลกมฺมชวเสน อิฏฺา ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตา. กุสลกมฺมชํ หิ อนิฏฺ นาม
นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺเมว. ยถา จ กมฺมเชสุ, เอวํ อุตุสมุฏฺานาทีสุปิ อิฏฺานิฏฺตา
อตฺถิ, เอวํ ๒- อิมสฺมึ ทุเก อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ ปฏิวิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ
ตาว อาจริยานํ สมานตฺถกถา. วิตณฺฑวาที ปนาห:- อิฏฺานิฏฺ นาม ปาฏิเยกฺกํ
ปฏิวิภตฺตํ นตฺถิ, เตสํ เตสํ รุจิวเสน กถิตํ. ยถาห:-
       "มนาปปริยนฺตํ ขฺวาหํ มหาราช ปญฺจสุ กามคุเณสุ อคฺคนฺติ
    วทามิ. เต จ ๓- มหาราช รูปา เอกจฺจสฺส มนาปา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส
    อมนาปา โหนฺติ, เต จ ๓- มหาราช สทฺทา. คนฺธา. รสา. โผฏฺพฺพา
    เอกจฺจสฺส มนาปา โหนฺติ, เอกจฺจสฺส อมนาปา โหนฺตี"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปน               ฉ.ม. อตฺถิ เอวาติ
@ ฉ.ม. เตว              สํ. ส. ๑๕/๑๒๓/๙๗
     เอวํ ยสฺมา เตเยว รูปาทโย เอโก อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตตฺถ โลภํ
อุปฺปาเทติ. เอโก กุชฺฌติ ปฏิหญฺติ, ตตฺถ โทสํ อุปฺปาเทติ. เอกจฺจสฺส ๑-
อิฏฺา โหนฺติ กนฺตา มนาปา, เอกจฺจสฺส ๑- อนิฏฺา อกนฺตา อมนาปา. เอโก
จ เอเต "อิฏฺา กนฺตา มนาปา"ติ ทกฺขิณโต คณฺหาติ, เอโก "อนิฏฺา
อกนฺตา อมนาปา"ติ วามโต คณฺหาติ. ๒- ตสฺมา อิฏฺานิฏฺ นาม ปาฏิเยกฺกํ
ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถิ. ปจฺจนฺตวาสีนํ หิ คณฺฑุปฺปาทาปิ อิฏฺา โหนฺติ กนฺตา
มนาปา, มชฺฌิมเทสวาสีนํ อติเชคุจฺฉา. เตสญฺจ โมรมํสาทีนิ อิฏฺานิ โหนฺติ,
อิตเรสํ ตานิ อติเชคุจฺฉานีติ.
     โส วตฺตพฺโพ "กึ ปน ตฺวํ อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ
นาม นตฺถีติ วเทสี"ติ. อาม นตฺถีติ วทามิ. ปุน ตเถว ยาวตติยํ ปติฏฺาเปตฺวา
ปโญฺห ปุจฺฉิตพฺโพ "นิพฺพานํ นาม อิฏฺ อุทาหุ อนิฏฺนฺ"ติ. ชานมาโน
อิฏฺนฺติ วกฺขติ. สเจปิ น วเทยฺย, มา วเทตุ, ๓- นิพฺพานํ ปน เอกนฺตอิฏฺเมว.
นนุ จ ๔- เอโก นิพฺพานสฺส วณฺเณ กถิยมาเน กุชฺฌิตฺวา "ตฺวํ นิพฺพานสฺส
วณฺณํ กเถสิ, กึ ตตฺถ อนฺนปานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ สยนจฺฉาทนํ สมิทฺธา
ปญฺจ กามคุณา อตฺถี"ติ วตฺวา นตฺถีติ วุตฺเต "อลํ ตว นิพฺพาเนนา"ติ
นิพฺพานสฺส วณฺเณ กถิยมาเน กุชฺฌิตฺวา อุโภ กณฺเณ ถเกสีติ? ๕- อิฏฺเตํ, ๖-
เอตสฺส ปน วเสน ตว วาเท นิพฺพานํ อนิฏฺ นาม โหตุ. ๗- น ปเนตํ
เอวํ คเหตพฺพํ. เอโส หิ วิปรีตสญฺาย กเถติ. สญฺาวิปลฺลาเสน จ ตเทวารมฺมณํ
เอกจฺจสฺส อิฏฺ โหติ, เอกจฺจสฺส อนิฏฺ.
     อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ ปน ปาฏิเยกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ ๘- อตฺถีติ. กสฺส วเสน
วิภตฺตนฺติ, มชฺฌิมกสตฺตสฺส. อิทํ หิ น อติอิสฺสรานํ
มหาสมฺมตมหาสุทสฺสนธมฺมาโสกาทีนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกสฺส               ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. วทตุ
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ.ม. ถเกตีติ
@ สี. อตฺเถตํ                 ฉ. โหติ       ฉ.ม. วิภตฺตํ
วเสน วิภตฺตํ. เตสํ หิ ทิพฺพกปฺปมฺปิ อารมฺมณํ อมนาปํ
อุปฏฺาติ. อติทุคฺคตานมฺปิ ๑- ทุลฺลภนฺนปานานํ วเสน อวิภตฺตํ. ๒- เตสํ หิ
กณาชกภตฺตสิตฺถานิปิ ปูติมํสรโสปิ อติมธุโร อมตสทิโส จ โหติ. มชฺฌิมกานํ ปน
คณกมหามตฺตเสฏฺิกุฏุมฺพิกวาณิชกาทีนํ กาเลน อิฏฺ กาเลน อนิฏฺ ลภมานานํ
วเสน วิภตฺตํ. เอวรูปา หิ อิฏฺานิฏฺ ปริจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกนฺตีติ.
     ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ๓- ปนาห:- อิฏฺานิฏฺ นาม วิปากวเสเนว ปริจฺฉินฺนํ,
น ชวนวเสน. ชวนํ ปน สญฺาวิปลฺลาสวเสน อิฏฺสฺมึเยว รชฺชติ, อิฏฺสฺมึเยว
ทุสฺสติ. อนิฏฺสฺมึเยว รชฺชติ, อนิฏฺสฺมึเยว ทุสฺสตีติ. วิปากวเสเนว ปเนตํ
เอกนฺตโต ปริจฺฉิชฺชติ. น หิ สกฺกา วิปากจิตฺตํ วญฺเจตุํ. สเจ อารมฺมณํ อิฏฺ
โหติ, กุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ. สเจ อนิฏฺ, อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชตีติ. กิญฺจาปิ
หิ มิจฺฉาทิฏฺิกา พุทฺธํ วา สํฆํ วา มหาเจติยาทีนิ วา อุฬารานิ อารมฺมณานิ
ทิสฺวา อกฺขีนิ ปิทหนฺติ, โทมนสฺสํ อาปชฺชนฺติ, ธมฺมสทฺทํ สุตฺวา กณฺเณ
ถเกนฺติ. จกฺขุวิญฺาณโสตวิญฺาณาทีนิ ๔- ปน เตสํ กุสลวิปากาเนว โหนฺติ.
     กิญฺจาปิ คูถสูกราทโย คูถคนฺธํ ฆายิตฺวา ขาทิตุํ ลภิสฺสามาติ โสมนสฺสชาตา
โหนฺติ, คูถทสฺสเน ปน เนสํ จกฺขุวิญฺาณํ ตสฺส คนฺธฆายเน ฆานวิญฺาณํ
รสสายเน ชิวฺหาวิญฺาณญฺจ อกุสลวิปากเมว โหติ. พนฺธิตฺวา วรสยเน
สยาปิตสูกโร จ กิญฺจาปิ วิรวติ, สญฺาวิปลฺลาเสน ปนสฺส ชวนสฺมึเยว โทมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ, กายวิญฺาณํ กุสลวิปากเมว. กสฺมา? อารมฺมณสฺส อิฏฺตาย.
     อปิจ ทฺวารวเสนปิ อิฏฺานิฏฺตา เวทิตพฺพา. สุขสมฺผสฺสํ หิ คูถกลลํ
จกฺขุทฺวารฆานทฺวาเรสุ อนิฏฺ, กายทฺวาเร อิฏฺ โหติ. จกฺกวตฺติโน มณิรตเนน
โปถิยมานสฺส ๕- สุวณฺณสูเล อุตฺตาสิตสฺส จ มณิรตนสุวณฺณสูลานิ จกฺขุทฺวาเร
อิฏฺานิ โหนฺติ, กายทฺวาเร อนิฏฺานิ. กสฺมา? มหาทุกฺขสฺส อุปฺปาทนโต. เอวํ
อิฏฺานิฏฺ เอกนฺตโต วิปาเกเนว ปริจฺฉิชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทีสฺสตี          ฉ.ม. วิภตฺตํ
@ สี. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร           ฉ.ม....โสตวิญฺาณานิ
@ ม. โผฏิยมานสฺส
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ น เหฏฺิมนโย โอโลเกตพฺโพ. น หิ ภควา
สมฺมติมนาปํ ๑- ภินฺทติ. ปุคฺคลมนาปํ ปน ภินฺทติ. ตสฺมา ตํตํวาปนกวเสเนว ๒-
อุปาทายุปาทาย หีนปฺปณีตตาว กเถตพฺพา. ๓- เนรยิกานํ หิ รูปํ โกฏิปฺปตฺตํ
หีนํ นาม, ตํ อุปาทาย ติรจฺฉาเนสุ นาคสุปณฺณานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสํ
รูปํ หีนํ, ตํ อุปาทาย เปตานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย
ชานปทานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย คามโภชกานํ รูปํ ปณีตํ
นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย ชนปทสามิกานํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ
หีนํ, ตํ อุปาทาย ปเทสราชูนํ รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย
จกฺกวตฺติรญฺโ รูปํ ปณีตํ นาม. ตสฺสาปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย ภุมฺมานํ เทวานํ
รูปํ ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ รูปํ
ปณีตํ นาม. เตสมฺปิ หีนํ, ตํ อุปาทาย ตาวตึสานํ เทวานํ รูปํ ปณีตํ นาม.
ฯเปฯ อกนิฏฺกเทวานํ ๔- ปน รูปํ มตฺถกปฺปตฺตํ ปณีตํ นาม.
      [๗] ทูรทุกนิทฺเทเส อิตฺถินฺทฺริยาทีนิ เหฏฺา วิภตฺตาเนว. อิมสฺมึ ปน ทุเก
ทุปฺปริคฺคหฏฺเน ลกฺขณทุปฺปฏิวิชฺฌตาย สุขุมรูปํ ทูเรติ กถิตํ, สุปริคฺคหฏฺเ๕- ลกฺขณสุปฏิวิชฺฌตาย โอฬาริกรูปํ สนฺติเกติ. กพฬิงฺการาหารปริโยสาเนว ๖-
นิยฺยาตนฏฺาเนปิ "อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเร"ติ น นิยฺยาติตํ. ๗- กสฺมา? ทุวิธํ หิ
ทูเร นาม ลกฺขณโต จ โอกาสโต จาติ. ตตฺถ ลกฺขณโต ทูเรติ น กถิตํ.
ตํ โอกาสโต กเถตพฺพํ. ตสฺมา ทูเรติ อกถิตํ โอฬาริกรูปํ โอกาสโต ทูเรติ
ทสฺเสตุํ อนิยฺยาเตตฺวาว ยํ วา ปนญฺมฺปีติอาทิมาห. สนฺติกปทนิทฺเทเสปิ เอเสว
นโย. ตตฺถ อนาสนฺเนติ น อาสนฺเน. อนุปกฏฺเติ นิสฺสฏฺเ. ๘- ทูเรติ ทูรมฺหิ.
อสนฺติเกติ น สนฺติเก. อิทํ วุจฺจติ รูปํ ทูเรติ อิทํ ปณฺณรสวิธํ สุขุมรูปํ
ลกฺขณโต ทูเร, ทสวิธํ ปน โอฬาริกรูปํ เยวาปนกวเสน โอกาสโต ทูเรติ วุจฺจติ.
สนฺติกปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺมุติ..... เอวมุปริปิ     ฉ.ม. ตํตํวาปนวเสเนว
@ ฉ.ม. หีนปฺปณีตตา เวทิตพฺพา      ฉ.ม. อกนิฏฺ...   ฉ.ม. สุขปริคฺคหฏฺเ
@ ฉ.ม. กพฬีการาหารปริโยสาเน จ    สี. น กถิตํ         ฉ.ม. นิสฺสเฏ
     อิทํ วุจฺจติ รูปํ สนฺติเกติ อิทํ ทสวิธํ โอฬาริกรูปํ ลกฺขณโต สนฺติเก,
ปญฺจทสวิธํ ปน สุขุมรูปํ เยวาปนกวเสน โอกาสโต สนฺติเกติ วุจฺจติ. กิตฺตกโต
ปฏฺาย ปน รูปํ โอกาสวเสน สนฺติเก นาม, กิตฺตกโต ปฏฺาย ๑- ทูเร นามาติ?
ปกติกถาย กเถนฺตานํ ทฺวาทสหตฺโถ สวนูปจาโร นาม โหติ. ตสฺส โอรโต
รูปํ สนฺติเก, ปรโต ทูเร. ตตฺถ สุขุมรูปํ ทูเร โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ ทูเร
โหติ. สนฺติเก โหนฺตํ ปน โอกาสโตว สนฺติเก โหติ, น ลกฺขณโต. โอฬาริกรูปํ
สนฺติเก โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ สนฺติเก โหติ. ทูเร โหนฺตํ โอกาสโตว
ทูเร โหติ, น ลกฺขณโต.
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ เหฏฺิมนโย น โอโลเกตพฺโพ. เหฏฺา หิ
ภินฺทมาโน คโต. อิธ ปน น ลกฺขณโต ทูรํ ภินฺทติ, โอกาสโต ทูรเมว
ภินฺทติ. อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกํ หิ เอตฺถ ทสฺสิตํ. อตฺตโน หิ รูปํ สนฺติเก
นาม, อนฺโตกุจฺฉิคตสฺสาปิ ปรสฺส ทูเร. อนฺโตกุจฺฉิคตสฺส สนฺติเก, พหิ ิตสฺส
ทูเร. เอกมญฺเจ สยิตสฺส สนฺติเก, พหิปมุเข ิตสฺส ทูเร. อนฺโตปริเวเณ รูปํ
สนฺติเก, พหิปริเวเณ ทูเร. อนฺโตสํฆาราเม รูปํ สนฺติเก, พหิสํฆาราเม ทูเร.
อนฺโตสีมาย รูปํ สนฺติเก, พหิสีมาย ทูเร. อนฺโตคามเขตฺเต รูปํ สนฺติเก,
พหิคามเขตฺเต ทูเร. อนฺโตชนปเท รูปํ สนฺติเก, พหิชนปเท ทูเร.
อนฺโตรชฺชสีมาย รูปํ สนฺติเก, พหิรชฺชสีมาย ทูเร. อนฺโตสมุทฺเท รูปํ สนฺติเก,
พหิสมุทฺเท ทูเร. ๒- อนฺโตจกฺกวาเฬ รูปํ สนฺติเก, พหิจกฺกวาเฬ ทูเรติ.
                        อยํ รูปกฺขนฺธนิทฺเทโส.
                           ----------
                        ๒. เวทนากฺขนฺธนิทฺเทส
      [๘] เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺา วุตฺตสทิสํ ปหาย อปุพฺพเมว
วณฺณยิสฺสาม. ยา กาจิ เวทนาติ จตุภูมิกเวทนํ ปริยาทิยติ. สุขา
เวทนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺเวทนํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. ตตฺถ สุขา
@เชิงอรรถ:  สี. ปฏฺาย ปน        ฉ.ม. รูปํ ทูเร
เวทนา อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกา. ตถา ทุกฺขา เวทนา. อทุกฺขมสุขา ปน
จกฺขฺวาทโย ๑- ปสาทกาเย สนฺธาย ปริยาเยน อตฺถิ กายิกา, อตฺถิ เจตสิกาติ
วุตฺตา. ๒- ตตฺถ สพฺพาปิ กายิกา กามาวจรา, ตถา เจตสิกา ทุกฺขา เวทนา. เจตสิกา
สุขา ปน เตภูมิกา. อทุกฺขมสุขา จตุภูมิกา. ตสฺสา สพฺพปฺปการายปิ สนฺตติวเสน
ขณาทิวเสน จ อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา
เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา ๓- จ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา.
ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตา สกิจฺจญฺจ กุรุมานา
เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. ตตฺถ ขณาทิวเสน ๔-
อตีตาทิภาวํ สนฺธาย อยํ นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๑๑] โอฬาริกสุขุมนิทฺเทเส อกุสลา เวทนาติอาทีนิ ชาติโต โอฬาริกสุขุมภาวํ
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาติอาทีนิ สภาวโต. อสมาปนฺนสฺส
เวทนาติอาทีนิ ปุคฺคลโต. สาสวาติอาทีนิ โลกิยโลกุตฺตรโต โอฬาริกสุขุมภาวํ
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ, ตตฺถ อกุสลา ตาว สทรถฏฺเน ทุกฺขวิปากฏฺเน จ
โอฬาริกา. กุสลา นิทฺทรถฏฺเน สุขวิปากฏฺเน จ สุขุมา. อพฺยากตา
นิรุสฺสาหฏฺเน อวิปากฏฺเน จ สุขุมา, กุสลากุสลา สอุสฺสาหฏฺเน จ
สวิปากฏฺเน จ โอฬาริกา. อพฺยากตา วุตฺตนเยเนว สุขุมา.
     ทุกฺขา อสาตฏฺเน ทุกฺขฏฺเน จ โอฬาริกา, สุขา สาตฏฺเน สุขฏฺเน
จ สุขุมา, อทุกฺขมสุขา สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน จ สุขุมา. สุขทุกฺขา โขภนฏฺเน
ผรณฏฺเน จ โอฬาริกา. สุขา เวทนาปิ หิ โขเภติ ผรติ, ตถา ทุกฺขา
เวทนาปิ. สุขํ หิ อุปฺปชฺชมานํ สกลสรีรํ โขเภนฺตํ อาลุเฬนฺตํ อภิสนฺทยมานํ
มทฺทยมานํ ฉาทยมานํ สีโตทกฆเฏน อาสิญฺจยมานํ วิย อุปฺปชฺชติ. ทุกฺขํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จกฺขาทโย...เอวมุปริปิ      ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@ สี....สมาโยคปฺปตฺตา            ฉ.ม. ขณาทิภาเวน
อุปฺปชฺชมานํ ตตฺตถาลํ ๑- อนฺโต ปเวเสนฺตํ วิย ติณุกฺกาย พหิ ฌาปยมานํ วิย
อุปฺปชฺชติ. อทุกฺขมสุขา ปน วุตฺตนเยเนว สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส ปน เวทนา
นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนา เอกตฺตนิมิตฺเตเยว
จรตีติ สุขุมา. สาสวา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต โอฬาริกา. อาสววาโร ๒- นาม
เอกนฺตโอฬาริโก. อนาสวา วุตฺตวิปริยาเยน สุขุมา.
     ตตฺถ เอโก เนว กุสลตฺติเก โกวิโท โหติ, น เวทนาตฺติเก. โส กุสลตฺติกํ
รกฺขามีติ เวทนาตฺติกํ ภินฺทติ, เวทนาตฺติกํ รกฺขามีติ กุสลตฺติกํ ภินฺทติ, เอโก
ติกํ รกฺขามีติ ภุมฺมนฺตรํ ๓- ภินฺทติ, เอโก น ภินฺทติ. กถํ? "สุขทุกฺขา เวทนา
โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขุมา"ติ หิ เวทนาตฺติเก วุตฺตํ. ตํ เอโก
ปฏิกฺขิปติ:- น สพฺพา อทุกฺขมสุขา สุขุมา. สา หิ กุสลาปิ อตฺถิ อกุสลาปิ
อพฺยากตาปิ. ตตฺถ กุสลากุสลา โอฬาริกา, อพฺยากตา สุขุมา. กสฺมา? กุสลตฺติเก
ปาลิยํ อาคตตฺตาติ. เอวํ กุสลตฺติโก รกฺขิโต โหติ, เวทนาตฺติโก ปน ภินฺโน.
     "กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา"ติ ยมฺปิ ๔-
กุสลตฺติเก วุตฺตํ, ตํ เอโก ปฏิกฺขิปติ:- น สพฺพา อพฺยากตา สุขุมา. สา
หิ สุขาปิ อตฺถิ ทุกฺขาปิ อทุกฺขมสุขาปิ. ตตฺถ สุขทุกฺขา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขา
สุขุมา. กสฺมา? เวทนาตฺติเก ปาลิยํ อาคตตฺตาติ. เอวํ เวทนาตฺติโก รกฺขิโต
โหติ, กุสลตฺติโก ปน ภินฺโน. กุสลตฺติกสฺส ปน อาคตฏฺาเน เวทนาตฺติกํ
อโนโลเกตฺวา เวทนาตฺติกสฺส อาคตฏฺาเน กุสลตฺติกํ อโนโลเกตฺวา กุสลาทีนํ
กุสลตฺติกลกฺขเณน สุขาทีนํ เวทนาตฺติกลกฺขเณน โอฬาริกสุขุมตฺตํ ๕- กเถนฺโต
น ภินฺทติ นาม.
     ยมฺปิ "กุสลากุสลา เวทนา โอฬาริกา, อพฺยากตา เวทนา สุขุมา"ติ กุสลตฺติเก
วุตฺตํ, ตเตฺรโก ๖- "กุสลา โลกุตฺตรเวทนาปิ สมานา โอฬาริกา นาม, วิปากา
อนฺตมโส ทฺวิปญฺจวิญฺาณสหชาตาปิ สมานา สุขุมา นาม โหตี"ติ วทติ. โส เอวรูปํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตตฺตผาลํ          ฉ.ม. อาสวจาโร     ฉ.ม. ภูมนฺตรํ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ยํ ปน            ฉ.ม.....สุขุมตํ      ฉ.ม. ตตฺเถโก
สนฺตํ ปณีตํ โลกุตฺตรเวทนํ โอฬาริกํ นาม กโรนฺโต ทฺวิปญฺจวิญฺาณสมฺปยุตฺตํ
อเหตุกํ หีนํ ชฬํ เวทนํ สุขุมํ นาม กโรนฺโต ติกํ รกฺขิสฺสามีติ ภุมฺมนฺตรํ
ภินฺทติ นาม. ตตฺถ ตตฺถ ภูมิยํ กุสลํ ปน ตํตํภูมิวิปาเกเนว สทฺธึ โยเชตฺวา
กเถนฺโต น ภินฺทติ นาม. ตตฺถายํ ๑- นโย:- กามาวจรกุสลา หิ โอฬาริกา,
กามาวจรวิปากา สุขุมา. รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรกุสลา โอฬาริกา,
รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากา สุขุมาติ อิมินา หิ นีหาเรน กเถนฺโต น ภินฺทติ
นาม.
     ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห "อกุสเล โอฬาริกสุขุมตา นาม น
อุทฺธริตพฺพา. ตญฺหิ เอกนฺตโอฬาริกเมว. โลกุตฺตเรปิ โอฬาริกสุขุมตา น
อุทฺธริตพฺพา. ตญฺหิ เอกนฺตสุขุมนฺ"ติ. อิมํ กถํ อาหริตฺวา ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรสฺส
กถยึสุ "เอวํ เถเรน กถิตนฺ"ติ. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห ๒- "สมฺมาสมฺพุทฺเธน
อภิธมฺมํ วตฺวา ๓- เอกปทสฺสปิ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อาคตฏฺาเน นยํ ทาตุํ
ยุตฺตฏฺาเน นโย อทินฺโน นาม นตฺถิ, นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺาเน นโย อกโต
นาม นตฺถิ. อิธ ปเนกจฺโจ `อาจาริโยสฺมี'ติ วิจรนฺโต อกุสเล โอฬาริกสุขุมตํ
อุทฺธรยมาโน ๔- กุกฺกุจฺจายติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน โลกุตฺตเรปิ โอฬาริกสุขุมตา
อุทฺธริตา"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาหริ "ตตฺร ภนฺเต ยายํ ปฏิปทา
ทุกฺขา ทนฺธาภิญฺา, อยํ ภนฺเต ปฏิปทา อุภเยเนว หีนา อกฺขายติ ทุกฺขตฺตา
จ ทนฺธตฺตา จา"ติ. ๕- เอตฺถ หิ จตสฺโส ปฏิปทา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสภา กถิตา.
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ น เหฏฺิมนโย โอโลเกตพฺโพ, ตํตํวาปนกวเสเนว
กเถตพฺพํ. ทุวิธา หิ อกุสลา โลภสหคตา โทสสหคตา จ. ตตฺถ โทสสหคตา
โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมา. โทสสหคตา ๖- ทุวิธา นิยตา อนิยตา จ. ตตฺถ
นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมา. นิยตาปิ กปฺปฏฺิติกา โอฬาริกา, โนกปฺปฏฺิติกา
สุขุมา. กปฺปฏฺิติกาปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, สสงฺขาริกาปิ ๗- สุขุมา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตตฺรายํ          ฉ.ม. อาห         ฉ.ม. ปตฺวา
@ ฉ.ม. อุทฺธรมาโน       ที. ปา. ๑๑/๑๕๒/๙๑
@ ฉ.ม. โทสสหคตาปิ      ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
โลภสหคตาปิ ทุวิธา ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา จ. ตตฺถ
ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา สุขุมา. ทิฏฺิสมฺปยุตฺตาปิ นิยตา
โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมา. สาปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, สสงฺขาริกา สุขุมา.
     สงฺเขปโต อกุสลํ ปตฺวา ยา วิปากํ พหุํ เทติ, สา โอฬาริกา, ยา
อปฺปํ, สา สุขุมา. กุสลํ ปตฺวา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา
สุขุมา. จตุพฺพิเธ กุสเล กามาวจรกุสลา โอฬาริกา, รูปาวจรกุสลา สุขุมา.
สาปิ โอฬาริกา, อรูปาวจรกุสลา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, โลกุตฺตรกุสลา สุขุมา.
อยํ ตาว ภูมีสุ อเภทโต นโย.
     เภทโต ปน กามาวจรา ทานสีลภาวนามยวเสน ติวิธา. ตตฺถ ทานมยา
โอฬาริกา, สีลมยา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, ภาวนามยา สุขุมา. สาปิ ทุเหตุกา
ติเหตุกาติ ทุวิธา. ตตฺถ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมา. ติเหตุกาปิ
สสงฺขาริกอสงฺขาริกเภทโต ทุวิธา. ตตฺถ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา
สุขุมา. รูปาวจเร ปมชฺฌานกุสลเวทนา โอฬาริกา, ทุติยชฺฌานกุสลเวทนา
ฯเปฯ จตุตฺถชฺฌานกุสลเวทนา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, อากาสานญฺจายตนกุสลเวทนา
สุขุมา. สาปิ ๑- โอฬาริกา ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนกุสลเวทนา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, วิปสฺสนาสหชาตา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
โสตาปตฺติมคฺคสหชาตา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคสหชาตา
สุขุมา.
     จตุพฺพิเธ วิปาเก กามาวจรวิปากเวทนา โอฬาริกา, รูปาวจรวิปากเวทนา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา ฯเปฯ โลกุตฺตรวิปากเวทนา สุขุมา. เอวํ ตาว อเภทโต
นโย. ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อากาสานญฺจายตนกุสลเวทนา         ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
      เภทโต ปน กามาวจรวิปากา อตฺถิ อเหตุกา, อตฺถิ สเหตุกา. สเหตุกาปิ
อตฺถิ ทุเหตุกา, อตฺถิ ติเหตุกา. ตตฺถ อเหตุกา โอฬาริกา, สเหตุกา
สุขุมา. สาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมา. ตตฺถาปิ สสงฺขาริกา
โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมา. ปมชฺฌานวิปากา โอฬาริกา,
ทุติยชฺฌานวิปากา สุขุมา ฯเปฯ จตุตฺถชฺฌานวิปากา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
อากาสานญฺจายตนวิปากา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนวิปากา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, โสตาปตฺติผลเวทนา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
สกทาคามิผลเวทนา ฯเปฯ อรหตฺตผลเวทนา สุขุมา.
      ตีสุ กิริยาสุ กามาวจรกิริยา เวทนา โอฬาริกา, รูปาวจรกิริยา เวทนา
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, อรูปาวจรกิริยา เวทนา สุขุมา. เอวํ ตาว
อเภทโต. เภทโต ปน อเหตุกาทิวเสน ภินฺนาย กามาวจรกิริยาย อเหตุกกิริยา
เวทนา โอฬาริกา, สเหตุกา สุขุมา. สาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา
สุขุมา. ตตฺถาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมา. ปมชฺฌาเน กิริยา
เวทนา โอฬาริกา, ทุติเย ๑- สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, ตติเย ฯเปฯ จตุตฺเถ
สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา, อากาสานญฺจายตนกิริยา เวทนา สุขุมา. สาปิ โอฬาริกา,
วิญฺาณญฺจายตนกิริยา ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนกิริยา เวทนา สุขุมา. ยา
โอฬาริกา, สา หีนา. ยา สุขุมา, สา ปณีตา.
     [๑๓] ทูรทุกนิทฺเทเส อกุสลเวทนา วิสภาคฏฺเน วิสํสฏฺเน จ
กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ ทูรตา เวทิตพฺพา. สเจปิ
หิ อกุสลาทิเวทนาสมงฺคิโน จ ทุกฺขาทิเวทนาสมงฺคิโน จ ตโย ตโย ชนา
เอกมญฺเจ นิสินฺนา โหนฺติ, เตสมฺปิ ตา เวทนา วิสภาคฏฺเน วิสํสฏฺเน จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุติยชฺฌาเน
ทูเรเยว นาม. สมาปนฺนเวทนาทิสมงฺคีสุปิ เอเสว นโย. อกุสลา ปน อกุสลาย
สภาคฏฺเน สริกฺขฏฺเน จ สนฺติเก นาม. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ สนฺติกตา
เวทิตพฺพา. สเจปิ หิ อกุสลาทิเวทนาสมงฺคีสุ ตีสุ ชเนสุ เอโก กามภเว
อุปฺปชฺชติ, ๑- เอโก รูปภเว, เอโก อรูปภเว, เตสมฺปิ ตา เวทนา สภาคฏฺเน
สริกฺขฏฺเน จ สนฺติเกเยว นาม. กุสลาทิเวทนาสมงฺคีสุปิ เอเสว นโย.
     ตํ ตํ วา ปนาติ เอตฺถ เหฏฺิมนยํ อโนโลเกตฺวา ตํตํวาปนกวเสเนว กเถตพฺพํ.
กเถนฺเตน จ น ทูรโต สนฺติกํ อุทฺธริตพฺพํ, สนฺติกโต ปน ทูรํ อุทฺธริตพฺพํ.
ทุวิธา หิ อกุสลา โลภสหคตา โทสสหคตา จ. ตตฺถ โลภสหคตา โลภสหคตาย
สนฺติเก นาม, โทสสหคตาย ทูเร นาม. โทสสหคตา โทสสหคตาย สนฺติเก
นาม, โลภสหคตาย ทูเร นาม. โทสสหคตาปิ นิยตา นิยตาย สนฺติเก นามาติ.
เอวํ อนิยตา. กปฺปฏฺิติกอสงฺขาริกสสงฺขาริกเภทํ โลภสหคตาทีสุ จ
ทิฏฺิสมฺปยุตฺตาทิเภทํ สพฺพํ โอฬาริกทุกนิทฺเทเส วิตฺถาริตวเสเนว ๒- อนุคนฺตฺวา
เอเกกโกฏฺาสเวทนา ตํตํโกฏฺาสเวทนายเอว สนฺติเก, อิตรา อิตราย ทูเรติ
เวทิตพฺพาติ.
                       อยํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทโส.
                         --------------
                        ๓. สญฺากฺขนฺธนิทฺเทส
     [๑๔] สญฺากฺขนฺธนิทฺเทเส ยา กาจิ สญฺาติ จตุภูมิกสญฺ ปริยาทิยติ.
จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺ สญฺ สภาวโต ทสฺเสตุํ
วุตฺตานิ. ตตฺถ จกฺขุสมฺผสฺสโต จกฺขุสมฺผสฺสสฺมึ วา ชาตา จกฺขุสมฺผสฺสชา นาม.
เสสาสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ปุริมา ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาว,
มโนสมฺผสฺสชา หทยวตฺถุวตฺถุกาปิ ๓- อวตฺถุกาปิ. สพฺพาปิ ๔- จตุภูมิกสญฺา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ             ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. หทยวตฺถุกาปิ. เอวมุปริปิ         ฉ.ม. สพฺพา
     [๑๗] โอฬาริกทุกนิทฺเทเส ปฏิฆสมฺผสฺสชาติ สปฺปฏิเฆ จกฺขุปสาทาทโย
วตฺถุํ กตฺวา สปฺปฏิเฆ รูปาทโย อารพฺภ อุปฺปนฺโน ผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส นาม,
ตโต ชาตา, ๑- ตสฺมึ วา ชาตา ปฏิฆสมฺผสฺสชา นาม. จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺา
ฯเปฯ กายสมฺผสฺสชา สญฺาติปิ ตสฺสาเยว วตฺถุโต นามํ. รูปสญฺา ฯเปฯ
โผฏฺพฺพสญฺาติปิ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํ. อิทํ ปน วตฺถารมฺมณโต
นามํ. สปฺปฏิฆานิ หิ วตฺถูนิ นิสฺสาย สปฺปฏิฆานิ จ อารมฺมณานิ อารพฺภ
อุปฺปตฺติโต เอสา "ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺา"ติ วุตฺตา. มโนสมฺผสฺสชาติปิ ปริยาเยน
เอติสฺสา นามํ โหติเยว. จกฺขุวิญฺาณํ หิ มโน นาม, เตน สหชาโต ผสฺโส
มโนสมฺผสฺโส นาม, ตสฺมึ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ
มโนสมฺผสฺสชา. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณํ มโน นาม, เตน สหชาโต
ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, ตสฺมึ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ
มโนสมฺผสฺสชา.
     อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺาติปิ ปริยาเยน เอติสฺสา นามํ โหติเยว. ตโย
หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตโน สหชาตาย สญฺาย
อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺาติปิ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺสชา
สญฺา นาม ปญฺจทฺวาริกสญฺา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺา นาม
มโนทฺวาริกสญฺา. ตตฺถ ปญฺจทฺวาริกสญฺา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ โอฬาริกา.
รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายนฺตํ หิ "รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายตี"ติ, กุชฺฌิตฺวา
อุปนิชฺฌายนตํ "กุชฺฌิตฺวา อุปนิชฺฌายตี"ติ โอโลเกตฺวาว ชานนฺติ.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- เทฺว กิร อิตฺถิโย คาเม ๒- นิสีทิตฺวา สุตฺตํ กนฺตนฺติ.
ทฺวีสุ ทหเรสุ คาเม จรนฺเตสุ เอโก ปุรโต คจฺฉนฺโต เอกํ อิตฺถึ โอโลเกสิ,
อิตรา ตํ ปุจฺฉิ "กสฺมา นุ โข ตํ เอโส โอโลเกสี"ติ. น เอโส ภิกฺขุ มํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ          ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
วิสภาคจิตฺเตน โอโลเกสิ, กนิฏฺภคินีสญฺาย ปน โอโลเกสีติ, เตสุปิ คาเม
จริตฺวา อาสนสาลาย นิสินฺเนสุ อิตโร ภิกฺขุ ตํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ "ตยา สา อิตฺถี
โอโลกิตา"ติ. อาม โอโลกิตาติ. กิมตฺถายาติ. มยฺหํ ภคินีสริกฺขกาติ ๑- ตํ
โอโลเกสินฺติ อาห. เอวํ ปญฺจทฺวาริกสญฺา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ
เวทิตพฺพา. สา ปเนสา ปสาทวตฺถุกาเอว. เกจิ ปน ชวนปฺปวตฺตาติ ทีเปนฺติ.
มโนทฺวาริกสญฺา ปน เอกมญฺเจ วา เอกปีเวา นิสีทิตฺวาปิ อญฺ จินฺเตนฺตํ
วิตกฺเกนฺตํ จ "กึ จินฺเตสิ กึ วิตกฺเกสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนวเสเนว
ชานิตพฺพโต สุขุมา. เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ.
                       อยํ สญฺากฺขนฺธนิทฺเทโส.
                          -------------
                        ๔. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทส
     [๒๐] สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเส เย เกจิ สงฺขาราติ จตุภูมิกสงฺขาเร
ปริยาทิยติ. จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺสงฺขาเร สภาวโต
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. จกฺขุสมฺผสฺสชาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เจตนาติ เหฏฺิมโกฏิยา
ปธานสงฺขารวเสน วุตฺตํ. เหฏฺิมโกฏิยา หิ อนฺตมโส จกฺขุวิญฺาเณน สทฺธึ
ปาลิยํ อาคตา จตฺตาโร สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ เจตนา ปธานา, อายูหนฏฺเน
ปากฏตฺตา. ตสฺมา อยเมว คหิตา. ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารา ปน ตาย คหิตาย
คหิตาว โหนฺติ. อิธาปิ ปุริมา ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาว, มโนสมฺผสฺสชา
หทยวตฺถุวตฺถุกาปิ อวตฺถุกาปิ. สพฺพา จตภูมิกเจตนา. เสสํ
เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ.
                       อยํ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทโส
                       ------------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ภคินีสริกฺขตฺตา
                        ๕. วิญฺาณกฺขนฺธนิทฺเทส
     [๒๖] วิญฺาณกฺขนฺธนิทฺเทเส ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณนฺติ จตุภูมิกวิญฺาณํ
ปริยาทิยติ. จกฺขุวิญฺาณนฺติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺวิญฺาณํ สภาวโต
ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. ตตฺถ จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาเนว,
มโนวิญฺาณํ หทยวตฺถุวตฺถุกมฺปิ อวตฺถุกมฺปิ. สพฺพํ จตุภูมิกวิญฺาณํ. เสสํ
เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ.
                       อยํ วิญฺาณกฺขนฺธนิทฺเทโส.
                         --------------
                            ปกิณฺณกกถา
     อิทานิ ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ สมุคฺคมโต  ปุพฺพาปรโต อทฺธานปริจฺเฉทโต
เอกุปฺปาทนานานิโรธโต นานุปฺปาทเอกนิโรธโต เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต
นานุปฺปาทนานานิโรธโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโต อชฺฌตฺติกพาหิรโต โอฬาริกสุขุมโต
หีนปณีตโต ทูรสนฺติกโต ปจฺจยโต สมุฏฺานโต ปรินิปฺผนฺนโต สงฺขตโตติ
โสฬสหากาเรหิ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ สมุคฺคมโต ๑- ทุวิโธ สมุคฺคโม คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม โอปปาติกสมุคฺคโมติ.
ตตฺถ คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม เอวํ เวทิตพฺโพ. คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ หิ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉา อปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติ. ตสฺมึ ขเณ
ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน
ปาตพฺพมตฺตาติ วตฺวา ปุน "อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย
ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "เอกเกเส เตลโต
อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ
ปฏิกฺขิปิตฺวา "อิมสฺมึ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺธา ผาลิเต ตโต
เอกโกฏฺาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส, ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค
ิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "เอตํ พหุํ, ๑- ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา, ตสฺสา
เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค
ิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตํ ปเนตํ อจฺฉํ โหติ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปริสุทฺธํ
ปสนฺนติลเตลพินฺทุสมานํ. ๒- วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
         ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ         สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล
         เอวํ วณฺณปฏิภาคํ            กลลนฺติ ปวุจฺจตีติ.
     เอวํ ปริตฺตาย รูปสนฺตติยา ตีณิ สนฺตติสีสานิ โหนฺติ วตฺถุทสกํ,
กายทสกํ, อิตฺถิยา อิตฺถินฺทฺริยวเสน ปุริสสฺส ปุริสินฺทฺริยวเสน ภาวทสกนฺติ.
ตตฺถ วตฺถุรูปํ ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา
ชีวิตนฺติ อิทํ วตฺถุทสกํ นาม. กายปสาโท ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ
ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา ชีวิตนฺติ อิทํ กายทสกํ นาม. อิตฺถิยา อิตฺถีภาโว
ปุริสสฺส ปุริสภาโว ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ตนฺนิสฺสิตา
วณฺณคนฺธรโสชา ชีวิตนฺติ อิทํ ภาวทสกํ นาม.
     เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิยํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ
รูปกฺขนฺโธ นาม โหติ. ปฏิสนฺธิจิตฺเตน ปน สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ,
สญฺา สญฺากฺขนโธ, สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ปฏิสนฺธิจิตฺตํ
วิญฺาณกฺขนฺโธติ เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา
โหนฺติ. สเจ ปน นปุํสกปฏิสนฺธิ โหติ, ภาวทสกํ หายติ. ทฺวินฺนํ ทสกานํ
วเสน สมวีสติ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม โหติ. เวทนากฺขนฺธาทโย
วุตฺตปฺปการาเอวาติ เอวมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา
โหนฺติ.
     อิมสฺมึ าเน ติสมุฏฺานปฺปเวณี ๓- กเถตพฺพา ภเวยฺย. ตํ ปน อกเถตฺวา
โอปปาติกสมุคฺคโม นาม ทสฺสิโต. โอปปาติกานํ หิ ปริปุณฺณายตนานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหุ        ฉ.ม.....พินฺทุสมานวณฺณํ       ฉ.ม. ติสมุฏฺานิกปฺปเวณี
ปฏิสนฺธิกฺขเณ เหฏฺา วุตฺตานิ ตีณิ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกานิ จาติ สตฺต
รูปสนฺตติ สีสานิ ปาตุภวนฺติ. ตตฺถ จกฺขุทสกาทีนิ กายทสกสทิสาเนว. นปุํสกสฺส
ปน ภาวทสกํ นตฺถิ. เอวํ ปริปุณฺณายตนานํ โอปปาติกานํ สมสตฺตติ เจว สมสฏฺี
จ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม. เวทนากฺขนฺธาทโย วุตฺตปฺปการาเอวาติ เอวํ
โอปปาติกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติ. อยํ
โอปปาติกสมุคฺคโม นาม. เอวํ ตาว ปญฺจกฺขนฺธา สมุคฺคมโต เวทิตพฺพา.
     ปุพฺพาปรโตติ เอวญฺจ ปน ๑- คพฺภเสยฺยกานํ อปจฺฉา อปุเร อุปฺปนฺเนสุ
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กึ รูปํ ปมํ รูปํ สมุฏฺาเปติ, อุทาหุ อรูปนฺติ. รูปํ รูปเมว
สมุฏฺาเปติ น อรูปํ. กสฺมา? ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส น รูปชนกตฺตา. สพฺพสตฺตานํ
หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตํ, เทฺว ปญฺจวิญฺาณานิ, จตฺตาริ
อรูปวิปากานีติ โสฬสจิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตาว
วตฺถุโน ทุพฺพลตาย อปฺปติฏฺิตตาย ปจฺจยเวกลฺลตาย อาคนฺตุกตาย จ รูปํ
น สมุฏฺาเปติ. ตตฺถ หิ สหชาตวตฺถุ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลํ โหตีติ
วตฺถุโน ทุพฺพลตาย รูปํ น สมุฏฺาเปติ. ยถา จ ปปาเต ปตนฺโต ปุริโส
อญฺสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ เอตมฺปิ กมฺมกฺขิตฺตตฺตา ๒- ปปาเต
ปตมานํ วิย อปฺปติฏฺิตํ. อิติ กมฺมกฺขิตฺตตฺตา อปฺปติฏฺิตตายปิ รูปํ น
สมุฏฺาเปติ.
     ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ วตฺถุนา สทฺธึ อปจฺฉา อปุเร อุปฺปนฺนํ, ตสฺส วตฺถุ
ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ. สเจ สกฺกุเณยฺย, รูปํ สมุฏฺาเปยฺย.
ยตฺราปิ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ปเวณี ฆฏิยติ, ตตฺราปิ
จิตฺตํ องฺคโต อปริหีนํเยว รูปํ สมุฏฺาเปติ. ยทิ หิ จิตฺตํ านกฺขเณ วา
ภงฺคกฺขเณ วา รูปํ สมุฏฺาเปยฺย, ปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ รูปํ สมุฏฺาเปยฺย. น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวํ ปน                ฉ.ม. กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา
ปน จิตฺตํ ตสฺมึ ขณทฺวเย รูปํ สมุฏฺาเปติ. ยถา ปน อหิจฺฉตฺตกมกุลํ
ปวิโต อุฏฺหนฺตํ ปํสุจุณฺณํ คเหตฺวาว อุฏฺหติ. ๑- เอวํ จิตฺตํ ปุเรชาตํ
วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปาทกฺขเณ อฏฺ รูปานิ คเหตฺวาว อุฏฺหติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ
จ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ปจฺจยเวกลฺลตายปิ
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปติ.
     ยถา จ อาคนฺตุกปุริโส อนาคตปุพฺพํ ๒- ปเทสํ คโต อญฺเสํ "เอถ
โภ อนฺโตคาเม โว อนฺนปานคนฺธมาลาทีนิ ทสฺสามี"ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ
อตฺตโน อวิสยตาย อปฺปหุตตาย, เอวเมว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อาคนฺตุกนฺติ อตฺตโน
อาคนฺตุกายปิ รูปํ น สมุฏฺาเปติ. อปิจ สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ
านํ คเหตฺวา ิตานีติปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปติ.
     ขีณาสวสฺส ปน จุติจิตฺตํ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา น สมุฏฺาเปติ.
ตสฺส หิ สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลํ วูปสนฺตํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ, ปุนพฺภวปเวณี นาม
นตฺถิ. โสตาปนฺนสฺส ปน สตฺต ภเว เปตฺวา อฏฺเมว ตํ มูลํ ๓- วูปสนฺตํ.
ตสฺมา ตสฺส จุติจิตฺตํ สตฺตสุ ภเวสุ รูปํ สมุฏฺาเปติ. สกทาคามิโน ทฺวีสุ,
อนาคามิโน เอกสฺมึ. ขีณาสวสฺส สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา เนว
สมุฏฺาเปติ.
     ทฺวิปญฺจวิญฺาเณสุ ปน ฌานงฺคํ นตฺถิ, มคฺคงฺคํ นตฺถิ, เหตุ นตฺถีติ
จิตฺตงฺคํ ทุพฺพลํ โหตีติ จิตฺตงฺคทุพฺพลตาย ตานิ รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติ. จตฺตาริ
อรูปวิปากานิ ตสฺมึ ภเว รูปสฺส นตฺถิตาย รูปํ น สมุฏฺาเปนติ. น
เกวลญฺจ ตาเนว, ยานิ อญฺานิปิ ตสฺมึ ภเว อฏฺ กามาวจรกุสลานิ ทส
อกุสลานิ นว กฺริยาจิตฺตานิ ๔- อารุปฺปกุสลานิ จตสฺโส อารุปฺปกฺริยา ตีณิ
@เชิงอรรถ:  ก. อุฏฺหิ                 ฉ. อคตปุพฺพํ
@ ฉ.ม. อฏฺเมว วฏฺฏมูลํ       ฉ.ม. กิริยจิตฺตานิ
มคฺคจิตฺตานิ จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ ทฺวาจตฺตาฬีส ๑- จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ตานิปิ ตตฺถ รูปสฺส นตฺถิตายเอว รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติ. เอวํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ
น สมุฏฺาเปติ.
     อุตุ ปน ปมํ รูปํ สมุฏฺาเปติ. โก เอส อุตุ นามาติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ
อุปฺปนฺนานํ สมตฺตึสกมฺมชรูปานํ อพฺภนฺตเร ๒- เตโชธาตุ. สา านปฺปตฺตา ๓- อฏฺ
รูปานิ สมุฏฺาเปติ. อุตุ นาม เจส ทนฺธนิโรโธ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ. ตสฺมึ
ธรนฺเตเยว โสฬสจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. เตสุ ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ
ปมภวงฺคจิตฺตํ อุปฺปาทกฺขเณเยว อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปติ. ยทา ปน สทฺทสฺส
อุปฺปตฺติกาโล ภวิสฺสติ, ตทา อุตุจิตฺตานิ สทฺทนวกํ นาม สมุฏฺาเปสฺสนฺติ.
กพฬิงฺการาหาโรปิ านํ ปตฺวา อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปติ. กุโต ปนสฺส
กพฬิงฺการาหาโรติ. มาติโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
         "ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา       อนฺนปานญฺจ โภชนํ
          เตน โส ตตฺถ ยาเปติ      มาตุ กุจฺฉิคโต นโร"ติ. ๔-
     เอวํ กุจฺฉิคโต ทารโก มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชาย ยาเปติ. สาว
านปฺปตฺตา อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปติ. นนุ จ สา โอชา ขรา, วตฺถุ สุขุมํ,
กถํ ตตฺถ ปติฏฺาตีติ. ปมํ ตาว น ปติฏฺาติ, เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา
สตฺตาหานํ คตกาเล ปติฏฺาติ. ตโต ปน ปุเร วา ปติฏฺาตุ ปจฺฉา วา, ยทา
มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชา ทารกสฺส สรีเร ปติฏฺาติ, ตทา อฏฺ รูปานิ
สมุฏฺาเปติ.
     โอปปาติกสฺสาปิ ปกติปฏิยตฺตานํ ขาทนียโภชนียานํ อตฺถิฏฺาเน นิพฺพตฺตสฺส
ตานิ คเหตฺวา อชฺโฌหรโต านปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺาเปติ. เอโก
อนฺนปานรหิเต อรญฺเ นิพฺพตฺตติ, มหาฉาตโก โหติ, อตฺตโนว ชิวฺหาย เขฬํ
ปริวตฺเตตฺวา คิลติ. ตตฺราปิสฺส านปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺาเปติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เทฺวจตฺตาลีส         ฉ.ม. อพฺภนฺตรา
@ ฉ.ม. านํ ปตฺวา          สํ. ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘
     เอวํ ปญฺจวีสติยา โกฏฺาเสสุ เทฺวว รูปานิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ เตโชธาตุ
จ กพฬิงฺการาหาโร จ. อรูเปปิ เทฺวเยว ธมฺมา รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ จิตฺตญฺเจว
กมฺมเจตนา จ. ตตฺถ รูปํ อุปฺปาทกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ ทุพฺพลํ, านกฺขเณว ๑-
พลวนฺติ านกฺขเณ รูปํ สมุฏฺาเปติ. จิตฺตํ านกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ
ทุพฺพลํ, อุปฺปาทกฺขเณ พลวนฺติ อุปฺปาทกฺขเณเยว รูปํ สมุฏฺาเปติ. กมฺมเจตนา
นิรุทฺธาว ปจฺจโย โหติ. อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเกปิ หิ อายูหิตํ กมฺมํ
เอตรหิ ปจฺจโย โหติ. เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสปริโยสาเนปิ
ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ปุพฺพาปรโต เวทิตพฺพา.
     อทฺธานปริจฺเฉทโตติ รูปํ กิตฺตกํ อทฺธานํ ติฏฺติ, อรูปํ กิตฺตกนฺติ. รูปํ
ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธํ, อรูปํ ลหุปริณามํ ขิปฺปนิโรธํ. รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส
จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. ตํ ปน สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ.
ยถา หิ ปุริโส ผลํ ปาเตสฺสามีติ มุคฺคเรน รุกฺขสาขํ ปหเรยฺย, ผลานิ จ
ปตฺตานิ จ เอกกฺขเณเยว วณฺฏโต มุจฺเจยฺยุํ, ตตฺถ ผลานิ อตฺตโน ภาริกตาย
ปมตรํ ปวิยํ ปตนฺติ, ปตฺตานิ ลหุกตาย ปจฺฉา, เอวเมว มุคฺครปฺปหาเรน
ปตฺตานญฺจ ผลานญฺจ เอกกฺขเณ วณฺฏโต มุตฺตกาโล วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ
รูปารูปธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปาตุภาโว. ผลานํ ภาริกตาย ปมตรํ ปวิยํ ปตนํ วิย
รูเป ธรนฺเตเยว โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ. ปตฺตานํ ลหุกตาย
ปจฺฉา ปวิยํ ปตนํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สห นิรุชฺฌนํ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ รูปํ ทนฺธนิโรธํ ครุปริณามํ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ ลหุปริณามํ.
รูปํ ปน อรูปํ อรูปํ วา รูปํ โอหาย ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ทฺวินฺนมฺปิ เอกปฺปมาณาว
ปวตฺติ. ตตฺรายํ อุปมา:- เอโก ปุริโส ลกุณฺฑกปาโท, เอโก ทีฆปาโท. เตสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ
เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเตสุ ยาว ทีฆปาโท เอกํ ปทวารํ อกฺกมติ, ตาว อิตโร
ปเท ปทํ อกฺกมิตฺวา โสฬสปทวาเรน คจฺฉติ. ทีฆปาโท ลกุณฺฑกปาทสฺส
โสฬสปทวาเร อตฺตโน ปาทํ อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกเมว ปทวารํ กโรติ.
อิติ เอโกปิ เอกํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ, ทฺวินฺนมฺปิ คมนํ เอกปฺปมาณเมว โหติ.
เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ลกุณฺฑกปาทปุริโส วิย หิ ๑- อรูปํ, ทีฆปาทปุริโส
วิย รูปํ, ทีฆปาทสฺส เอกปทวารํ อกฺกมนกาเล อิตรสฺส โสฬสปทวารอกฺกมนํ
วิย รูเป ธรนฺเตเยว อรูปธมฺเมสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ,
ทฺวินฺนํ ปุริสานํ ลกุณฺฑกปาทปุริสสฺส โสฬสปทวาเร อิตรสฺส อตฺตโน ปาทํ
อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกปทวารกรณํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธึ
นิรุชฺฌนํ, ทฺวินฺนํ ปุริสานํ อญฺมญฺ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว คมนํ วิย
อรูปสฺส รูปํ, รูปสฺส อรูปํ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว ปวตฺตนนฺติ เอวํ
อทฺธานปริจฺเฉทโต เวทิตพฺพา. ๒-
     เอกุปฺปาทนานานิโรธโตติ อิทํ ปจฺฉิมกมฺมชํ เปตฺวา ทีเปตพฺพํ.
ปมํ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ทุติยํ ภวงฺคํ, ตติยํ ภวงฺคํ ฯเปฯ โสฬสมํ ภวงฺคํ.
เตสุ เอเกกสฺส อุปฺปาทฏฺิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณา. ตตฺถ เอเกกสฺส
จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ สมตฺตึส สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺธิตํ กมฺมชรูปํ สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส
อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ิติกฺขเณ สมุฏฺิตํ ิติกฺขเณเยว, ภงฺคกฺขเณ
สมุฏฺิตํ ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. เอวํ ทุติยภวงฺคจิตฺตํ อาทึ กตฺวา อตฺตโน
อตฺตโน สตฺตรสเมเนว จิตฺเตน สทฺธึ โยเชตฺวา นโย เนตพฺโพ. อิติ โสฬส
ติกา อฏฺจตฺตาฬีส โหนฺติ. อยํ อฏฺจตฺตาฬีสกมฺมชรูปปเวณี นาม. สา ปเนสา
รตฺติญฺจ ทิวา จ ขาทนฺตานมฺปิ ภุญฺชนฺตานมฺปิ สุตฺตานมฺปิ ปมตฺตานมฺปิ
นทีโสโต วิย เอกนฺตํ ปวตฺตติเยวาติ เอวํ เอกุปฺปาทนานานิโรธโต เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ             ก. เวทิตพฺโพ
     นานุปฺปาเทกนิโรธตา  ปจฺฉิมกมฺมเชน ทีเปตพฺพา. ตตฺถ อายุสงฺขารปริโยสาเน
โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ วาเร สติ เหฏฺาโสฬสกํ อุปริโสฬสกนฺติ เทฺว
เอกโต โยเชตพฺพานิ. เหฏฺาโสฬสกสฺมึ ปน ๑-มจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺิตํ
สมตฺตึสกมฺมชรูปํ อุปริโสฬสกสฺมึ ปมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ,
ิติกฺขเณ สมุฏฺิตํ ตสฺส ิติกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ๒- ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺิตํ ตสฺส
ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. เหฏฺิมโสฬสกสฺมึ ปน ทุติยจิตฺตสฺส ฯเปฯ โสฬสมจิตฺตสฺส
อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺิตํ สมตฺตึสกมฺมชรูปํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว
นิรุชฺฌติ, ตสฺส ิติกฺขเณ สมุฏฺิตํ จุติจิตฺตสฺส ิติกฺขเณเยว, ภงฺคกฺขเณ
สมุฏฺิตํ จุติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. ตโต ปฏฺาย กมฺมชรูปปเวณี
นปฺปวตฺตติ. ยทิ ปวตฺเตยฺย, สตฺตา อกฺขยา อวยา อชรา อมรา นาม ภเวยฺยุํ.
     เอตฺถ ปน ยเทตํ "สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว
นิรุชฺฌตี"ติอาทินา นเยน "เอกสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ๓- อุปฺปนฺนํ
รูปํ อญฺสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี"ติ อฏฺกถายํ อาคตตฺตา วุตฺตํ, ตํ
"ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ, อามนฺตา"ติ ๔-
อิมาย ปาลิยา วิรุชฺฌติ. กถํ? กายสงฺขาโร หิ จิตฺตสมุฏฺาโน อสฺสาสปสฺสาสวาโต.
จิตฺตสมุฏฺานรูปญฺจ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว อญฺานิ โสฬส
จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ติฏฺติ. เตสํ โสฬสนฺนํ สพฺพปจฺฉิเมน สทฺธึ
นิรุชฺฌติ. อิติ เยน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ
นิรุชฺฌติ, น กสฺสจิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วา ิติกฺขเณ วา นิรุชฺฌติ,
นาปิ ิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา อุปฺปชฺชติ. เอสา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส
ธมฺมตาติ นิยมโต จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธึ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต "อามนฺตา"ติ
วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หิ                  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ    อภิ. ๓๘/๗๙/๓๐๕
     โย จายํ จิตฺตสมุฏฺานสฺส ขณนิยโม วุตฺโต, กมฺมาทิสมุฏฺานสฺสาปิ
อยเมว ขณนิยโม. ตสฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺาย
สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺารสมสฺส
อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺารสมสฺส
๑- านกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌตีติ อิมินา นเยเนว เจตฺถ ๑- โยชนา กาตพฺพา.
ตโต ปรํ ปน อุตุสมุฏฺานิกปเวณีเยว ติฏฺติ, นีหริตฺวา ฌาเปถาติ วตฺตพฺพํ
โหติ. เอวํ นานุปฺปาเทกนิโรธตา ๒- เวทิตพฺพา.
     เอกุปฺปาเทกนิโรธโตติ รูปํ ปน รูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ,
อรูปํ อรูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ. เอวํ เอกุปฺปาเทกนิโรธตา ๓-
เวทิตพฺพา.
     นานุปฺปาทนานานิโรธตา ปน จตุสนฺตติรูเปน ทีเปตพฺพา. อิมสฺส หิ
อุทฺธํปาทตลา อโธเกสมตฺถกา ตจปริยนฺตสฺส สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ จตุสนฺตติรูปํ
ฆนปุญฺชภาเวน ปวตฺตติ. ๔- เอวํ วตฺตมานสฺสาปิสฺส น เอกุปฺปาทาทิตา
สลฺลกฺเขตพฺพา. ยถา ปน อุปจิกราชิ วา กิปิลฺลิกราชิ วา โอโลกิยมานา
เอกาพทฺธา วิย โหติ, น ปน เอกาพทฺธา. อญฺิสฺสา หิ สีสสนฺติเก อญฺิสฺสา
สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ, อญฺิสฺสา อุทรสนฺติเก อญฺิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ
ปาทาปิ, อญฺิสฺสา ปาทสนฺติเก อญฺิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ โหนฺติ.
เอวเมว จตุสนฺตติรูปานมฺปิ อญฺสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อญฺสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ
ิติปิ ภงฺโคปิ, อญฺสฺส ิติกฺขเณ อญฺสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ิติปิ ภงฺโคปิ,
อญฺสฺส ภงฺคกฺขเณ อญฺสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ิติปิ ภงฺโคปิ. เอวเมตฺถ
นานุปฺปาทนานานิโรธตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. านกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ อิมินา นเยเนตฺถ     ฉ.ม. นานุปฺปาทเอกนิโรธโต
@ ฉ.ม. เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต                  ฉ.ม. วตฺตติ
     อตีตาทีนิ ปน ทูรทุกปริโยสานานิ ปาลิยํ อาคตาเนว. ปจฺจยสมุฏฺานานิปิ
"กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺ"ติอาทินา นเยน เหฏฺ๑-
กถิตานิเยว. ปญฺจาปิ ๒- ปน ขนฺธา ปรินิปฺผนฺนาว โหนฺติ, โน อปรินิปฺผนฺนา.
สงฺขตาว โน อสงฺขตา. อปิจ นิปฺผนฺนาปิ โหนฺติเยว. สภาวธมฺเมสุ หิ
นิพฺพานเมเวกํ อปรินิปฺผนฺนญฺจ อนิปฺผนฺนญฺจ. นิโรธสมาปตฺติ ปน นามปญฺตฺติ
จ กถนฺติ? นิโรธสมาปตฺติ โลกิยโลกุตฺตราติ วา สงฺขตาสงฺขตาติ วา
ปรินิปฺผนฺนาปรินิปฺผนฺนาติ วา น วตฺตพฺพา. นิปฺผนฺนา ปน โหติ โน อนิปฺผนฺนา ๓-
สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชิตพฺพโต. ตถา นามปญฺตฺติ. สาปิ หิ โลกิยาทิเภทํ
น ลภติ. นิปฺผนฺนา ปน โหติ โน อนิปฺผนฺนา. นามคฺคหณํ หิ คณฺหนฺโตว
คณฺหาตีติ.
                          กมาทิวินิจฺฉยกถา
     เอวํ ปกิณฺณกโต ขนฺเธ วิทิตฺวา ปุน เอเตสุเยว:-
        ขนฺเธสุ าณเภทตฺถํ         กมโต จ ๔- วิเสสโต
        อนูนาธิกโต เจว           อุปมาโต ตเถว จ.
        ทฏฺพฺพโต ทฺวิธาเอว ๕-     ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต
        วินิจฺฉยนโย สมฺมา          วิญฺาตพฺโพ วิภาวินา.
     ตตฺถ กมโตติ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม
เทสนากฺกโมติ พหุวิโธ กโม. ตตฺถ "ปมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทนฺ"ติ ๖-
เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโม. "ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา
ธมฺมา"ติ ๗- เอวมาทิ ปหานกฺกโม. "สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธี"ติ ๘- เอวมาทิ
@เชิงอรรถ:  สงฺคณี. อ. ๑/๙๗๕/๔๐๐   ฉ.ม. ปญฺจปิ          ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. กมโตถ           ฉ.ม. เอวํ           สํ. ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘
@ อภิ. ๓๔/๘๓-๔/๑๕      ม. มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๐, ขุ ปฏิ. ๓๑/๗๓๘/๖๓๖ (สฺยา)
ปฏิปตฺติกฺกโม. "กามาวจรา รูปาวจรา"ติ เอวมาทิ ภูมิกฺกโม. "จตฺตาโร
สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา"ติ ๑- วา "ทานกถํ สีลกถนฺ"ติ ๒- วา เอวมาทิ
เทสนากฺกโม. เตสุ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ กลลาทีนํ วิย ขนฺธานํ
ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโต. น ปหานกฺกโม กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต.
น ปฏิปตฺติกฺกโม อกุสลานํ อปฺปฏิปชฺชนียโต. น ภูมิกฺกโม เวทนาทีนํ
จตุภูมิกปริยาปนฺนตฺตา.
     เทสนากฺกโม ปน ยุชฺชติ. อเภเทน หิ ยํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหปติตํ
เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคฺคาหโต โมเจตุกาโม
ภควา หิตกาโม ตสฺส ชนสฺส สุขคฺคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตํ โอฬาริกํ
ปมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ. ตโต อิฏฺานิฏฺรูปสํเวทิตํ เวทนํ, ยํ เวทิยติ ๓- ตํ
สญฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกํ สญฺาวเสน อภิสงฺขารเก สงฺขาเร,
เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยํ อธิปติภูตญฺจ วิญฺาณนฺติ เอวํ ตาว กมโต วินิจฺฉยนโย
วิญฺาตพฺโพ.
     วิเสสโตติ ขนฺธานญฺจ อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ วิเสสโต. โก ปน เตสํ
วิเสโส? เอตฺถ ๔- ขนฺธา ตาว อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา
สาสวอุปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. ยถาห:-
           "ปญฺจ ภิกฺขเว ขนฺเธ เทเสสฺสามิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ,
        ตํ สุณาถ. กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา. ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ
        อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ.
        ยา กาจิ เวทนา ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ ฯเปฯ สนฺติเก วา, อยํ
        วุจฺจติ วิญฺาณกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา.
        กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ ฯเปฯ
        สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ รูปูปาทานกฺขนฺโธ.
@เชิงอรรถ:  ที. ปา. ๑๑/๑๔๕/๘๗         ที.สี. ๙/๒๙๘/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๖๙/๔๖
@ ฉ.ม. เวทยติ               ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
        ยา กาจิ เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ ฯเปฯ สนฺติเก วา
        สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ. อิเม
        วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา"ติ. ๑-
     เอตฺถ จ ยถา เวทนาทโย อนาสวาปิ อตฺถิ สาสวาปิ, น เอวํ รูปํ.
ยสฺมา ปนสฺส ราสฏฺเน ขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา ขนฺเธสุ วุตฺตํ. ยสฺมา
ราสฏฺเน จ สาสวฏฺเน จ อุปาทานกฺขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา อุปาทานกฺขนฺเธสุ
วุตฺตํ. เวทนาทโย ปน อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตา, สาสวา อุปาทานกฺขนฺเธสุ.
อุปาทานกฺขนฺธาติ เอตฺถ จ อุปาทานโคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาติ เอวมตฺโถ
ทฏฺพฺโพ. อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา.
     อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา ปญฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา
อนธิกาติ. สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโต
อญฺเสญฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ  สภาควเสน
สงฺคยฺหมาเนสุ รูปํ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน ๒- เอโก ขนฺโธ โหติ, เวทนา
เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สญฺาทีสุปิ. ตสฺมา
สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปญฺเจว วุตฺตา. เอตปรมญฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุ
ยทิทํ รูปาทโย ปญฺจ. วุตฺตํ เหตํ "รูเป โข ภิกฺขเว สติ รูปํ อุปาทาย รูปํ
อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ `เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตา'ติ.
เวทนาย ฯเปฯ สญฺาย ฯเปฯ สงฺขาเรสุ ฯเปฯ วิญฺาเณ สติ วิญฺาณํ
อุปาทาย วิญฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ `เอตํ มม เอโสหมสฺมิ
เอโส เม อตฺตา"ติ. ๓- ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโตปิ ปญฺเจว
วุตฺตา. เยปิ จญฺเ สีลาทโย ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺเธ
@เชิงอรรถ:  สํ.ข. ๑๗/๔๘/๓๙         ฉ.ม. รูปสภาคสงฺคหวเสน
@ สํ.ข. ๑๗/๒๐๗/๑๖๖
ปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา อญฺเสํ ตทวโรธโตปิ
ปญฺเจว วุตฺตาติ เอวํ อนูนาธิกโต วินิจฺฉยนโย วิญฺาตพฺโพ.
     อุปมาโตติ เอตฺถ หิ คิลานสาลูปโม รูปูปาทานกฺขนฺโธ คิลานูปมสฺส
วิญฺาณูปาทานกฺขนฺธสฺส วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน นิวาสนฏฺานโต, เคลญฺูปโม
เวทนูปาทานกฺขนฺโธ อาพาธกตฺตา, เคลญฺสมุฏฺานูปโม สญฺูปาทานกฺขนฺโธ
กามสญฺาทิวเสเนว ๑- ราคาทิสมฺปยุตฺตเวทนาสมฺภวา, ๒- อสปฺปายเสวนูปโม
สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ เวทนาเคลญฺสฺส นิทานตฺตา. "เวทนํ เวทนตฺตาย สงฺขตํ
อภิสงฺขโรนฺตี"ติ ๓- หิ วุตฺตํ. ตถา "อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
วิปากํ กายวิญฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตนฺ"ติ. ๔- คิลานูปโม
วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ เวทนา เคลญฺเน อปริมุตฺตตฺตา. อปิจ
จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยญฺชนปริเวสกภุญฺชกูมปา
จาติ เอวํ อุปมาโต วินิจฺฉยนโย วิญฺาตพฺโพ.
     ทฏฺพฺพโต ทฺวิธาติ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ เอวํ ทฺวิธา ทฏฺพฺพโตเปตฺถ
วินิจฺฉยนโย วิญฺาตพฺโพ. สงฺเขปโต หิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อาสีวิสูปเม ๕-
วุตฺตนเยน อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต ภารสุตฺตวเสน ๖-  ภารโต ขชฺชนียปริยายวเสน ๗-
ขาทกโต ยมกสุตฺตวเสน ๘- อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขตวธกโต ทฏฺพฺพา.
     วิตฺถารโต ปเนตฺถ เผณุปิณฺโฑ วิย รูปํ ทฏฺพฺพํ, อุทกปุพฺพุโฬ ๙- วิย เวทนา,
มรีจิกา วิย สญฺา, กทลิกฺขนฺโธ วิย สงฺขารา, มายา วิย วิญฺาณํ. วุตฺตํ เหตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอตฺถ เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ       ม.....สพฺภาวา
@ สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑                   อภิ. ๓๔/๕๕๖/๑๕๗
@ สํ.สฬา. ๑๘/๓๐๙/๒๑๖        สํ.ข. ๑๗/๒๒/๒๑   สํ.สฬา. ๑๘/๗๙/๗๐
@ สํ.ข. ๑๗/๘๕/๘๗                   สี. อุทกพุพฺพุโฬ, ม. อุทกปุปฺผุโฬ
            "เผณุปิณฺโฑปมํ ๑- รูปํ       เวทนา ปุพฺพุฬูปมา ๒-
             มรีจิกูปมา สญฺา          สงฺขารา กทลูปมา
             มายูปมญฺจ วิญฺาณํ         เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา"ติ. ๓-
     ตตฺถ รูปาทีนํ เผณุปิณฺฑาทีหิ เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพา:- ยถา หิ เผณุปิณฺโฑ
นิสฺสาโรว, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรเหน  นิสฺสารเมว. ยถา จ
โส "อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา กริสฺสามี"ติ คเหตุํ น สกฺกา, คหิโตปิ ตมตฺถํ
น สาเธติ ภิชฺชเตว. เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ
วา คเหตุํ น สกฺกา, คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภญฺเว
โหตีติ เอวํ เผณุปิณฺฑสทิสเมว โหติ.
     ยถา ปน เผณุปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต พหูนํ อุทกสปฺปาทีนํ
ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ.
กุลวเสเนเวตฺถ ๔- อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ. ตเทว เตสํ ปสูติฆรมฺปิ ๕- วจฺจกุฏิปิ
คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ. น เต อญฺตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺานาทีนิ กโรนฺติ. เอวมฺปิ
เผณุปิณฺฑสทิสํ. ยถา จ เผณุปิณฺโฑ อาทิโตว พทรปตฺตมตฺโต ๖- หุตฺวา อนุปุพฺเพน
ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโตว กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน
พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหิสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตมฺปิ โหติ, มจฺฉกจฺฉปาทีนํ
วเสน อเนกโยชนสตปฺปมาณมฺปิ. เอวมฺปิ เผณุปิณฺฑสทิสํ. ยถาปิ ๗- เผณุปิณฺโฑ
อุฏฺิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ,
เอวเมว รูปํ ๘- กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ, ๙- อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ
วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ.
เอวมฺปิ เผณุปิณฺฑสทิสํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เผณปิณฺฑูปมํ        สี. พุพฺพุฬูปมา, ม. ปุปฺผุฬูปมา
@ สํ.ข. ๑๗/๙๕/๑๑๓       ฉ.ม. กุลวเสน เจตฺถ       ฉ.ม. สูติฆรมฺปิ
@ ฉ.ม. พทรปกฺกมตฺโต      ฉ.ม. ยถา จ             ฉ.ม. รูปมฺปิ
@ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ยถา ปน ปุพฺพุโฬ อสาโร, เอวํ เวทนาปิ. ยถา ปน ๑- โส อพโล ๒-
อคยฺหุปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ, คหิตคฺคหิโตปิ
ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหุปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา ธุวาติ
วา คเหตุํ, คหิตคฺคหิตาปิ ๓- น ตถา ติฏฺติ. เอวํ อคยฺหุปคาปิ ๔- เวทนา
ปุพฺพุฬสทิสา. ยถา ปน ตสฺมึ ตสฺมึ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว
นิรุชฺฌติ จ, น จิรฏฺิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ
จ, น จิรฏฺิติกา โหติ. เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา ๕- อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุชฺฌติ. ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลกํ, สงฺกฑฺฒิตฺวา ปูฏํ
กตฺวา คหณวาตํ จาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ
วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชาลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนํ จาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ
อุปฺปชฺชติ. เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสา.
     สญฺาปิ อสารกฏฺเน มรีจิสทิสา. ตถา อคยฺหุปคฏฺเน. น หิ สกฺกา
นํ คเหตฺวา ปิวิตุํ วา นหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ. อปิจ ยถา มรีจิ
วิปฺผนฺทติ, สญฺชาตุมฺมิเวโค วิย ขายติ. เอวํ นีลสญฺาทิเภทา สญฺาปิ
นีลาทิอนุภวนตฺถาย ผนฺทติ วิปฺผนฺทติ. ยถา จ มรีจิ มหาชนํ วิปฺปลมฺเภติ,
ปริปุณฺณวาปี วิย ปริปุณฺณนที วิย ทิสฺสตีติ วทาเปติ, เอวํ สญฺาปิ วิปฺปลมฺเภติ,
อิทํ นีลกํ สุภํ สุขํ นิจฺจนฺติ วทาเปติ. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ
วิปฺปลมฺภเนนาปิ มรีจิสทิสา.
     สงฺขาราปิ อสารกฏฺเน กทลิกฺขนฺธสทิสา. ตถา อคยฺหุปคฏฺเน. ยเถว
หิ กทลิกฺขนฺธโต กิญฺจิ คเหตฺวา น สกฺกา โคปานสีอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ,
อุปนีตมฺปิ น ตถา โหติ, เอวํ สงฺขาราปิ น สกฺกา นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยถา จ          ม. อผโล       ฉ.ม. คหิตาปิ
@ ฉ.ม. อคยฺหุปคตายปิ     ฉ.ม.....สงฺขฺยา
คหิตาปิ น ตถา โหนฺติ. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ พหุวฏฺฏิสโมธาโน โหติ, เอวํ
สงฺขารกฺขนฺโธปิ พหุธมฺมสโมธาโน. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ นานาลกฺขโณ,
อญฺโเยว หิ พาหิราย ปตฺตวฏฺฏิยา วณฺโณ, อญฺโ ตโต อพฺภนฺตรพฺภนฺตรานํ.
เอวเมว สงฺขารกฺขนฺโธปิ อญฺเทว ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อญฺ เจตนาทีนํ.
สโมธาเนตฺวา ปน สงฺขารกฺขนฺโธเตฺวว วุจฺจตีติ เอวมฺปิ สงฺขารกฺขนฺโธ
กทลิกฺขนฺธสทิโส.
     วิญฺาณมฺปิ อสารกฏฺเน มายาสทิสํ. ตถา อคยฺหุปคฏฺเน. ยถา
จ มายา อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺานา, เอวํ วิญฺาณํ. ตํ หิ ตโตปิ อิตฺตรตรญฺเจว
ลหุปจฺจุปฏฺานตรญฺจ. เตเนว หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย คโต วิย ิโต
วิย นิสินฺโน วิย โหติ. อญฺเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ, อญฺ คมนกาลาทีสุ.
เอวมฺปิ วิญฺาณํ มายาสทิสํ. มายา จ มหาชนํ วญฺเจติ, ยงฺกิญฺจิเทว "อิทํ
สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา"ติปิ คาหาเปติ. วิญฺาณมฺปิ มหาชนํ วญฺเจติ. เตเนว
จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ิตํ วิย นิสินฺนํ วิย กตฺวา คาหาเปติ.
อญฺเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อญฺ คมนาทีสุ. เอวมฺปิ วิญฺาณํ มายาสทิสํ.
วิเสสโต จ สุภารมฺมณมฺปิ โอฬาริกมฺปิ ๑- อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เวทนา ตีหิ ทุกฺขตาหิ อวินิมุตฺตโต ทุกฺขาติ, สญฺาสงฺขารา อวิเธยฺยโต
อนตฺตาติ, วิญฺาณํ อุทยพฺพยธมฺมโต อนิจฺจนฺติ ทฏฺพฺพํ.
     เอวํ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ ๒- เอวญฺจ สงฺเขปวิตฺถารวเสน ทฺวิธา
ปสฺสโต ยา อตฺถสิทฺธิ โหติ, ตโตปิ วินิจฺฉยนโย วิญฺาตพฺโพ. เสยฺยถีทํ?
สงฺเขปโต ตาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกาทิภาเวน ปสฺสนฺโต
ขนฺเธหิ น วิหญฺติ. วิตฺถารโต ปน รูปาทีนิ เผณุปิณฺฑาทิสทิสภาเวน ปสฺสนฺโต
น อสาเรสุ สารทสฺสี โหติ. วิเสสโต จ อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภโต ปสฺสนฺโต
@เชิงอรรถ:  ก. สุฬารํปิ             ก. เอวํ ปสฺสนฺตสฺส อตฺถสิทฺธิ โหติ
กพฬิงฺการาหารํ ปริชานาติ, อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กาโมฆํ อุตฺตรติ,
กามโยเคน วิสํยุชฺชติ, กามาสเวน อนาสโว โหติ, อภิชฺฌากายคนฺถํ ภินฺทติ,
กามุปาทานํ น อุปาทิยติ. เวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต ผสฺสาหารํ ปริชานาติ, ทุกฺเข
สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ภโวฆํ อุตฺตรติ, ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ, ภวาสเวน
อนาสโว โหติ, พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ, สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติ. สญฺ
สงฺขาเร จ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสญฺเจตนาหารํ ปริชานาติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ
วิปลฺลาสํ ปชหติ, ทิฏฺโฆํ อุตฺตรติ, ทิฏฺิโยเคน วิสํยุชฺชติ, ทิฏฺาสเวน อนาสโว
โหติ, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺถํ ภินฺทติ, อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยติ. วิญฺาณํ
อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต วิญฺาณาหารํ ปริชานาติ, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ
ปชหติ, อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ, อวิชฺชาโยเคน วิสํยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน อนาสโว
โหติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ, ทิฏฺุปาทานํ น อุปาทิยติ.
             เอวํ มหานิสํสํ         วธกาทิวเสน ทสฺสนํ ยสฺมา
             ตสฺมา ขนฺเธ ธีโร      วธกาทิวเสน ปสฺเสยฺยาติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๑-๓๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]