ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                          ๕. อินฺทฺริยวิภงฺค
                       ๑. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
     [๒๑๙] อิทานิ ตทนนฺตเร อินฺทฺริยวิภงฺเค พาวีสตีติ คณนปริจฺเฉโท.
อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต
จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํ.
โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ กายินฺทฺริยํ. วิชานนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ
กาเรตีติ มนินฺทฺริยํ. อิตฺถีภาเว อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อิตฺถินฺทฺริยํ. ปุริสภาเว
อินฺทตฺตํ กาเรตีติ ปุริสินฺทฺริยํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
ชีวิตินฺทฺริยํ. สุขลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สุขินฺทฺริยํ.
ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํ. ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทตฺตํ
กาเรตีติ วิริยินฺทฺริยํ. อุปฏฺฐานลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สตินฺทฺริยํ.
อวิกฺเขปลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํ. ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ
กาเรตีติ ปญฺญินฺทฺริยํ. อนญฺญาตญฺญสฺสามีติปวตฺเต ชานนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ. ญาตานํเยว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
อญฺญินฺทฺริยํ. อญฺญาตาวีภาเว อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ.
     อิธ สุตฺตนฺตภาชนียนฺนาม น คหิตํ. กสฺมา? สุตฺตนฺเต อิมาย ปฏิปาฏิยา
พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ อนาคตตฺตา. สุตฺตนฺตสฺมึ หิ กตฺถจิ เทฺว อินฺทฺริยานิ
กถิตานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ปญฺจ. เอวํ ปน นิรนฺตรํ ทฺวาวีสติ อาคตานิ
นาม นตฺถิ. อยํ ตาเวตฺถ อฏฺฐกถานโย. อยํ ปน อปโร นโย:- เอเตสุ หิ
              อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ        กมโต จ วิชานิยา
              เภทาเภทา ตถา กิจฺจา    ภูมิโต จ วินิจฺฉยํ.
     ตตฺถ จกฺขฺวาทีนํ ตาว "จกฺขตี"ติอาทินา ๑- นเยน อตฺโถ ปกาสิโต.
ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปฐมํ ปุพฺพภาเค อนญฺญาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมํ
วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ
อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, ทุติยํ อาชานนโต จ อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต
จ อญฺญินฺทฺริยํ, ตติยํ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตญฺญาณกิจฺจสฺส
ขีณาสวสฺเสว อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ.
     โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโฐ นามาติ. อินฺทลิงฺคฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ, อินฺทเทสิตฏฺโฐ
อินฺทฺริยฏฺโฐ, อินฺททิฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ, อินฺทสิฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ,
อินฺทชุฏฺฐฏฺโฐ อินฺทฺริยฏฺโฐ, โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติ, ภควา หิ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท, กุสลากุสลญฺจ กมฺมํ กมฺเมสุ กสฺสจิ
อิสฺสริยาภาวโต. เตเนเวตฺถ กมฺมสญฺชนิตานิ ตาว ๒- อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ
อุลฺลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิฏฺฐานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเฐน อินฺทสิฏฺฐฏฺเฐน จ
อินฺทฺริยานิ. สพฺพาเนว ปน ตานิ ๓- ภควตา ยภาภูตโต ปกาสิตานิ จ อภิสมฺพุทฺธานิ
จาติ อินฺทเทสิตฏฺเฐน อินฺททิฏฺฐฏฺเฐน จ อินฺทฺริยานิ. เตเนว ภควตา มุนินฺเทน
กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฐฏฺเฐนปิ
อินฺทฺริยานิ. อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเฐนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ.
จกฺขุวิญฺญาณาทิปฺปวตฺติยํ หิ จกฺขฺวาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจํ, ตสฺมึ หิ ติกฺเข
ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วินิจฺฉโย.
     ลกฺขณาทีหีติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐาเนหิปิ จกฺขฺวาทีนํ วินิจฺฉยํ
วิชานิยาติ อตฺโถ. ตานิ ปเนเตสํ ๔- ลกฺขณาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
ปญฺญินฺทฺริยาทีนิ หิ จตฺตาริ อตฺถโต อโมโหเยว. เสสานิ ตตฺถ สรูเปเนวาคตานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จกฺขตีติ จกฺขูติ....      ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. เอตานิ               ฉ.ม. เนสํ
     กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺมํ ปริญฺญาย อริยภูมิปฏิลาโภ
โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปฐมํ เทสิตานิ. โส ปน อตฺตภาโว
ยํ ธมฺมํ อุปาทาย อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา สงฺขฺยํ คจฺฉติ, อยํ โสติ นิทสฺสนตฺถํ
ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยญฺจ. โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ
ญาปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ยาว ตสฺส ปวตฺติ, ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติ.
ยญฺจ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ สุขทุกฺขนฺติ ญาปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิ.
ตํนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ. อิมาย
ปฏิปตฺติยา เอกธมฺโม ๑- ปฐมํ อตฺตนิ ปาตุภวตีติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ
ตโต อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, ตสฺเสว ผลตฺตา ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา
จ ตโต อญฺญินฺทฺริยํ. อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปนิมสฺมึ
นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ ญาปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ
เทสิตนฺติ อยเมตฺถ กโม.
     เภทาเภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว เจตฺถ เภโท. ตํ หิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ
อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ โหติ. เสสานํ อเภโทติ เอวเมตฺถ เภทาเภทโต
วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
     กิจฺจาติ กิมินฺทฺริยานํ กิจฺจนฺติ เจ. จกฺขุนฺทฺริยสฺส ตาว "จกฺขฺวายตนํ
จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ
วจนโต ยํ ตํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพํ อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิภาเวน
จกฺขุวิญฺญาณาทิธมฺมานํ ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตอตฺตาการานุวตฺตาปนํ, อิทํ
กิจฺจนฺติ. ๒- เอวํ โสตฆานชิวฺหากายานํ. มนินฺทฺริยสฺส ปน สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน
วสวตฺตาปนํ, ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชาตธมฺมานุปาลนํ, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ
อิตฺถีปุริสนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาการานุวิธานํ, สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ
สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปนํ, อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอส ธมฺโม       ฉ.ม. กิจฺจํ
สนฺตปณีตมชฺฌตฺตาการานุปาปนํ, สทฺธาทีนํ ปฏิปกฺขาภิภวนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ
ปสนฺนาการาทิภาวสมฺปาปนํ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สํโยชนตฺตยปฺปหานญฺเจว
สมฺปยุตฺตกานญฺจ ตปฺปหานาภิมุขภาวกรณํ, อญฺญินฺทฺริยสฺส กามราคพฺยาปาทาทิตนุ-
กรณปฺปหานญฺเจว สหชาตานญฺจ อตฺตโน วสานุวตฺตาปนํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส
สพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกปฺปหานญฺเจว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ
เอวเมตฺถ กิจฺจโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
     ภูมิโตติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถีปุริสสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ เจตฺถ
กามาวจราเนว, มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ สทฺธาวิริยสติสมาธิ-
  ปญฺญินฺทฺริยานิ จ จตุภูมิปริยาปนฺนานิ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ กามาวจรรูปาวจร-
  โลกุตฺตรวเสน ภูมิตฺตยปริยาปนฺนํ, อวสาเน ตีณิ โลกุตฺตราเนวาติ เอวํ ภูมิโต
วินิจฺฉยํ วิชานิยา. เอวํ หิ วิชานนฺโต:-
              สํเวคพหุโล ภิกฺขุ         ฐิโต อินฺทฺริยสํวเร
              อินฺทฺริยานิ ปริญฺญาย       ทุกฺขสฺสนฺตํ นิคจฺฉตีติ.
     [๒๒๐] นิทฺเทสวาเร "ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานนฺ"ติอาทิ สพฺพํ
ธมฺมสงฺคณิยํ ปทภาชเน ๑- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริย-
นิทฺเทสาทีสุ จ สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายาโม สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธีติอาทีนิ น
วุตฺตานิ. กสฺมา? สพฺพสงฺคาหิกตฺตา. ๒- สพฺพสงฺคาหิกานิ หิ อิธ อินฺทฺริยานิ
กถิตานิ. เอวํ สนฺเตเปตฺถ ทส อินฺทฺริยานิ โลกิยานิ กามาวจราเนว, ตีณิ
โลกุตฺตรานิ, นว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานีติ.
                     อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  สงฺคณี. อ. ๑/๕๙๕/๓๖๔           ฉ.ม. สพฺพสงฺคาหกตฺตา


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๑๓๔-๑๓๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=3141&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=3141&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=236              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=3324              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3282              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3282              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]