อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                          ๕. อินฺทฺริยวิภงฺค
                       ๑. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
     [๒๑๙] อิทานิ ตทนนฺตเร อินฺทฺริยวิภงฺเค พาวีสตีติ คณนปริจฺเฉโท.
อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต
จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํ.
โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ กายินฺทฺริยํ. วิชานนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ
กาเรตีติ มนินฺทฺริยํ. อิตฺถีภาเว อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อิตฺถินฺทฺริยํ. ปุริสภาเว
อินฺทตฺตํ กาเรตีติ ปุริสินฺทฺริยํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
ชีวิตินฺทฺริยํ. สุขลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สุขินฺทฺริยํ.
ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํ. ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทตฺตํ
กาเรตีติ วิริยินฺทฺริยํ. อุปฏฺานลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สตินฺทฺริยํ.
อวิกฺเขปลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํ. ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ
กาเรตีติ ปญฺินฺทฺริยํ. อนญฺาตญฺสฺสามีติปวตฺเต ชานนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. าตานํเยว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
อญฺินฺทฺริยํ. อญฺาตาวีภาเว อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อญฺาตาวินฺทฺริยํ.
     อิธ สุตฺตนฺตภาชนียนฺนาม น คหิตํ. กสฺมา? สุตฺตนฺเต อิมาย ปฏิปาฏิยา
พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ อนาคตตฺตา. สุตฺตนฺตสฺมึ หิ กตฺถจิ เทฺว อินฺทฺริยานิ
กถิตานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ปญฺจ. เอวํ ปน นิรนฺตรํ ทฺวาวีสติ อาคตานิ
นาม นตฺถิ. อยํ ตาเวตฺถ อฏฺกถานโย. อยํ ปน อปโร นโย:- เอเตสุ หิ
              อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ        กมโต จ วิชานิยา
              เภทาเภทา ตถา กิจฺจา    ภูมิโต จ วินิจฺฉยํ.
     ตตฺถ จกฺขฺวาทีนํ ตาว "จกฺขตี"ติอาทินา ๑- นเยน อตฺโถ ปกาสิโต.
ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปมํ ปุพฺพภาเค อนญฺาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมํ
วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ
อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, ทุติยํ อาชานนโต จ อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต
จ อญฺินฺทฺริยํ, ตติยํ อญฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺิตญฺาณกิจฺจสฺส
ขีณาสวสฺเสว อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อญฺาตาวินฺทฺริยํ.
     โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโ นามาติ. อินฺทลิงฺคฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ, อินฺทเทสิตฏฺโ
อินฺทฺริยฏฺโ, อินฺททิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ, อินฺทสิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ,
อินฺทชุฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ, โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติ, ภควา หิ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท, กุสลากุสลญฺจ กมฺมํ กมฺเมสุ กสฺสจิ
อิสฺสริยาภาวโต. เตเนเวตฺถ กมฺมสญฺชนิตานิ ตาว ๒- อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ
อุลฺลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิฏฺานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเน อินฺทสิฏฺฏฺเน จ
อินฺทฺริยานิ. สพฺพาเนว ปน ตานิ ๓- ภควตา ยภาภูตโต ปกาสิตานิ จ อภิสมฺพุทฺธานิ
จาติ อินฺทเทสิตฏฺเน อินฺททิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. เตเนว ภควตา มุนินฺเทน
กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฏฺเนปิ
อินฺทฺริยานิ. อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ.
จกฺขุวิญฺาณาทิปฺปวตฺติยํ หิ จกฺขฺวาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจํ, ตสฺมึ หิ ติกฺเข
ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วินิจฺฉโย.
     ลกฺขณาทีหีติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺาเนหิปิ จกฺขฺวาทีนํ วินิจฺฉยํ
วิชานิยาติ อตฺโถ. ตานิ ปเนเตสํ ๔- ลกฺขณาทีนิ เหฏฺา วุตฺตาเนว.
ปญฺินฺทฺริยาทีนิ หิ จตฺตาริ อตฺถโต อโมโหเยว. เสสานิ ตตฺถ สรูเปเนวาคตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จกฺขตีติ จกฺขูติ....     ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. เอตานิ              ๔ ฉ.ม. เนสํ
     กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺมํ ปริญฺาย อริยภูมิปฏิลาโภ
โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปมํ เทสิตานิ. โส ปน อตฺตภาโว
ยํ ธมฺมํ อุปาทาย อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา สงฺขฺยํ คจฺฉติ, อยํ โสติ นิทสฺสนตฺถํ
ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยญฺจ. โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ
าปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ยาว ตสฺส ปวตฺติ, ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติ.
ยญฺจ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ สุขทุกฺขนฺติ าปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิ.
ตํนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ. อิมาย
ปฏิปตฺติยา เอกธมฺโม ๑- ปมํ อตฺตนิ ปาตุภวตีติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ
ตโต อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, ตสฺเสว ผลตฺตา ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา
จ ตโต อญฺินฺทฺริยํ. อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปนิมสฺมึ
นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ าปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อญฺาตาวินฺทฺริยํ
เทสิตนฺติ อยเมตฺถ กโม.
     เภทาเภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว เจตฺถ เภโท. ตํ หิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ
อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ โหติ. เสสานํ อเภโทติ เอวเมตฺถ เภทาเภทโต
วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
     กิจฺจาติ กิมินฺทฺริยานํ กิจฺจนฺติ เจ. จกฺขุนฺทฺริยสฺส ตาว "จกฺขฺวายตนํ
จกฺขุวิญฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ
วจนโต ยํ ตํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพํ อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิภาเวน
จกฺขุวิญฺาณาทิธมฺมานํ ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตอตฺตาการานุวตฺตาปนํ, อิทํ
กิจฺจนฺติ. ๒- เอวํ โสตฆานชิวฺหากายานํ. มนินฺทฺริยสฺส ปน สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน
วสวตฺตาปนํ, ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชาตธมฺมานุปาลนํ, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ
อิตฺถีปุริสนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาการานุวิธานํ, สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ
สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปนํ, อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอส ธมฺโม      ๒ ฉ.ม. กิจฺจํ
สนฺตปณีตมชฺฌตฺตาการานุปาปนํ, สทฺธาทีนํ ปฏิปกฺขาภิภวนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ
ปสนฺนาการาทิภาวสมฺปาปนํ, อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สํโยชนตฺตยปฺปหานญฺเจว
สมฺปยุตฺตกานญฺจ ตปฺปหานาภิมุขภาวกรณํ, อญฺินฺทฺริยสฺส กามราคพฺยาปาทาทิตนุ-
กรณปฺปหานญฺเจว สหชาตานญฺจ อตฺตโน วสานุวตฺตาปนํ, อญฺาตาวินฺทฺริยสฺส
สพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกปฺปหานญฺเจว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ
เอวเมตฺถ กิจฺจโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
     ภูมิโตติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถีปุริสสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ เจตฺถ
กามาวจราเนว, มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ สทฺธาวิริยสติสมาธิ-
  ปญฺินฺทฺริยานิ จ จตุภูมิปริยาปนฺนานิ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ กามาวจรรูปาวจร-
  โลกุตฺตรวเสน ภูมิตฺตยปริยาปนฺนํ, อวสาเน ตีณิ โลกุตฺตราเนวาติ เอวํ ภูมิโต
วินิจฺฉยํ วิชานิยา. เอวํ หิ วิชานนฺโต:-
              สํเวคพหุโล ภิกฺขุ         ิโต อินฺทฺริยสํวเร
              อินฺทฺริยานิ ปริญฺาย       ทุกฺขสฺสนฺตํ นิคจฺฉตีติ.
     [๒๒๐] นิทฺเทสวาเร "ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานนฺ"ติอาทิ สพฺพํ
ธมฺมสงฺคณิยํ ปทภาชเน ๑- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริย-
นิทฺเทสาทีสุ จ สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายาโม สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธีติอาทีนิ น
วุตฺตานิ. กสฺมา? สพฺพสงฺคาหิกตฺตา. ๒- สพฺพสงฺคาหิกานิ หิ อิธ อินฺทฺริยานิ
กถิตานิ. เอวํ สนฺเตเปตฺถ ทส อินฺทฺริยานิ โลกิยานิ กามาวจราเนว, ตีณิ
โลกุตฺตรานิ, นว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานีติ.
                     อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๕๙๕/๓๖๔          ๒ ฉ.ม. สพฺพสงฺคาหกตฺตา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๑๓๔-๑๓๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=3141&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=3141&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=236
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=3324
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3282
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3282
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35