อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                       ๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
     [๑๘๓] อภิธมฺมภาชนีเย สรูเปเนว สพฺพาปิ ธาตุโย ทสฺเสนฺโต อฏฺารส
ธาตุโย จกฺขุธาตุ รูปธาตูติอาทิมาห. ตตฺถ อุทฺเทสวาเร ตาว:-
              อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ ๕-       กมตาวตฺวสงฺขโต ๖-
              ปจฺจยา อถ ทฏฺพฺพา        เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ อตฺถโตติ จกฺขตีติ จกฺขุ. รูปยตีติ รูปํ. จกฺขุสฺส วิญฺาณํ
จกฺขุวิญฺาณนฺติ เอวมาทินา ตาว นเยน จกฺขฺวาทีนํ วิเสสตฺถโต เวทิตพฺโพ
วินิจฺฉโย. อวิเสเสน ปน วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา
ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย
วิย สุวณฺณรชตาทึ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ. ภารหาเรหิ จ
ภาโร วิย สตฺเตหิ ธียนฺเต, ธาริยนฺตีติ อตฺโถ. ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา
อวสวตฺตนโต. เอตาหิ จ การณภูตาหิ ๗- สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภาเวตพฺพา, ฉ. ลภาเปตพฺพา            ๒ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. อภิสงฺขิปิตฺวา   ๔ ฉ.ม. สมฺมสนจาโรว   ๕ ฉ.ม. ลกฺขณาทิโต
@๖ ม....สงฺขฺยโต      ๗ ฉ.ม. กรณภูตาหิ
ตถาวิหิตญฺเจตํ สํสารทุกฺขํ ๑- เอตาเสฺวว ธียติ, ปิยตีติ อตฺโถ. อิติ
จกฺขฺวาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ ธียเตติอาทิอตฺถวเสน ธาตูติ วุจฺจติ.
     อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา. เอตา
ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. ยถา จ โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย
สิลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิย ธาตุโย. วิจิตฺตา
เหตา าณญฺเยฺยาวยวาติ. ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ
รสโสณิตาทีสุ อญฺมญฺ วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺา, เอวเมเตสุปิ
ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมญฺา เวทิตพฺพา. อญฺมญฺ
วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขฺวาทโยติ. อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ
อธิวจนํ. ตถา หิ ภควา "ฉธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส"ติอาทีสุ ๒- ชีวสญฺาสมูหนตฺถํ
ธาตุเทสนํ อกาสีติ. ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ
จกฺขุธาตุ ฯเปฯ มโนวิญฺาณญฺจ ตํ ธาตุ จาติ มโนวิญฺาณธาตูติ เอวํ
ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ลกฺขณาทีหีติ จกฺขฺวาทีนํ ลกฺขณาทีเหเปตฺถ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตานิ
จ ปน เนสํ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
     กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ.
โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน วุตฺโต. จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทญฺหิ
ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิญฺาณธาตูติ ผลํ. เอวํ สพฺพตฺถ กมโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ตาวตฺวโตติ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- เตสุ เตสุ หิ สุตฺตาภิธมฺมปเทเสสุ
อาภาธาตุ, สุภธาตุ, อากาสานญฺจายตนธาตุ, วิญฺาณญฺจายตนธาตุ,
อากิญฺจญฺายตนธาตุ, เนวสญฺานาสญฺายตนธาตุ, สญฺาเวทยิตนิโรธธาตุ,
กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ       ๒ ม.อุ. ๑๔/๓๔๓-๔/๓๐๖
สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ,
อารมฺภธาตุ, นิกฺกมธาตุ, ปรกฺกมธาตุ, หีนธาตุ, มชฺฌิมธาตุ, ปณีตธาตุ,
ปวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิญฺาณธาตุ,
สงฺขตธาตุ, อสงฺขตธาตุ, อเนกธาตุนานาธาตุโลโกติ เอวมาทโย อญฺาปิ ธาตุโย
ทิสฺสนฺติ.
     เอวํ สติ สพฺพาสํ วเสน ปริจฺเฉทํ อกตฺวา กสฺมา อฏฺารสาติ อยเมว
ปริจฺเฉโท กโตติ เจ. สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพาสํ ธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา.
รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตุ. สุภธาตุ ปน รูปาทิปฏิพทฺธา. กสฺมา? สุภนิมิตฺตตฺตา.
สุภนิมิตฺตญฺหิ สุภธาตุ. ตญฺจ รูปาทีหิ วินิมุตฺตํ น วิชฺชติ, กุสลวิปาการมฺมณา
วา รูปาทโยเอว สุภธาตูติ รูปาทิมตฺตเมเวสา. อากาสานญฺจายตนธาตุอาทีสุ
จิตฺตํ มโนวิญฺาณธาตุ, เสสา ธมฺมา ธมฺมธาตุ. สญฺาเวทยิตนิโรธธาตุ ปน
สภาวโต นตฺถิ. ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตเมว หิ สา. กามธาตุ ธมฺมธาตุมตฺตํ วา
โหติ. ยถาห "ตตฺถ กตมา กามธาตุ. กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก ฯเปฯ
มิจฺฉาสงฺกปฺโป"ติ. อฏฺารสปิ ธาตุโย วา. ยถาห "เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ
กตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร
เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ ๑- เวทนา สญฺา
สงฺขารา วิญฺาณํ. อยํ วุจฺจติ กามธาตู"ติ. เนกฺขมฺมธาตุ ธมฺมธาตุเอว. "สพฺเพปิ
กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู"ติ วา วจนโต มโนวิญฺาณธาตุปิ โหติเยว.
พฺยาปาทวิหึสาอพฺยาปาทอวิหึสาสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาอวิชฺชาอารมฺภนิกฺกม-
ปรกฺกมธาตุโย ธมฺมธาตุเยว.
     หีนมชฺฌิมปณีตธาตุโย อฏฺารสธาตุมตฺตเมว. หีนา หิ จกฺขฺวาทโย หีนธาตุ,
มชฺฌิมปณีตา จกฺขฺวาทโย มชฺฌิมา เจว ปณีตา จ ธาตุ. นิปฺปริยาเยน
ปน อกุสลา ธมฺมธาตุมโนวิญฺาณธาตุโย หีนธาตุ, โลกิยา กุสลาพฺยากตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รูปา
อุโภปิ จกฺขุธาตุอาทโย จ มชฺฌิมธาตุ, โลกุตฺตรา ปน ธมฺมธาตุมโนวิญฺาณธาตุโย
ปณีตธาตุ. ปวีเตโชวาโยธาตุโย โผฏฺพฺพธาตุเยว. อาโปธาตุ อากาสธาตุ
จ ธมฺมธาตุเยว. วิญฺาณธาตุ จกฺขุวิญฺาณาทิสตฺตวิญฺาณธาตุสงฺเขโปเยว.
สตฺตรส ธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโส จ สงฺขตธาตุ, อสงฺขตธาตุ ปน ธมฺมธาตุเอกเทโสว.
อเนกธาตุนานาธาตุโลโก ปน อฏฺารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวาติ. อิติ
สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา อฏฺารเสว วุตฺตาติ.
     อปิจ วิชานนสภาเว วิญฺาเณ ชีวสญฺีนํ ชีวสญฺาสมูหนตฺถมฺปิ ๑-
อฏฺารเสว วุตฺตา. สนฺติ หิ สตฺตา วิชานนสภาเว วิญฺาเณ ชีวสญฺิโน,
เตสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนวิญฺาณธาตุเภเทน ๒- ตสฺสา อเนกตฺตํ
จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตญฺจ ปกาเสตฺวา ทีฆรตฺตานุสยิตํ ชีวสญฺ
สมูหนิตุกาเมน ภควตา อฏฺารส ธาตุโย ปกาสิตา. กิญฺจ ภิยฺโย:- ตถา
เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน. เย จ อิมาย นาติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย เวเนยฺยา
สตฺตา, ตทชฺฌาสยวเสน จ อฏฺารเสว ปกาสิตา.
                  สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ
                  ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส
                  สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน
                  เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตีติ.
เอวเมตฺถ ตาวตฺวโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     สงฺขโตติ จกฺขุธาตุ ตาว ชาติโต เอโก ธมฺโมเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ
จกฺขุปสาโทติ. ๓- ตถา โสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสธาตุโย โสตปสาทาทิวเสน.
โผฏฺพฺพธาตุ ปน ปวีเตโชวาโยวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
จกฺขุวิญฺาณธาตุ กุสลากุสลวิปากวเสน เทฺว ธมฺมาติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ตถา
โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณธาตุโย. มโนธาตุ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สญฺาสมูหนตฺถมฺปิ       ๒ ฉ.ม....กายวิญฺาณมโนวิญฺาณธาตุเภเทน
@ปญฺจทฺวาราวชฺชนกุสลากุสล@ ๓ ฉ.ม. จกฺขุปสาทวเสน
วิปากสมฺปฏิจฺฉนฺนวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ธมฺมธาตุ ติณฺณํ
อรูปกฺขนฺธานํ โสฬสนฺนํ สุขุมรูปานํ อสงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน วีสติ ธมฺมาติ
สงฺขฺยํ คจฺฉติ. มโนวิญฺาณธาตุ เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิญฺาณวเสน ฉสตฺตติ
ธมฺมาติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ เอวเมตฺถ สงฺขโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ปจฺจยาติ จกฺขุธาตุอาทีนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุอาทีสุ ปจฺจยโต เวทิตพฺโพ
วินิจฺฉโย. โส ปน เนสํ ๑- ปจฺจยภาโว นิทฺเทสวาเร อาวีภวิสฺสติ.
     ทฏฺพฺพาติ ทฏฺพฺพโต เจตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. สพฺพาเอว
หิ สงฺขตา ธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต ธุวสุภสุขตฺตภาวสุญฺโต
ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา,
ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิญฺาณธาตุ. ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ,
มุขํ วิย รูปธาตุ, มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิญฺาณธาตุ. อถวา อุจฺฉุติลานิ
วิย จกฺขุธาตุ, ยนฺตจกฺกยฏฺิ วิย รูปธาตุ, อุจฺฉุรสเตลานิ วิย จกฺขุวิญฺาณธาตุ.
ตถา อธรารณี วิย จกฺขุธาตุ, อุตฺตรารณี วิย รูปธาตุ, อคฺคิ วิย จกฺขุวิญฺาณธาตุ.
เอส นโย โสตธาตุอาทีสุ.
     มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิญฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย
ทฏฺพฺพา. ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิว จ ทฏฺพฺโพ,
สญฺาสงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺลสูลโยคา อาตุรา วิย. ปุถุชฺชนานํ วา สญฺา
อาสาทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺิ วิย, อยถาภุจฺจนิมิตฺตคฺคาหกโต วนมิโค วิย จ. ๒-
สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนปุริโส ๓- วิย,
ชาติทุกฺขานุพนฺธนโต ราชปุริสานุพนฺธโจรา วิย, สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส
เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย, รูปํ นานาวิธูปทฺทวนิมิตฺตโต ขุรจกฺกํ วิย ทฏฺพฺพํ.
     อสงฺขตา ปน ธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺพฺพา. กสฺมา?
สพฺพานตฺถปฏิปกฺขภูตตฺตา. มโนวิญฺาณธาตุ คหิตารมฺมณํ มุญฺจิตฺวาปิ อญฺ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส ปเนเตสํ   ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท นตฺถิ    ๓ ฉ.ม. ขิปนกปุริโส
คเหตฺวาว ปวตฺตนโต มหาวนมกฺกโฏ ๑- วิย ทุทฺทมนโต อสฺสขลุงโก วิย
ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสขิตฺตทณฺโฑ วิย โลภโทสาทินานปฺปการกิเลสโยคโต
รงฺคนโฏ วิย ทฏฺพฺพาติ.
     [๑๘๔] นิทฺเทสวาเร จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จาติ อิทญฺจ ทฺวยํ ปฏิจฺจ
อญฺญฺจ กิริยามโนธาตุญฺเจว สมฺปยุตฺตกฺขนฺธตฺตยญฺจาติ อตฺโถ. จกฺขุวิญฺาณธาตุยา
หิ จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยามโนธาตุ
วิคตปจฺจโย, ตโย อรูปิโน ขนฺธา ๒- สหชาตปจฺจโย. ตสฺมา เอสา จกฺขุวิญฺาณธาตุ
อิเม จตฺตาโร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ นาม. โสตญฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
     นิรุทฺธสมนนฺตราติ นิรุทฺธาย สมนนฺตรา. ตชฺชา มโนธาตูติ ตสฺมึ
อารมฺมเณ ชาตา กุสลากุสลวิปากโต ทุวิธา มโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจา.
สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโรติ เอเตสุ จกฺขุวิญฺาณาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ
อุปฺปชฺชมาเนสุ ปมสมนฺนาหาโร, จกฺขุวิญฺาณธาตุอาทีนํ วา อารมฺมณสงฺขาเตสุ
สพฺพธมฺเมสุ ปมสมนฺนาหาโรติ อยเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอเตน
ปญฺจทฺวาราวชฺชนกิจฺจา กิริยามโนธาตุ คหิตาติ เวทิตพฺพา.
     มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตราติ เอตฺถ ปิกาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ.
ตสฺมา มโนธาตุยาปิ มโนวิญฺาณธาตุยาปีติ อยเมตฺถ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. เตน ยา จ วิปากมโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย สมนนฺตรา
อุปฺปชฺชติ สนฺตีรณกิจฺจา วิปากมโนวิญฺาณธาตุ, ยา จ ตสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุทฺธาย สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ โวฏฺพฺพนกิจฺจา กิริยามโนวิญฺาณธาตุ, ยา จ
ตสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ ชวนกิจฺจา มโนวิญฺาณธาตุ,
สา สพฺพาปิ กถิตา  โหตีติ เวทิตพฺพา. มนญฺจ ปฏิจฺจาติ ภวงฺคมนญฺจ. ๓-
ธมฺเม จาติ จตุภูมิกธมฺมารมฺมณํ. อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺาณนฺติ สหาวชฺชนกํ
ชวนํ นิพฺพตฺตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วนมกฺกโฏ    ๒ ฉ.ม. อรูปกฺขนฺธา    ๓ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     อิมสฺมึ ปน าเน หตฺเถ คหิตปญฺหํ นาม คณฺหึสุ. มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร
กิร นาม ทีฆภาณกอภยตฺเถรํ หตฺเถ คเหตฺวา อาห "ปฏิจฺจาติปิ ๑- นาม
อาคตฏฺาเน อาวชฺชนํ วิสุํ น กาตพฺพํ, ภวงฺคนิสฺสิตเมว กาตพฺพนฺ"ติ.
ตสฺมา อิธ มโนติ สหาวชฺชนกํ ภวงฺคํ. มโนวิญฺาณนฺติ ชวนมโนวิญฺานนฺติ. ๒-
อิมสฺมึ ปน อภิธมฺมภาชนีเย โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, เทฺว จตุภูมิกา
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาติ.
                     อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       ------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๘๒-๘๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1921&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1921&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=124
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2252
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=2205
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=2205
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35