อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                          ๒. อายตนวิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๑๕๔] อิทานิ ตทนนฺตรํ ๑- อายตนวิภงฺคนิทฺเทเส สุตฺตนฺตภาชนียํ
  ตาว ทสฺเสนฺโต ทฺวาทสายตนานิ จกฺขฺวายตนํ รูปายตนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ
ปาลิมุตฺตเกน ตาว นเยน:-
              อตฺถลกฺขณตาวตฺถ ๒-     กมสงฺเขปวิตฺถารา
              ตถา ทฏฺพฺพโต เจว     วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ วิเสสโต ตาว จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ
อตฺโถ. รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ.
สุณาตีติ โสตํ. สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหริยตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ. คนฺธยตีติ
คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถ. ชีวิตํ อวหายตีติ ชิวฺหา. รสนฺติ ตํ
สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย.
อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ผุสฺสิยตีติ ๓- โผฏฺพฺพํ. มนุยตีติ ๔- มโน. อตฺตโน
ลกฺขณํ ธารยนฺตีติ ธมฺมา.
     อวิเสสโต ปน อายตนโต อายานํ ตนนโต อายตสฺส จ นยนโต
อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา
เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺตีติ
วุตฺตํ โหติ. เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตนนฺติ, ๕- วิตฺถาเรนฺตีติ
วุตฺตํ โหติ. อิทํ จ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อติวตฺตํ อตีตอายตํ ๖-
สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิติ
สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต อายานํ ตนนโต อายตสฺส จ นยนโต อายตนํ
อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตทนนฺตเร           ๒ ฉ.ม. อตฺถลกฺขณตาวตฺว
@๓ ฉ.ม. ผุสียตีติ             ๔ ฉ.ม. มนตีติ
@๕ ฉ.ม. ตโนนฺติ             ๖ ฉ. อตีว อายตํ
     อปิจ นิวาสนฏฺานฏฺเน ๑- อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สญฺชาติเทสฏฺเน
การณฏฺเน จ อายตนนฺติ ๒- เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก "อิสฺสรายตนํ
วาสุเทวายตนนฺ"ติอาทีสุ นิวาสนฏฺานํ อายตนนฺติ วุจฺจติ. "สุวณฺณายตนํ
รตนายตนนฺ"ติอาทีสุ ๓- อากโร. สาสเน ปน "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ
วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๔- สโมสรณฏฺานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนนฺ"ติอาทีสุ
สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติอาทีสุ ๕-
การณํ.
     จกฺขุอาทีสุ จาปิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ
จกฺขฺวาทโย เนสํ นิวาสนฏฺานํ. จกฺขฺวาทีสุ จ เต อากิณฺณา ตนฺนิสิตตฺตา
ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขฺวาทโย เนสํ อากโร. จกฺขฺวาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺานํ
ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต. จกฺขฺวาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส
ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต. จกฺขฺวาทโย จ เนสํ การณํ เตสํ
อภาเว อภาวโตติ. อิติ นิวาสนฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน
สญฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเนาติ อิเมหิปิ ๖- การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนนฺติ
วุจฺจนฺติ. ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุญฺจ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขฺวายตนํ ฯเปฯ
ธมฺมา จ เต อายตนญฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
     ลกฺขณโตติ จกฺขฺวาทีนํ ลกฺขณโตเปตฺถ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตานิ จ
ปน เตสํ ลกฺขณานิ เหฏฺา รูปกณฺฑนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. นิวาสฏฺานฏฺเน           ๒ ฉ.ม. อายตนํ
@๓ ฉ.ม. รชตายตนนฺติ....        ๔ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๘/๔๖ (สฺยา)
@๕ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๒๓/๒๐ (สฺยา)  ๖ ฉ.ม. อิเมหิ
     ตาวตฺถโตติ ๑- ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- จกฺขฺวาทโยปิ หิ ธมฺมาเอว.
เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานิ วุตฺตานีติ เจ.
ฉวิญฺาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต. อิธ หิ ฉนฺนํ วิญฺาณกายานํ
ทฺวารภาเวน อารมฺมณภาเวน จ ววตฺถานโต อยเมว เตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส
วุตฺตานิ. จกฺขุวิญฺาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิญฺาณกายสฺส จกฺขฺวายตนเมว
อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จารมฺมณํ. ตถา อิตรานิ อิตเรสํ. ฉฏฺสฺส ปน
ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ อสาธารณญฺจ ธมฺมายตนํ
อารมฺมณนฺติ. อิติ ฉนฺนํ วิญฺาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต
ทฺวาทส วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ ตาววตฺถโต ๑- วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ.
อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขฺวายตนํ ปากฏนฺติ
ปมํ เทสิตํ. ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิ. อถวา
ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาเวน พหูปการตฺตา อชฺฌตฺติเกสุ
จกฺขฺวายตนโสตายตนานิ ปมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปญฺจนฺนมฺปิ
โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ. จกฺขฺวายตนาทีนํ ปน โคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรานิ
พาหิเรสุ รูปายตนาทีนิ. อปิจ วิญฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมว เตสํ กโม
เวทิตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺาณํ
ฯเปฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺาณนฺ"ติ. ๒- เอวํ กมโตเปตฺถ
วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     สงฺเขปวิตฺถาราติ สงฺเขปโต หิ มนายตนสฺส เจว ธมฺมายตเนกเทสสฺส
จ นาเมน ตทวเสสานญฺจ อายตนานํ รูเปน สงฺคหิตตฺตา ทฺวาทสาปิ อายตนานิ
นามรูปมตฺตเมว โหนฺติ. วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติเกสุ ตาว จกฺขฺวายตนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตาวตฺวโต     ๒ ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑
ชาติวเสน จกฺขุปสาทมตฺตเมว, ปจฺจยคตินิกายปุคฺคลเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํ.
ตถา โสตายตนาทีนิ จตฺตาริ. มนายตนํ เตภูมิกกุสลากุสลวิปากกิริยาวิญฺาณเภเทน
เอกาสีติปฺปเภทํ, วตฺถุปฏิปทาทิเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํ. รูปคนฺธรสายตนานิ
สมุฏฺานเภทโต จตุปฺปเภทานิ, สทฺทายตนํ ทฺวิปฺปเภทํ. สภาควิสภาคเภทโต
ปน สพฺพานิปิ อนนฺตปฺปเภทานิ. โผฏฺพฺพายตนํ ปวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุวเสน
ติปฺปเภทํ, สมุฏฺานโต จตุปฺปเภทํ, สภาควิสภาคโต อเนกปฺปเภทํ.
ธมฺมายตนํ เตภูมิกธมฺมารมฺมณวเสน อเนกปฺปเภทนฺติ เอวํ
สงฺเขปวิตฺถารา วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ทฏฺพฺพโตติ เอตฺถ ปน สพฺพาเนว ตานิ อายตนานิ อนาคมนโต
อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ,
นาปิ อุทฺธํ วยา กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ. อถโข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ,
อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ. ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย
อวสานิ ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา อนาคมนโต จ อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. ตถา
นิรีหโต อพฺยาปารโต จ. น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ "อโห วต อมฺหากํ
สามคฺคิยํ วิญฺาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ, น จ ตานิ วิญฺาณุปฺปาทนตฺถํ
ทฺวารภาเวน วตฺถุภาเวน อารมฺมณภาเวน วา อีหนฺติ, น พฺยาปารมาปชฺชนฺติ.
อถโข ธมฺมตาเวสา, ยํ จกฺขุรูปาทีนํ สามคฺคิยํ จกฺขุวิญฺาณาทีนิ สมฺภวนฺติ.
ตสฺมา นิรีหโต อพฺยาปารโต จ ทฏฺพฺพานิ.
     อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สุญฺคาโม วิย ทฏฺพฺพานิ ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา,
พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย อชฺฌตฺติกานํ อภิฆาตกตฺตา. วุตฺตํ เหตํ "จกฺขุํ
ภิกฺขเว หญฺติ มนาปามนาเปหิ รูเปหี"ติ ๑- วิตฺถาโร. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ ฉ
ปาณกา วิย ทฏฺพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรวิสยานิ ๒- วิยาติ เอวเมตฺถ ๓-
ทฏฺพฺพโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. มนาปามนาเปสุ รูเปสุ, สํ.สฬา. ๑๘/๓๑๖/๒๑๙ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. โคจรา
@๓ ฉ.ม. เอวมฺเปตฺถ
     อิทานิ เตสํ วิปสฺสิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ จกฺขุํ อนิจฺจนฺติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ จกฺขุ ตาว หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ. อปเรหิปิ จตูหิ
การเณหิ อนิจฺจํ อุปฺปาทวยวนฺตโต วิปริณามโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิกฺเขปโตติ.
     ตเทว ปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขํ. ยสฺมา วา เอตํ อุปฺปนฺนํ ิตึ ปาปุณาติ,
ิติยํ ชราย กิลมติ, ชรํ ปตฺวา อวสฺสํ ภิชฺชติ, ตสฺมา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต
ทุกฺขมโต ทุกฺขวตฺถุโต สุขปฏิกฺเขปโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ทุกฺขํ.
     อวสวตฺตนฏฺเน ปน อนตฺตา. ยสฺมา วา เอตํ อุปฺปนฺนํ ิตึ มา
ปาปุณาตุ, านปฺปตฺตํ มา ชิรตุ, ชรปฺปตฺตํ มา ภิชฺชตูติ อิเมสุ ตีสุ าเนสุ
กสฺสจิ วสวตฺติภาโว นตฺถิ, สุญฺ เตน วสวตฺตนากาเรน. ตสฺมา สุญฺโต
อสฺสามิกโต อกามการิยโต อตฺตปฏิกฺเขปโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ อนตฺตา.
     วิภวคติกโต ปุพฺพาปรวเสน ภวสงฺกนฺติคมนโต ปกติภาววิชหนโต จ
วิปริณามธมฺมํ. อิทํ อนิจฺจเววจนเมว. รูปา อนิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
อปิเจตฺถ เปตฺวา จกฺขุํ เตภูมิกธมฺมา อนิจฺจา, โน จกฺขุ. จกฺขุ ปน จกฺขุ
เจว อนิจฺจญฺจ. ตถา เสสธมฺมา ทุกฺขา, โน จกฺขุ. จกฺขุ ปน จกฺขุ เจว
ทุกฺขญฺจ. เสสธมฺมา อนตฺตา, โน จกฺขุ. จกฺขุ ปน จกฺขุ เจว อนตฺตา จาติ.
รูปาทีสุปิ เอเสว นโย.
     อิมสฺมึ ปน สุตฺตนฺตภาชนีเย ตถาคเตน กึ ทสฺสิตนฺติ. ทฺวาทสนฺนํ
อายตนานํ อนตฺตลกฺขณํ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ อนตฺตลกฺขณํ. ทสฺเสนฺโต อนิจฺเจน
วา ทสฺเสติ ทุกฺเขน วา อนิจฺจทุกฺเขหิ วา. ตตฺถ "จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย,
ตํ น อุปปชฺชติ. จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺายติ. ยสฺส โข ปน
อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺายติ อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จาติ อิจฺจสฺส
เอวมาคตํ โหติ, ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติ, จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย, อิติ
จกฺขุ อนตฺตา"ติ ๑- อิมสฺมึ สุตฺเต อนิจฺเจน อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสสิ. "รูปํ ภิกฺขเว
อนตฺตา, รูปญฺจ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺส, น ยิทํ รูปํ อาพาธาย
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๔๒๒/๓๖๓
สํวตฺเตยฺย, ลพฺเภถ จ รูเป `เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี'ติ,
ยสฺมา จ โขภิกฺขเว รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ
ลพฺภติ รูเป `เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี"ติ ๑- อิมสฺมึ สุตฺเต
ทุกฺเขน อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสสิ. "รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ
ทุกฺขํ ตทนตฺตา, ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เม โส อตฺตา"ติอาทีสุ ๒-
อนิจฺจทุกฺเขหิ อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสสิ. กสฺมา? อนิจฺจทุกฺขานํ ปากฏตฺตา.
     หตฺถโต หิ ตฏฺฏเก วา สรเก วา กิสฺมิญฺจิเทว วา ปติตฺวา ภินฺเน
"อโห อนิจฺจนฺ"ติ วทนฺติ. เอวํ อนิจฺจํ ปากฏํ นาม. อตฺตภาวสฺมึ ปน
คณฺฑปีฬกาทีสุ วา อุฏฺิตาสุ ขาณุกณฺฏกาทีหิ วา วิทฺธาสุ "อโห ทุกฺขนฺ"ติ
วทนฺติ. เอวํ ทุกฺขํ ปากฏํ นาม. อนตฺตลกฺขณํ อปากฏํ อนฺธการํ อวิภูตํ
ทุปฺปฏิวิชฺฌํ ทุทฺทีปนํ ทุปฺปญฺาปนํ. อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ อุปฺปาทา วา
ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ปญฺายนฺติ, อนตฺตลกฺขณํ วินา พุทฺธุปฺปาทา น
ปญฺายติ, พุทฺธุปฺปาเทเยว ปญฺายติ. มหิทฺธิกา หิ มหานุภาวา ตาปสปริพฺพาชกา
สรภงฺคสตฺถาราทโยปิ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ วตฺตุํ สกฺโกนฺติ, อนตฺตาติ วตฺตุํ น
สกฺโกนฺติ. สเจปิ ๓- เต สมฺปตฺตปริสาย อนตฺตาติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, สมฺปตฺตปริสาย
มคฺคผลปฏิเวโธ ภเวยฺย. อนตฺตลกฺขณปญฺาปนํ หิ อญฺสฺส กสฺสจิ อวิสโย,
สพฺพญฺุพุทฺธานเมว วิสโย. เอวเมตํ อนตฺตลกฺขณํ อปากฏํ. ตสฺมา สตฺถา
อนตฺตลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺเจน วา ทสฺเสสิ ทุกฺเขน วา อนิจฺจทุกฺเขหิ วา.
อิธ ปน ตํ อนิจฺจทุกฺเขหิ ทสฺเสสีติ เวทิตพฺพํ.
     อิมานิ ปน ลกฺขณานิ กิสฺส อมนสิการา อปฺปฏิเวธา เกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา
น อุปฏฺหนฺติ? อนิจฺจลกฺขณํ ตาว อุทยพฺพยานํ อมนสิการา อปฺปฏิเวธา
สนฺตติยา ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺาติ. ทุกฺขลกฺขณํ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส
อมนสิการา อปฺปฏิเวธา อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น อุปฏฺาติ. อนตฺตลกฺขณํ
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๔/๒๐/๑๗ สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕
@๒ สํ.ข. ๑๗/๑๕/๑๙           ๓ ฉ.ม. สเจ หิ
นานาธาตุวินิพฺโภคสฺส อมนสิการา อปฺปฏิเวธา ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น
อุปฏฺาติ. อุทยพฺพยํ ปน ปริคฺคเหตฺวา สนฺตติยา วิโกปิตาย อนิจฺจลกฺขณํ
ยาถาวสรสโต อุปฏฺาติ. อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนํ มนสิกริตฺวา ๑- อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเต
ทุกฺขลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺาติ. นานาธาตุโย วินิพฺภุชิตฺวา ฆนวินิพฺโภเค กเต
อนตฺตลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺาติ.
     เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจลกฺขณํ ทุกฺขํ ทุกฺขลกฺขณํ อนตฺตา อนตฺตลกฺขณนฺติ
อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํ. กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺถตฺตภาวา,
หุตฺวา อภาวโต วา. อุปฺปาทวยญฺถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ, หุตฺวา อภาวสงฺขาโต
อาการวิกาโร วา. "ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขน"ติ วจนโต ปน ตเทว ขนฺธปญฺจกํ
ทุกฺขํ. กสฺมา? อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต. อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํ. "ยํ
ทุกฺขํ ตทนตฺตา"ติ ปน วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ อนตฺตา. กสฺมา? อวสวตฺตนโต.
อวสวตฺตนากาโร อนตฺตลกฺขณํ. อิติ อญฺเทว อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, อญฺานิ
อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณานิ. ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส ธาตุโยติ
อิทํ หิ สพฺพมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา นาม. วุตฺตปฺปการา อาการวิการา
อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณานีติ.
     สงฺเขปโต ปเนตฺถ ทสายตนานิ กามาวจรานิ. เทฺว เตภูมิกานิ สพฺเพสุปิ
สมฺมสนวาโร ๒- กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๕๐-๕๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1134&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1134&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=97
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=1727
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=1734
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=1734
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35