ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                        ๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺค
                   ๑. สุตฺตนฺตภาชนีย อุทฺเทสวารวณฺณนา
     [๒๒๕] อิทานิ ตทนนฺตเร ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ยา อยํ "อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขารา"ติอาทินา นเยน ตนฺติ นิกฺขิตฺตา, ตสฺสา อตฺถสํวณฺณนํ
กโรนฺเตน วิภชฺชวาทิมณฺฑลํ โอตริตฺวา อาจริยํ ๑- อนพฺภาจิกฺขนฺเตน สกสมยํ
อโวกฺกมนฺเตน ปรสมยํ อนายูหนฺเตน ๒- สุตฺตํ อปฺปฏิพาหนฺเตน วินยํ
อนุโลเมนฺเตน มหาปเทเส โอโลเกนฺเตน ธมฺมํ ทีเปนฺเตน อตฺถํ สงฺคาหนฺเตน ๓-
ตเมวตฺถํ ปุน อาวตฺเตตฺวา อปเรหิปิ ปริยาเยหิ นิทฺทิสนฺเตน จ ยสฺมา
อตฺถสํวณฺณนา กาตพฺพา โหติ, ปกติยาปิ จ ทุกฺกราว ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส
อตฺถสํวณฺณนา. ยถาหุ โปราณา:-
             "สจฺจํ สตฺโต ปฏิสนฺธิ       ปจฺจยาการเมว จ
              ทุทฺทสา จตุโร ธมฺมา      เทเสตุญฺจ สุทุกฺกรา"ติ.
     ตสฺมา "อญฺญตฺร อาคมาธิคมปฺปตฺเตหิ น สุกรา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส
อตฺถสํวณฺณนา"ติ ๔- ปริตุลยิตฺวา:-
              วตฺตุกาโม อหํ อชฺช       ปจฺจยาการวณฺณนํ
              ปติฏฺฐํ นาธิคจฺฉามิ        อชฺโฌคาโฬฺหว สาครํ.
              สาสนํ ปนิทํ นานา-       เทสนานยมณฺฑิตํ
              ปุพฺพาจริยมคฺโค จ        อพฺโพจฺฉินฺโน ปวตฺตติ.
              ยสฺมา ตสฺมา ตทุภยํ       สนฺนิสฺสายตฺถวณฺณนํ
              อารภิสฺสามิ เอตสฺส       ตํ สุณาถ สมาหิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาจริเย      ม. อนารุหนฺเตน
@ ฉ.ม. สงฺคหนฺเตน    ฉ.ม. อตฺถวณฺณนาติ
     วุตฺตเญฺหตํ ปุพฺพาจริเยหิ:-
                   "โย โกจิมํ อฏฺฐิกตฺวา สุเณยฺย
                    ลเภถ ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ
                    ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ
                    อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ"ติ.
     อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ หิ อาทิโตเยว ตาว:-
            เทสนาเภทโต อตฺถ-       ลกฺขเณกวิธาทิโต
            องฺคานญฺจ ววตฺถานา       วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ เทสนาเภทโตติ ภควโต หิ วลฺลิหารกานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ
วลฺลิคฺคหณํ วิย อาทิโต วา มชฺฌโต วา ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานํ, ตถา
ปริโยสานโต วา มชฺฌโต วา ปฏฺฐาย ยาว อาทีติ จตุพฺพิธา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา.
ยถา หิ วลฺลิหารเกสุ จตูสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มูลเมว ปฐมํ ปสฺสติ,
โส ตํ มูเล เฉตฺวา สพฺพํ อากฑฺฒิตฺวา อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา
"อิติ โข ภิกฺขเว อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ฯเปฯ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ"ติ ๑-
อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานาปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสติ.
     ยถา ปน เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มชฺฌํ ปฐมํ ปสฺสติ, โส มชฺเฌ
ฉินฺทิตฺวา อุปริภาคํเยว อากฑฺฒิตฺวา อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา "ตสฺส
ตํ เวทนํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ. ๒- ยา
เวทนาสุ นนฺทิ, ตทุปาทานํ. ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาตี"ติ ๓-
มชฺฌโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานาปิ เทเสติ.
     ยถา จ เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา อคฺคํ ปฐมํ ปสฺสติ, โส อคฺเค
คเหตฺวา อคฺคานุสาเรน ยาว มูลา สพฺพํ อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๕๙   ฉ.ม. นนฺที. เอวมุปริปิ
@ ม.มู. ๑๒/๔๐๙/๓๖๕, สํ.ข. ๑๗/๕/๑๓
"ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ชาติปจฺจยา นุ โข ภิกฺขเว
ชรามรณํ โน วา, กถํ วา เอตฺถ โหตีติ. ชาติปจฺจยา ภนฺเต ชรามรณํ, เอวํ
โน เอตฺถ โหติ `ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ'ติ. ภวปจฺจยา ชาติ ฯเปฯ
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, อวิชฺชาปจฺจยา นุ โข ภิกฺขเว
สงฺขารา โน วา, กถํ วา เอตฺถ โหตีติ. อวิชฺชาปจฺจยา ภนฺเต สงฺขารา, เอวํ
โน เอตฺถ โหติ `อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ ๑- ปริโยสานโต ปฏฺฐาย ยาว
อาทิโตปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสติ.
     ยถา ปน เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มชฺฌเมว ปฐมํ ปสฺสติ, โส
มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา เหฏฺฐา โอตรนฺโต ยาว มูลา อาทาย กมฺเม อุปเนติ,
เอวํ ภควา "อิเม จ ภิกฺขเว จตฺตาโร อาหารา กึนิทานา กึสมุทยา
กึชาติกา กึปภวา. อิเม จตฺตาโร อาหารา ตณฺหานิทานา ตณฺหาสมุทยา
ตณฺหาชาติกา ตณฺหาปภวา. ตณฺหา กึนิทานา ฯเปฯ เวทนา. ผสฺโส. สฬายตนํ.
นามรูปํ. วิญฺญาณํ. สงฺขารา กึนิทานา ฯเปฯ สงฺขารา อวิชฺชานิทานา
อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวา"ติ ๒- มชฺฌโต ปฏฺฐาย ยาว อาทิโต
เทเสติ.
     กสฺมา ปเนวํ เทเสตีติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส สมนฺตภทฺทกตฺตา สยญฺจ
เทสนาวิลาสปฺปตฺตตฺตา. สมนฺตภทฺทโก หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ตโต ตโต ญายปฏิเวธาย
สํวตฺตติเยว, เทสนาวิลาสปฺปตโต จ ภควา จตุเวสารชฺชปฏิสมฺภิทาโยเคน
จตุพฺพิธคมฺภีรภาวปฺปตฺติยา จ. โส เทสนาวิลาสปฺปตฺตตฺตา นานานเยเหว
ธมฺมํ เทเสติ. วิเสสโต ปนสฺส ยา อาทิโต ปฏฺฐาย อนุโลมเทสนา, สา
ปวตฺติการณวิภาคสมฺมุฬฺหํ เวเนยฺยชนํ สมนุปสฺสโต ยถาสเกหิ การเณหิ
ปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถญฺจ อุปฺปตฺติกฺกมสนฺทสฺสนตฺถญฺจ ปวตฺติตาติ ญาตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๐๓/๓๖๐      สํ.นิ. ๑๖/๑๑/๑๓
     ยา ปริโยสานโต ปฏฺฐาย ปฏิโลมเทสนา, สา "กิจฺฉํ วตายํ โลโก
อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จา"ติอาทินา ๑- นเยน กิจฺฉาปนฺนํ
โลกมนุวิโลกยโต ปุพฺพภาคปฏิเวธานุสาเรน ตสฺส ตสฺส ชรามรณาทิกสฺส ทุกฺขสฺส
อตฺตนาธิคตการณสนฺทสฺสนตฺถํ. ยา ปน มชฺฌโต ปฏฺฐาย ยาว อาทิสฺมา, ๒-
สา อาหารนิทานววตฺถาปนานุสาเรน ยาว อตีตํ อทฺธานํ อติหริตฺวา ปุน
อตีตทฺธโต ปภูติ เหตุผลปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺถํ. ยา ปน มชฺฌโต ปฏฺฐาย
ยาว ปริโยสานา ปวตฺตา, สา ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน อนาคตทฺธาเหตุสมุฏฺฐานโต
ปภูติ อนาคตทฺธานสนฺทสฺสนตฺถํ. ๓- ตาสุ ยา สา ปวตฺติการณสมฺมุฬฺหสฺส
เวเนยฺยชนสฺส ยถาสเกหิ การเณหิ ปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถํ อุปฺปตฺติกฺกมสนฺทสฺสนตฺถญฺจ
อาทิโต ปฏฺฐาย อนุโลมเทสนา วุตฺตา, สา อิธ นิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     กสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตา, กึ ปกติวาทีนํ ปกติ วิย
อวิชฺชาปิ อการณํ มูลการณํ โลกสฺสาติ. น อการณํ. "อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย"ติ
หิ อวิชฺชาย การณํ วุตฺตํ. อตฺถิ ปน ปริยาโย, เยน มูลการณํ สิยา,
โก ปน โสติ. วฏฺฏกถาย สีสภาโว. ภควา หิ วฏฺฏกถํ กเถนฺโต เทฺว ธมฺเม
สีสํ กตฺวา กเถสิ อวิชฺชํ วา ภวตณฺหํ วา. ยถาห "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น
ปญฺญายติ อวิชฺชาย `อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ. ๔-
เอวญฺเจตํ ภิกฺขเว วุจฺจติ, อถ จ ปน ปญฺญายติ `อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ. ๕-
ภวตณฺหํ วา. ยถาห "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ ภวตณฺหาย `อิโต
ปุพฺเพ ภวตณฺหา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ. เอวญฺเจตํ ภิกฺขเว วุจฺจติ,
อถ จ ปน ปญฺญายติ `อิทปฺปจฺจยา ภวตณฺหา"ติ. ๖-
     กสฺมา ปน ภควา วฏฺฏกถํ กเถนฺโต อิเม เทฺว ธมฺเม สีสํ กตฺวา
กเถสีติ. สุคติทุคฺคติคามิโน กมฺมสฺส วิเสสเหตุภูตตฺตา. ทุคฺคติคามิโน หิ กมฺมสฺส
@เชิงอรรถ:  ที.ม. ๑๐/๕๗/๒๖     ฉ.ม. อาทิ        ฉ.ม. อนาคตทฺธสนฺทสฺสนตฺถํ
@ ฉ.ม. สมภวีติ        องฺ.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๐ (สฺยา)
@ องฺ.ทสก. ๒๔/๖๒/๑๒๔ (สฺยา)
วิเสสเหตุ อวิชฺชา. กสฺมา? ยสฺมา อวิชฺชาภิภูโต ปุถุชฺชโน อคฺคิสนฺตาปลคุฬา-
ภิฆาตปริสฺสมาภิภูตา วชฺฌคาวี ตาย ปริสฺสมาตุรตาย นิรสฺสาทมฺปิ อตฺตโน
อนตฺถาวหมฺปิ จ อุโณฺหทกปานํ วิย กิเลสสนฺตาปโต นิรสฺสาทมฺปิ ทุคฺคติวินิปาตโต
จ อตฺตโน อนตฺถาวหมฺปิ ปาณาติปาตาทิมเนกปฺปการํ ทุคฺคติคามิกมฺมํ
อารภติ. สุคติคามิโน ปน กมฺมสฺส วิเสสเหตุ ภวตณฺหา. กสฺมา? ยสฺมา
ภวตณฺหาภิภูโต ปุถุชฺชโน ยถาวุตฺตปฺปการา คาวี สีตูทกตณฺหาย สอสฺสาทํ
อตฺตโน ปริสฺสมวิโนทนญฺจ สีตูทกปานํ วิย กิเลสสนฺตาปวิรหโต สอสฺสาทํ
สุคติสมฺปาปเนน อตฺตโน ทุคฺคติทุกฺขปริสฺสมวิโนทนญฺจ
ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิมเนกปฺปการํ สุคติคามิกมฺมํ อารภติ.
     เอเตสุ ปน วฏฺฏกถาย สีสภูเตสุ ธมฺเมสุ กตฺถจิ ภควา เอกธมฺมมูลิกํ
เทสนํ เทเสติ. เสยฺยถีทํ? "อิติ โข ภิกฺขเว อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ
วิญฺญาณนฺ"ติอาทิ. ๑- ตถา "อุปาทานิเยสุ ภิกฺขเว ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน
วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺ"ติอาทิ. ๒- กตฺถจิ อุภยมูลิกมฺปิ.
เสยฺยถีทํ? "อวิชฺชานีวรณสฺส ภิกฺขเว พาลสฺส ตณฺหาย สํยุตฺตสฺส ๓- เอวมยํ
กาโย สมุทาคโต. อิติ อยญฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ, ทฺวยํ
ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ, เยหิ ผุฏฺโฐ พาโล สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยตี"ติอาทิ. ๔-
ตาสุ ตาสุ เทสนาสุ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อยมิธ อวิชฺชาวเสน
เอกธมฺมมูลิกา เทสนาติ เวทิตพฺพา. เอวํ ตาเวตฺถ เทสนาเภทโต วิญฺญาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
     อตฺถโตติ อวิชฺชาทีนํ ปทานํ อตฺถโต. เสยฺยถีทํ:- ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน
กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ
อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๒๓/๓๑         สํ.นิ. ๑๖/๕๒/๘๒
@ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตสฺส         สํ.นิ. ๑๖/๑๙/๒๔
อวิชฺชา ขนฺธานํ ราสฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฏฺฐํ, ๑- สจฺจานํ
ตถฏฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺฐํ ๒- อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ
ปิฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา.
อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพโยนิคติภววิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ
อวิชฺชา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถีปุริสาทีสุ ชวติ,
วิชฺชามาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา. อปิจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ
วตฺถารมฺมณปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ๓- ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา.
     ยํ ปฏิจฺจ ผลเมติ, โส ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา เตน, ตํ อปฺปจฺจกฺขิตฺวาติ
อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถ. อปิจ อุปการกฏฺโฐ
ปจฺจยฏฺโฐ, อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย. ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา.
     สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา. อปิจ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารสทฺเทน
อาคตสงฺขารา จาติ ทุวิธา สงฺขารา. ตตฺถ ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารา
ตโย กายวจีจิตฺตสงฺขารา ตโยติ อิเม ฉ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. เต สพฺเพปิ
โลกิยกุสลากุสลเจตนามตฺตเมว โหนฺติ.
     สงฺขตสงฺขาโร อภิสงฺขตสงฺขาโร อภิสงฺขรณกสงฺขาโร ปโยคาภิสงฺขาโรติ
อิเม ปน จตฺตาโร สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารา. ตตฺถ "อนิจฺจา วต สงฺขารา"ติ
อาทีสุ ๔- วุตฺตา สพฺเพปิ สปฺปจฺจยา ธมฺมา สงฺขตสงฺขารา นาม. กมฺมนิพฺพตฺตา
เตภูมิกา รูปารูปธมฺมา อภิสงฺขตสงฺขาราติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตา. เตปิ "อนิจฺจา
วต สงฺขารา"ติ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. วิสุํ ปน เนสํ อาคตฏฺฐานํ น
ปญฺญายติ. เตภูมิกกุสลากุสลเจตนา ปน อภิสงฺขรณกสงฺขาโรติ วุจฺจติ. ตสฺส
"อวิชฺชาคโตยํ ภิกฺขเว ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทีสุ ๕-
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. สุญฺญตฏฺฐํ           ฉ.ม. อาธิปเตยฺยฏฺฐํ
@ ฉ. วตฺถารมฺมณานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ
@ ที.ม. ๑๐/๒๒๑,๒๗๒/๑๓๗,๑๗๑, สํ.ส.๑๕/๑๘๖/๑๙๐, สํ.นิ. ๑๖/๑๔๓/๑๘๕
@ สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๐
อาคตฏฺฐานํ ปญฺญายติ. กายิกเจตสิกํ ปน วิริยํ ปโยคาภิสงฺขาโรติ วุจฺจติ. โส
"ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มญฺเญ
อฏฺฐาสี"ติอาทีสุ ๑- อาคโต.
     น เกวลญฺจ เอเตเยว, อญฺเญปิ "สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส
โข อาวุโส วิสาข ภิกฺขุโน ปฐมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร,
ตโต จิตฺตสงฺขาโร"ติอาทินา ๒- นเยน สงฺขารสทฺเทน อาคตา อเนกา สงฺขารา.
เตสุ นตฺถิ โส สงฺขาโร, โย สงฺขตสงฺขาเร สงฺคหํ น คจฺเฉยฺย. อิโต ปรํ
สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติอาทีสุ ยํ วุตฺตํ, ตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     อวุตฺเต ปน วิชานาตีติ วิญฺญาณํ. นมตีติ นามํ. รุปฺปตีติ รูปํ. อาเย
ตโนติ, อายตญฺจ นยตีติ อายตนํ. ผุสตีติ ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. ปริตสฺสตีติ
ตณฺหา. อุปาทิยตีติ อุปาทานํ. ภวติ ภาวยติ จาติ ภโว. ชนนํ ชาติ. ชิรณํ
ชรา. มรนฺติ เอเตนาติ มรณํ. โสจนํ โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ทุกฺขยตีติ
ทุกฺขํ. อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน วา เทฺวธา ขณตีติปิ ทุกฺขํ. ทุมฺมนสฺส ภาโว
โทมนสฺสํ. ภุโส อายาโส อุปายาโส.
     สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ. น เกวลญฺจ โสกาทีเหว, อถโข สพฺพปเทหิ
สมฺภวนฺติสทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพา. อิตรถา หิ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ
วุตฺเต กึ กโรนฺตีติ น ปญฺญาเยยฺยุํ. "สมฺภวนฺตี"ติ ปน โยชนาย สติ "อวิชฺชา
จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี"ติ
ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
     เอวนฺติ นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํ. เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น
อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส. เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส
สกลสฺส วา. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส น สุขสุภาทีนํ.
สมุทโยติ นิพฺพตฺติ. โหตีติ สมฺภวติ. เอวเมตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ:  องฺ. ติก. ๒๐/๑๕/๑๐๗         ม.มู. ๑๒/๔๖๔/๔๑๓ (อตฺถโต สมานํ)
     ลกฺขณาทิโตติ อวิชฺชาทีนํ ลกฺขณาทิโต. เสยฺยถีทํ:- อญฺญาณลกฺขณา
อวิชฺชา, สมฺโมหนรสา, ฉาทนปจฺจุปฏฺฐานา, อาสวปทฏฺฐานา. อภิสงฺขรณลกฺขณา
สงฺขารา, อายูหนรสา, เจตนาปจฺจุปฏฺฐานา, อวิชฺชาปทฏฺฐานา. วิชานนลกฺขณํ
วิญฺญาณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺฐานํ, สงฺขารปทฏฺฐานํ,
วตฺถารมฺมณปทฏฺฐานํ วา. นมนลกฺขณํ นามํ, สมฺปโยครสํ, อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺฐานํ,
วิญฺญาณปทฏฺฐานํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, วิกิรณรสํ, อพฺยากตปจฺจุปฏฺฐานํ,
วิญฺญาณปทฏฺฐานํ. อายตนลกฺขณํ สฬายตนํ, ทสฺสนาทิรสํ, วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ,
นามรูปปทฏฺฐานํ. ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, สงฺฆฏฺฏนรโส, สงฺคติปจฺจุปฏฺฐาโน,
สฬายตนปทฏฺฐาโน. อนุภวนลกฺขณา เวทนา, วิสยรสสมฺโภครสา, สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺฐานา,
ผสฺสปทฏฺฐานา. เหตุลกฺขณา ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺติภาวปจฺจุปฏฺฐานา,
เวทนาปทฏฺฐานา. คหณลกฺขณํ อุปาทานํ, อมุญฺจนรสํ, ตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺฐิปจฺจุปฏฺฐานํ,
ตณฺหาปทฏฺฐานํ. กมฺมกมฺมผลลกฺขโณ ภโว, ภาวนภวนรโส, กุสลากุสลา-
พฺยากตปจฺจุปฏฺฐาโน, อุปาทานปทฏฺฐาโน. ชาติอาทีนํ ลกฺขณาทีนิ สจฺจวิภงฺเค
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอวเมตฺถ ลกฺขณาทิโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เอกวิธาทิโตติ เอตฺถ อวิชฺชา อญฺญาณาทสฺสนโมหาทิภาวโต เอกวิธา,
อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติโต ทุวิธา, ตถา สงฺขาราสงฺขารโต, เวทนาตฺตยสมฺปโยคโต
ติวิธา, จตุสจฺจาปฏิเวธโต จตุพฺพิธา, คติปญฺจกาทีนวจฺฉาทนโต ปญฺจวิธา.
ทฺวารารมฺมณโต ปน สพฺเพสุปิ อรูปธมฺเมสุ ฉพฺพิธาติ ๑- เวทิตพฺพา.
     สงฺขารา สาสววิปากธมฺมธมฺมาทิภาวโต เอกวิธา, กุสลากุสลโต ทุวิธา,
ตถา ปริตฺตมหคฺคตหีนมชฺฌิมมิจฺฉตฺตนิยตานิยตโต, ติวิธา ปุญฺญาภิสงฺขาราทิภาวโต,
จตุพฺพิธา จตุโยนิสํวตฺตนโต, ปญฺจวิธา ปญฺจคติคามิโต.
     วิญฺญาณํ โลกิยวิปากาทิภาวโต เอกวิธํ, สเหตุกาเหตุกาทิโต ทุวิธํ,
ภวตฺตยปริยาปนฺนโต เวทนาตฺตยสมฺปโยคโต อเหตุกทุเหตุกติเหตุกโต จ ติวิธํ,
โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ ปญฺจวิธญฺจ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฉพฺพิธตา
     นามรูปํ วิญฺญาณสนฺนิสฺสยโต กมฺมปจฺจยโต จ เอกวิธํ, สารมฺมณานารมฺมณโต
ทุวิธํ, อตีตาทิโต ติวิธํ, โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ ปญฺจวิธญฺจ.
     สฬายตนํ สญฺชาติสโมสรณฏฺฐานโต เอกวิธํ, ภูตปฺปสาทวิญฺญาณาทิโต
ทุวิธํ, สมฺปตฺตาสมฺปตฺตโนภยโคจรโต ติวิธํ, โยนิคติปริยาปนฺนโต จตุพฺพิธํ
ปญฺจวิธญฺจาติ อิมินา นเยน ผสฺสาทีนมฺปิ เอกวิธาทิภาโว เวทิตพฺโพติ เอวเมตฺถ
เอกวิธาทิโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     องฺคานญฺจ ววตฺถานาติ โสกาทโย เจตฺถ ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํ
วุตฺตา. ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺส เต สมฺภวนฺติ. ยถาห "อสฺสุตวา ภิกฺขเว
ปุถุชฺชโน สารีริกาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ
อุรตฺตาฬี ๑- กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตี"ติ. ๒- ยาว จ เตสํ ปวตฺติ, ตาว อวิชฺชายาติ
ปุนปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ สมฺพนฺธเมว โหติ ภวจกฺกํ. ตสฺมา เตสมฺปิ
ชรามรเณเนว เอกสงฺเขปํ กตฺวา ทฺวาทเสว ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ เวทิตพฺพานิ.
เอวเมตฺถ องฺคานํ ววตฺถานโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. อยนฺตาเวตฺถ
อุทฺเทสวารวเสน สงฺเขปกถา.
                      อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                          อวิชฺชาปทนิทฺเทส
     [๒๒๖] อิทานิ นิทฺเทสวารวเสน วิตฺถารกถา โหติ. "อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขารา"ติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจเยสุ สงฺขาเรสุ ทสฺเสตพฺเพสุ ยสฺมา
ปุตฺเต กเถตพฺเพ ปฐมํ ปิตา กถิยติ. เอวํ หิ สติ "มิตฺตสฺส ปุตฺโต ทตฺตสฺส
ปุตฺโต"ติ ปุตฺโต สุกถิโต โหติ. ตสฺมา เทสนากุสโล สตฺถา สงฺขารานํ
ชนกฏฺเฐน ปิตุสทิสํ อวิชฺชํ ตาว ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา อวิชฺชา, ทุกฺเข
อญฺญาณนฺติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุตฺตาฬึ            สํ.สฬา. ๑๘/๓๖๕/๒๕๕ (สฺยา)
     ตตฺถ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ
ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา ๑- ติฏฺฐติ, ตสฺมา
"ทุกฺเข อญฺญาณนฺ"ติ วุจฺจติ. ตถา ยสฺมา ทุกฺขสมุทยสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส,
ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาย ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ,
ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย
อญฺญาณนฺติ วุจฺจติ. อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ สุตฺตนฺติกปริยาเยน อญฺญาณํ อวิชฺชาติ
กถิตํ.
     นิกฺเขปกณฺเฑ ๒- ปน อภิธมฺมปริยาเยน "ปุพฺพนฺเต อญฺญาณนฺ"ติ
อปเรสุปิ จตูสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํ คหิตํ. ตตฺถ ปุพฺพนฺโตติ ๓- อตีโต อทฺธา
อตีตานิ ขนฺธธาตุอายตนานิ. อปรนฺโตติ ๔- อนาคโต อทฺธา อนาคตานิ
ขนฺธธาตุอายตนานิ. ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ ๕- ตทุภยํ. อิทปฺปจฺจยตาติ สงฺขาราทีนํ
การณานิ อวิชฺชาทีนิ องฺคานิ. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมาติ อวิชฺชาทีหิ นิพฺพตฺตา
สงฺขาราทโย ธมฺมา. ตตฺรายํ อวิชฺชา ยสฺมา อตีตานํ ขนฺธาทีนํ ยาถาวสรสลกฺขณํ
ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา
ติฏฺฐติ, ตสฺมา "ปุพฺพนฺเต อญฺญาณนฺ"ติ วุจฺจติ. ตถา ยสฺมา อนาคตานํ
ขนฺธาทีนํ ฯเปฯ อตีตานาคตานํ ขนฺธาทีนํ ฯเปฯ อิทปฺปจฺจยตาย เจว
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมานญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ
น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา
อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณนฺติ วุจฺจติ. อิเมสุ อฏฺฐสุ
ฐาเนสุ อภิธมฺมปริยาเยน อญฺญาณํ อวิชฺชาติ กถิตํ.
     เอวํ กึ กถิตํ โหติ? กิจฺจโต เจว ชาติโต จ อวิชฺชา กถิตา นาม
โหติ. กถํ? อยํ หิ อวิชฺชา อิมานิ อฏฺฐ ฐานานิ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คนฺเถตฺวา. เอวมุปริปิ   อภิ. ๓๔/๑๐๖๓/๒๕๐
@ ปาลิ., ฉ.ม. ปุพฺพนฺเตติ
@ ปาลิ., ฉ.ม. อปรนฺเตติ   ปาลิ., ฉ.ม. ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ
น เทตีติ กิจฺจโต กถิตา. อุปฺปชฺชมานาปิ จ ๑- อิเมสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อุปฺปชฺชตีติ
ชาติโตปิ กถิตา. เอวํ กเถตฺวา ปุน "ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนนฺ"ติอาทีนิ
ปญฺจวีสติ ปทานิ อวิชฺชาลกฺขณํ ทสฺเสตุํ คหิตานิ.
     ตตฺถ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา อิเมหิ อฏฺฐหิ ปเทหิ กถิตาปิ ปุน ปญฺจวีสติยา
ปเทหิ ลกฺขเณ อกถิเต สุกถิตา นาม น โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเตเยว
สุกถิตา นาม โหติ. ยถา ปุริโส นฏฺฐโคณํ ปริเยสมาโน มนุสฺเส ปุจฺเฉยฺย
"อปิ อยฺยา เสตํ โคณํ ปสฺสถ, รตฺตํ โคณํ ปสฺสถา"ติ, เต เอวํ วเทยฺยุํ
"อิมสฺมึ รฏฺเฐ เสตรตฺตานํ โคณานํ อนฺโต นตฺถิ, กินฺเต โคณสฺส ลกฺขณนฺ"ติ.
อถ เตน "สงฺฆาฏิ วา นงฺคลํ วา"ติ วุตฺเต โคโณ สุกถิโต นาม ภเวยฺย.
เอวเมว ยสฺมา อยํ อวิชฺชา อฏฺฐหิ ปเทหิ กถิตาปิ ปุน ปญฺจวีสติยา ปเทหิ
ลกฺขเณ อกถิเต สุกถิตา นาม น โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเตเยว สุกถิตา
นาม โหติ, ตสฺมา ยานสฺสา ลกฺขณทสฺสนตฺถํ ปญฺจวีสติ ปทานิ กถิตานิ,
เตสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพา.
     เสยฺยถีทํ:- ญาณํ นาม ปญฺญา, สา อตฺถตฺถํ การณการณํ จตุสจฺจธมฺมํ
วิทิตํ ปากฏํ กโรติ. อยํ ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ วิทิตํ ปากฏํ กาตุํ น
เทตีติ ญาณปจฺจนีกโต อญฺญาณํ. ทสฺสนนฺติปิ ปญฺญา, สาปิ ตมาการํ ปสฺสติ.
อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ ปสฺสิตุํ น เทตีติ อทสฺสนํ. อภิสมโยติปิ ปญฺญา,
สา ตมาการํ อภิสเมติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อภิสเมตุํ น เทตีติ
อนภิสมโย. อนุโพโธ สมฺโพโธ ปฏิเวโธติปิ ปญฺญา, สา ตมาการํ อนุพุชฺฌติ
สมฺพุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อนุพุชฺฌิตุํ สมฺพุชฺฌิตุํ
ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ. สงฺคาหณาติปิ
ปญฺญา, สา ตํ อาการํ คเหตฺวา ฆํสิตฺวา คณฺหาติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา
ตํ คเหตฺวา ฆํสิตฺวา คณฺหิตุํ น เทตีติ อสงฺคาหณา. ปริโยคาหณาติปิ ปญฺญา,
สา ตํ อาการํ โอคาหิตฺวา อนุปวิสิตฺวา คณฺหาติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
ตํ โอคาหิตฺวา อนุปวิสิตฺวา คณฺหิตุํ น เทตีติ อปริโยคาหณา. สมเปกฺขนาติปิ
ปญฺญา, สา ตํ อาการํ สมํ สมฺมา จ เปกฺขติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา
ตํ สมํ สมฺมา จ เปกฺขิตุํ น เทตีติ อสมเปกฺขนา. ปจฺจเวกฺขณาติปิ ปญฺญา,
สา ตํ อาการํ ปจฺจเวกฺขติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขิตุํ น
เทตีติ อปจฺจเวกฺขณา, นาสฺสา กิญฺจิ กมฺมํ ปจฺจกฺขํ อตฺถิ, สยญฺจ
อปจฺจเวกฺขิตฺวา กตํ กมฺมนฺติ อปฺปจฺจกฺขกมฺมํ. ทุมฺเมธภาวตาย ทุมฺมิชฺฌํ. ๑-
พาลภาวตาย พาลฺยํ.
     สมฺปชญฺญนฺติปิ ปญฺญา, สา อตฺถตฺถํ การณการณํ จตุสจฺจธมฺมํ สมฺมา
ปชานาติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อาการํ ปชานิตุํ น เทตีติ อสมฺปชญฺญํ.
โมหนวเสน โมโห. ปโมหนวเสน ปโมโห. สมฺโมหนวเสน สมฺโมโห.
อวินฺทิยํ วินฺทตีติอาทิวเสน อวิชฺชา. วฏฺฏสฺมึ โอหนติ โอสีทาเปตีติ อวิชฺโชโฆ.
วฏฺฏสฺมึ โยเชตีติ อวิชฺชาโยโค. อปฺปหีนวเสน เจว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต
จ อวิชฺชานุสโย. มคฺเค ปริยุฏฺฐิตโจรา อทฺธิเก วิย กุสลจิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ
คณฺหาติ วิลุมฺปตีติ อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ. ยถา นครทฺวาเร ปลิฆสงฺขาตาย ลงฺคิยา
ปติตาย อนฺโตนคเร มนุสฺสานํ พหินครนิกฺขมนมฺปิ ๒- พหินคเร มนุสฺสานํ
อนฺโตนครปฺปเวสนมฺปิ ปจฺฉิชฺชติ, เอวเมว ยสฺส สกฺกายนคเร อยํ ปติตา,
ตสฺส นิพฺพานสมฺปาปกํ ญาณคมนํ ปจฺฉิชฺชตีติ อวิชฺชาลงฺคี นาม โหติ.
อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํ. ตํ ปน น อญฺญํ,
อิธาธิปฺเปโต โมโหติ โมโห อกุสลมูลํ. อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาติ อยํ เอวํลกฺขณา
อวิชฺชา นามาติ วุจฺจติ. เอวํ ปญฺจวีสติปทวเสน อวิชฺชาย ลกฺขณํ เวทิตพฺพํ.
     เอวํลกฺขณา ปนายํ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณนฺติ วุตฺตาปิ ทุกฺขสจฺจสฺส
เอกเทโส โหติ, สหชาตา โหติ, ตํ อารมฺมณํ กโรติ, ฉาเทติ. สมุทยสจฺจสฺส
น เอกเทโส โหติ, สหชาตา โหติ, ตํ อารมฺมณํ กโรติ, ฉาเทติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุมฺเมชฺฌํ            ฉ.ม. พหินครคมนมฺปิ
นิโรธสจฺจสฺส เนว เอกเทโส โหติ น สหชาตา, น ตํ อารมฺมณํ กโรติ, เกวลํ
ฉาเทติ. มคฺคสจฺจสฺสาปิ น เอกเทโส, น สหชาตา, น ตํ อารมฺมณํ กโรติ,
เกวลํ ฉาเทติ. ทุกฺขารมฺมณตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ. สมุทยารมฺมณตา
อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ. นิโรธารมฺมณตา อวิชฺชา น
อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ. มคฺคารมฺมณตา อวิชฺชา น อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ.
     เทฺว สจฺจา ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรา, เทฺว สจฺจา คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสา. อปิจ
โข ปน ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ คมฺภีรญฺเจว ทุทฺทสญฺจ. ตตฺถ ทุกฺขํ นาม ปากฏํ,
ลกฺขณสฺส ปน ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรํ นาม ชาตํ. สมุทเยปิ เอเสว นโย. ยถา
ปน มหาสมุทฺทํ มทฺเทตฺวา ๑- โอชาย นีหรณํ นาม ภาโร, สิเนรุปาทโต
วาลิกาย อุทฺธรณํ นาม ภาโร, ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา รสสฺส นีหรณํ นาม ภาโร,
เอวเมว เทฺว สจฺจานิ คมฺภีรตายเอว ทุทฺทสานิ. นิโรธสจฺจํ ปน อติคมฺภีรญฺจ
อติทุทฺทสญฺจาติ เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานํ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทสานํ จตุนฺนํ
อริยสจฺจานํ ปฏิจฺฉาทกํ โมหนฺธการํ อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาติ.
                         อวิชฺชาปทนิทฺเทโส.
                          ------------
                          สงฺขารปทนิทฺเทส
     สงฺขารปเท เหฏฺฐา วุตฺตสงฺขาเรสุ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเร อนามสิตฺวา
อวิชฺชาปจฺจยสงฺขาเรเยว ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา,
ปุญฺญาภิสงฺขาโรติอาทิมาห. ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน การกํ, ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ,
ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺโญ. อภิสงฺขโรติ วิปากํ กฏตฺตารูปญฺจาติ
อภิสงฺขาโร. ปุญฺโญว อภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโร. ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺโญ,
อปุญฺโญว อภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร. น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อาเนญฺชเมว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มนฺเถตฺวา
อภิสงฺขาโร, อาเนญฺชญฺจ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. กาเยน ปวตฺติโต,
กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. วจีสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรสุปิ
เอเสว นโย.
     ตตฺถ ปฐมตฺติโก ปริวีมํสนสุตฺตวเสน คหิโต. ตตฺถ หิ "ปุญฺญญฺเจ
สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณํ. อปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ,
อปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณํ. อาเนญฺชญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชูปคํ
โหติ วิญฺญาณนฺ"ติ ๑- วุตฺตํ. ทุติยตฺติโก ตทนนฺตรสฺส วิภงฺคสุตฺตนฺตสฺส วเสน
คหิโต. สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตปริยาเยน ๒- คหิโตติปิ วุตฺตํ วฏฺฏติเยว. ตตฺถ หิ "ตโยเม
ภิกฺขเว สงฺขารา. กตเม ตโย. กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร"ติ ๓- วุตฺตํ.
กสฺมา ปเนเตสํ สุตฺตานํ วเสน เต คหิตาติ. อยํ อภิธมฺโม นาม น อธุนากโต,
นาปิ พาหิรกอิสีหิ วา สาวเกหิ วา เทวตาหิ วา ภาสิโต. สพฺพญฺญุชินภาสิโต
ปน อยํ. อภิธมฺเมปิ หิ สุตฺเตปิ เอกสทิสาว ตนฺติ นิทฺทิฏฺฐาติ อิมสฺส
ปทสฺส ๔- ทีปนตฺถํ.
     อิทานิ เต สงฺขาเร ปเภทโต ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโรติอาทิมาห.
ตตฺถ กุสลา เจตนาติ อนิยมโต จตุภูมิกเจตนาปิ วุตฺตา. กามาวจรา
รูปาวจราติ นิยมิตตฺตา ปน อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา ปญฺจ รูปาวจรกุสลเจตนาติ
เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร นาม. ทานมยาติอาทีหิ ตาสํเยว เจตนานํ
ปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน ๕- ปวตฺติ ทสฺสิตา. ตตฺถ อฏฺฐ กามาวจราว ทานสีลมยา
โหนฺติ. ภาวนามยา ปน เตรสปิ. ยถา หิ ปคุณธมฺมํ สชฺฌายมาโน เอกํ เทฺว
อนุสนฺธิคเตปิ น ชานาติ, ปจฺฉา อาวชฺเชนฺโต ชานาติ, เอวเมว กสิณปริกมฺมํ
กโรนฺตสฺส ปุคุณชฺฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปคุณกมฺมฏฺฐานญฺจ มนสิกโรนฺตสฺส
ญาณวิปฺปยุตฺตาปิ ภาวนามยา ๖- โหติ. เตน วุตฺตํ "ภาวนามยา ปน เตรสปี"ติ.
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๐      ม.มู. ๑๒/๑๐๒/๗๓         สํ.นิ. ๑๖/๒/๔
@ ฉ.ม. อิมสฺสตฺถสฺส      ฉ.ม. ปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน     ฉ.ม. ภาวนา
     ตตฺถ ทานมยาทีสุ "ทานํ อารพฺภ ทานมธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา
สญฺเจตนา เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ทานมโย ปุญฺญาภิสงฺขาโรติ. สีลํ อารพฺภ
ฯเปฯ ภาวนํ อารพฺภ ภาวนมธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา สญฺเจตนา
เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ภาวนามโย ปุญฺญาภิสงฺขาโร"ติ ๑- อยํ สงฺเขปเทสนา.
     จีวราทีสุ ปน จตูสุ ปจฺจเยสุ รูปาทีสุ วา ฉสุ อารมฺมเณสุ อนฺนาทีสุ
วา ทสสุ ทานวตฺถูสุ ตํ ตํ เทนฺตสฺส เตสํ เตสํ ๒- อุปฺปาทนโต ปฏฺฐาย
ปุพฺพภาเค ปริจฺจาคกาเล ปจฺฉา โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสฺสรเณ จาติ ตีสุ กาเลสุ
ปวตฺตา เจตนา ทานมยา นาม. สีลํ ปริปูรณตฺถาย ปน ปพฺพชิสฺสามีติ วิหารํ
คจฺฉนฺตสฺส ปพฺพชนฺตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา "ปพฺพชิโต วตมฺหิ สาธุ
สุฏฺฐู"ติ อาวชฺชนฺตสฺส ปาฏิโมกฺขํ สํวรนฺตสฺส จีวราทโย ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺส อาชีวํ โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา
เจตนา สีลมยา นาม. ปฏิสมฺภิทายํ ๓- วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน จกฺขุํ อนิจฺจโต
ทุกฺขโต อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส รูเป ฯเปฯ ธมฺเม. จกฺขุวิญฺญาณํ ฯเปฯ
มโนวิญฺญาณํ. จกฺขุสมฺผสฺสํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฯเปฯ
มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. รูปสญฺญํ ฯเปฯ ธมฺมสญฺญํ. ชรามรณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต
อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา ภาวนามยา นามาติ อยํ วิตฺถารกถา.
     อปุญฺญาภิสงฺขารนิทฺเทเส อกุสลา เจตนาติ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา
เจตนา. กามาวจราติ กิญฺจาปิ ตตฺถ ฐเปตฺวา เทฺว โทมนสฺสสหคตเจตนา เสสา
รูปารูปภเวปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ปน ปฏิสนฺธึ น อากฑฺฒนฺติ, กามาวจเรเยว
ปฏิสนฺธิวเสน วิปากํ อวจาเรนฺตีติ กามาวจราเตฺวว วุตฺตา.
     อาเนญฺชาภิสงฺขารนิทฺเทเส กุสลา เจตนา อรูปาวจราติ จตสฺโส
อรูปาวจรกุสลเจตนา. เอตา หิ จตสฺโส อนิญฺชนฏฺเฐน จ อนิญฺชนสฺส จ
อภิสงฺขรณฏฺเฐน อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ วุจฺจนฺติ. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต หิ ติสฺโส
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๗๖๙/๓๙๕ (โถกํ วิสทิสํ)
@ ฉ.ม. เตสํ   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๒/๖๙ (สฺยา)
กุสลวิปากกิริยาเจตนา ทฺวาทส อรูปาวจรเจตนาติ ปญฺจทส ธมฺมา นิจฺจลฏฺเฐน
อผนฺทนฏฺเฐน อาเนญฺชา นาม. ตตฺถ รูปาวจรกุสลเจตนา อนิญฺชา สมานาปิ
อตฺตนา สริกฺขกมฺปิ อสริกฺขกมฺปิ สอิญฺชนมฺปิ อนิญฺชนมฺปิ รูปารูปํ ชเนตีติ
อาเนญฺชาภิสงฺขาโร นาม น โหติ. วิปากกิริยาเจตนา ปน อวิปากตฺตา วิปากํ
น อภิสงฺขโรนฺติ, ตถา อรูปาวจรวิปากกิริยาเจตนาติ ๑- เอกาทสปิ เอตา เจตนา
อาเนญฺชาว น อภิสงฺขารา. จตุพฺพิธา ปน อรูปาวจรกุสลเจตนา ยถา หตฺถิอสฺสาทีนํ
สทิสาว ฉายา โหติ, ๒- เอวํ อตฺตนา สทิสํ นิจฺจลํ อรูปเมว ชเนตีติ
อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ วุจฺจตีติ.
     เอวํ ปุญฺญาภิสงฺขารวเสน เตรส, อปุญฺญาภิสงฺขารวเสน ทฺวาทส,
อาเนญฺชาภิสงฺขารวเสน จตสฺโสติ สพฺพาเปตา ปริปิณฺฑิตา เอกูนตึส เจตนา
โหนฺติ. อิติ ภควา อปฺปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปริมาณานํ สตฺตานํ
อุปฺปชฺชนกกุสลากุสลเจตนา มหาตุลาย ธารยมาโน วิย นาฬิยํ ปกฺขิปิตฺวา มินมาโน
วิย จ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอกูนตึสเมว ทสฺเสสิ.
     อิทานิ อปฺปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปริมาณา สตฺตา กุสลากุสลกมฺมํ
อายูหมานา เยหิ ทฺวาเรหิ อายูหนฺติ, ตานิ ตีณิ กมฺมทฺวารานิ ทสฺเสนฺโต
ตตฺถ กตโม กายสงฺขาโร, กายสญฺเจตนาติอาทิมาห. ตตฺถ กายสญฺเจตนาติ
กายวิญฺญตฺตึ สมุฏฺฐาเปตฺวา กายทฺวารโต ปวตฺตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา
ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ สมวีสติ เจตนา. กายทฺวาเร อาทานคฺคหณโจปนํ
ปาปยมานา อุปฺปนฺนา วีสติ กุสลากุสลเจตนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
     วจีสญฺเจตนาติ วจีวิญฺญตฺตึ สมุฏฺฐาเปตฺวา วจีทฺวารโต ปวตฺตา ตาเยว
วีสติ เจตนา. วจีทฺวาเร หนุสญฺโจปนํ วากฺยเภทํ ปาปยมานา อุปฺปนฺนา วีสติ
เจตนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อภิญฺญาเจตนา ปเนตฺถ ปรโต วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย
น โหตีติ น คหิตา. ยถา จ อภิญฺญาเจตนา, เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.....เจตนาปีติ            ฉ.ม. โหนฺติ
ตสฺมา สาปิ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเวน ๑- อปเนตพฺพา. อวิชฺชาปจฺจยา ปน
สพฺพาเปตา โหนฺติ.
     มโนสญฺเจตนาติ อุโภปิ วิญฺญตฺติโย อสมุฏฺฐาเปตฺวา มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนา
สพฺพาปิ เอกูนตึส เจตนา. อิติ ภควา อปฺปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปริมาณา
สตฺตา กุสลากุสลกมฺมํ อายูหมานา อิเมหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ อายูหนฺตีติ
อายูหนกมฺมทฺวารํ ทสฺเสสิ.
     อิเมสํ ปน ทฺวินฺนมฺปิ ติกานํ อญฺญมญฺญํ สมฺปโยโค เวทิตพฺโพ. กถํ?
ปุญฺญาภิสงฺขาโร หิ กายทุจฺจริตา วิรมนฺตสฺส สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตา
วิรมนฺตสฺส สิยา วจีสงฺขาโร. เอวํ อฏฺฐ กุสลเจตนา กามาวจรา ปุญฺญาภิสงฺขาโร
จ โหติ กายสงฺขาโร จ วจีสงฺขาโร จ. มโนทฺวาเร ปน อุปฺปนฺนา เตรส
เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ โหติ จิตฺตสงฺขาโร จ. อปุญฺญาภิสงฺขาโรปิ
กายทุจฺจริตวเสเนว ปวตฺติยํ สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตวเสน ปวตฺติยํ สิยา
วจีสงฺขาโร, เทฺว ทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ สิยา จิตฺตสงฺขาโรติ
เอวํ อปุญฺญาภิสงฺขาโร กายสงฺขาโรปิ โหติ วจีสงฺขาโรปิ จิตฺตสงฺขาโรปิ.
     กายสงฺขาโร ปน สิยา ปุญฺญาภิสงฺขาโร สิยา อปุญฺญาภิสงฺขาโร, น
อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ตถา วจีสงฺขาโร. จิตฺตสงฺขาโร ปน สิยา ปุญฺญาภิสงฺขาโร,
สิยา อปุญฺญาภิสงฺขาโร, สิยา อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ อิเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา
นาม.
     กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี"ติ?
อวิชฺชาภาเว ภาวโต. ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อญฺญาณํ อปฺปหีนํ
โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺญาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสญฺญาย
คเหตฺวา ตสฺส เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. ทุกฺขสมุทเย ๒- อญฺญาเณน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปจฺจยภาเว          ฉ.ม. สมุทเย
ทุกฺขเหตุภูเตปิ ตณฺหาปริกฺขาเร สงฺขาเร สุขเหตุโต มญฺญมาโน อารภติ.
นิโรเธ ปน มคฺเค จ อญฺญาเณน ทุกฺขสฺส อนิโรธภูเตปิ คติวิเสเส
ทุกฺขนิโรธสญฺญี หุตฺวา นิโรธสฺส จ อมคฺคภูเตสุปิ ยญฺญามรตปาทีสุ นิโรธมคฺคสญฺญี
หุตฺวา ทุกฺขนิโรธํ ปตฺถยมาโน ยญฺญามรตปาทิมุเขน ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ.
     อปิจ โส ตาย จตูสุ สจฺเจสุ อปฺปหีนาวิชฺชตาย วิเสสโต
ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ ๑- ปุญฺญผลสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต
ตสฺส อธิคมาย กายวจีจิตฺตสงฺขารเภทํ ปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ เทวจฺฉรกามโก
วิย มรุปปาตํ. สุขสมฺมตสฺสาปิ จ ตสฺส ปุญฺญผลสฺส อนฺเต มหาปริฬาหชนกํ
วิปริณามทุกฺขตํ อปฺปสฺสาทตญฺจ อปสฺสนฺโตปิ ตปฺปจฺจยํ วุตฺตปฺปการเมว
ปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ สลฺลโภ ๒- วิย ทีปสิขาภินิปาตํ มธุพินฺทุคิทฺโธ วิย จ
มธุลิตฺตสตฺถธาราเลหนํ.
     กามูปเสวนาทีสุ จ สวิปาเกสุ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขสญฺญาย เจว
กิเลสาภิภูตตาย จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตมฺปิ อปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ พาโล วิย
คูถกีฬนํ มริตุกาโม วิย จ วิสขาทนํ. อารุปฺปวิปาเกสุ จาปิ สงฺขารวิปริณามทุกฺขตํ
อนวพุชฺฌมาโน สสฺสตาทิวิปลฺลาเสน จิตฺตสงฺขารภูตํ อาเนญฺชาภิสงฺขารํ
อารภติ ทิสามุโฬฺห วิย ปิสาจนคราภิมุขมคฺคคมนํ.
     เอวํ ยสฺมา อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโต. ตสฺมา
ชานิตพฺพเมตํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี"ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อวิทฺวา
ภิกฺขเว อวิชฺชาคโต ปุญฺญาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรติ, อปุญฺญาภิสงฺขารมฺปิ
อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรติ. ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
อวิชฺชา ปหีนา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา, โส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว
ปุญฺญาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ        ฉ.ม. สลโภ
     เอตฺถาห:- คณฺหาม ตาว เอตํ "อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย"ติ, อิทํ
ปน วตฺตพฺพํ "กตเมสํ สงฺขารานํ กถํ ปจฺจโย โหตี"ติ. ตตฺริทํ วุจฺจติ:-
           ปจฺจโย โหติ ปุญฺญานํ       ทุวิธาเนกธา ปน
           ปเรสํ ปจฺฉิมานํ สา        เอกธา ปจฺจโย มตาติ.
     ตตฺถ ปุญฺญานํ ทุวิธาติ อารมฺมณปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ
เทฺวธา ปจฺจโย โหติ. สา หิ อวิชฺชา ขยโต วยโต สมฺมสนกาเล กามาวจรานํ
ปุญฺญาภิสงฺขารานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อภิญฺญาจิตฺเตน
สโมหจิตฺตชานนกาเล รูปาวจรานํ. อวิชฺชาสมติกฺกมนตฺถาย ปน ทานาทีนิ เจว
กามาวจรปุญฺญกิริยาวตฺถูนิ ปูเรนฺตสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ จ อุปฺปาเทนฺตสฺส
ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ตถา อวิชฺชาสมฺมุฬฺหตฺตา
กามภวรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวา ตาเนว ปุญฺญานิ กโรนฺตสฺส.
     อเนกธา ปน ปเรสนฺติ อปุญฺญาภิสงฺขารานํ อเนกธา ปจฺจโย โหติ.
กถํ? เอสา หิ อวิชฺชา อวิชฺชํ อารพฺภ ราคาทีนํ อุปฺปชฺชนกาเล อารมฺมณปจฺจเยน,
ครุํ กตฺวา อสฺสาทนกาเล อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ, อวิชฺชาสมฺมุฬฺหสฺส
อนาทีนวทสฺสาวิโน ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน, ทุติยชวนาทีนํ
อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ, ๑- ยงฺกิญฺจิ อกุสลํ กโรนฺตสฺส
เหตุสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ อเนกธา ปจฺจโย โหติ.
     ปจฺฉิมานํ สา เอกธา ปจฺจโย มตาติ อาเนญฺชาภิสงฺขารานํ
อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว เอกธา ปจฺจโย มตา. โส ปนสฺสา อุปนิสฺสยภาโว
ปุญฺญาภิสงฺขาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     เอตฺถาห:- กึ ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อญฺเญปิ
ปจฺจยา สนฺตีติ. ๒- กิมฺปเนตฺถ ๓-:- ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูป....   ฉ.ม. โหนฺตีติ      ฉ.ม. กิญฺเจตฺถ
อถ อญฺเญปิ สนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ.
น นุปปชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา
          เอกํ น เอกโต อิธ          นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ
          ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-       เหตุผลทีปเน อตฺโถ.
    เอกโต หิ การณโต น อิธ กิญฺจิ เอกํ ผลมตฺถิ, น อเนกํ. นาปิ
อเนเกหิ การเณหิ เอกํ, อเนเกหิ ปน การเณหิ อเนกเมว โหติ. ตถา หิ
อเนเกหิ อุตุปฐวีพีชสลิลสงฺขาเตหิ การเณหิ อเนกเมว รูปคนฺธรสาทิองฺกุรสงฺขาตํ
ผลํ สมุปฺปชฺชมานํ ทิสฺสติ. ยมฺปเนตํ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา
วิญฺญาณนฺ"ติ เอเกกเหตุผลทีปนํ กตํ, ตตฺถ อตฺโถ อตฺถิ, ปโยชนํ วิชฺชติ.
     ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา กตฺถจิ ปากฏตฺตา กตฺถจิ อสาธารณตฺตา
เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานญฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติ.
"ผสฺสปจฺจยา เวทนา"ติ ๑- หิ เอกเมว เหตุํ ผลญฺจาห. ผสฺโส หิ เวทนาย
ปธานเหตุ ยถาผสฺสํ เวทนาววตฺถานโต. เวทนา จ ผสฺสสฺส ปธานผลํ
ยถาเวทนํ ผสฺสสฺส ววตฺถานโต.
     "เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา"ติ ๒- ปากฏตฺตา เอกเหตุมาห. ปากโฏ หิ
เอตฺถ เสโมฺห, น กมฺมาทโย. "เย เกจิ ภิกฺขเว อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต
อโยนิโสมนสิการมูลกา"ติ อสาธารณตฺตา เอกเหตุมาห. อสาธารโณ หิ
อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลานํ, สาธารณานิ วตฺถารมฺมณาทีนีติ.
     ตสฺมา อยมิธ อวิชฺชา วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ
สงฺขารการเณสุ "อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี"ติ ๓- จ "อวิชฺชาสมุทยา
อาสวสมุทโย"ติ ๔- จ วจนโต อญฺเญสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงขารเหตูนํ เหตูติ
@เชิงอรรถ:  ที.ม. ๑๐/๙๗/๕๐       ขุ.มหา. ๒๙/๒๒/๑๔ (สฺยา)
@ สํ.นิ. ๑๖/๕๒/๘๒       ม.มู. ๑๒/๑๐๔/๗๕
ปธานตฺตา "อวิทฺวา ภิกฺขเว อวิชฺชาคโต ปุญฺญาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี"ติ
ปากฏตฺตา อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพา.
เอเตเนว จ เอเกกเหตุผลปริทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน
ปโยชนํ เวทิตพฺพนฺติ.
     เอตฺถาห:- เอวํ สนฺเตปิ เอกนฺตานิฏฺฐผลาย สาวชฺชาย อวิชฺชาย กถํ
ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยตฺตํ ยุชฺชติ. น หิ นิมฺพพีชโต อุจฺฉุ อุปฺปชฺชตีติ.
กถํ น ยุชฺชิสฺสติ. โลกสฺมิญหิ:-
            วิรุทฺโธ จาวิรุทฺโธ จ      สทิสาสทิโส ตถา
            ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ     วิปากาเอว เต จ น.
     ธมฺมานญฺหิ ฐานสภาวกิจฺจาทิวิรุทฺโธ จ อวิรุทฺโธ จ ปจฺจโย โลเก
สิทฺโธ. ปุริมจิตฺตญฺหิ อปรจิตฺตสฺส ฐานวิรุทฺโธ ปจฺจโย, ปุริมสิปฺปาทิสิกฺขา จ
ปจฺฉา ปวตฺตมานานํ สิปฺปาทิกิริยานํ. กมฺมํ รูปสฺส สภาววิรุทฺโธ ปจฺจโย,
ขีราทีนิ จ ทธิอาทีนํ. อาโลโก จกฺขุวิญฺญาณสฺส กิจฺจวิรุทฺโธ, คุฬาทโย จ
อาสวาทีนํ. จกฺขุรูปาทโย ปน จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ฐานาวิรุทฺธา ปจฺจยา.
ปุริมชวนาทโย ปจฺฉิมชวนาทีนํ สภาวาวิรุทฺธา กิจฺจาวิรุทฺธา จ.
     ยถา จ วิรุทฺธาวิรุทฺธา ปจฺจยา สิทฺธา, เอวํ สทิสาสทิสาปิ. สทิสเมว หิ
อุตุอาหารสงฺขาตํ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ, สาลิพีชาทีนิ จ
สาลิผลาทีนํ. อสทิสมฺปิ รูปํ อรูปสฺส อรูปญฺจ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ,
โคโลมาวิโลมวิสาณทธิติลปิฏฺฐาทีนิ จ ทพฺพภูติณกาทีนํ. เยสญฺจ ธมฺมานํ เต ๑-
วิรุทฺธาวิรุทฺธา สทิสาสทิสา ปจฺจยา, น เต ธมฺมา เตสํ ธมฺมานํ วิปากาเยว. อิติ
อยํ อวิชฺชา วิปากวเสน เอกนฺตานิฏฺฐผลสภาววเสน จ สาวชฺชาปิ สมานา สพฺเพสมฺปิ
เอเตสํ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ ยถานุรูปํ ฐานกิจฺจสภาววิรุทฺธาวิรุทฺธปจฺจยวเสน
สทิสาสทิสปจฺจยวเสน จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เย
     โส จสฺสา ปจฺจยภาโว "ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อญฺญาณํ
อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺญาเณน สํสารทุกฺขํ
สุขสญฺญาย คเหตฺวา ตสฺส เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภตี"ติอาทินา นเยน
วุตฺโตเอว.
     อปิจ อยํ อญฺโญปิ ปริยาโย:-
           "จุตูปปเต สํสาเร          สงฺขารานญฺจ ลกฺขเณ
            โย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน-        ธมฺเมสุ จ วิมุยฺหติ.
            อภิสงฺขโรติ โส เอเต      สงฺขาเร ติวิเธ ยโต
            อวิชฺชา ปจฺจโย เตสํ       ติวิธานมฺปิ ยนฺตโต"ติ.
     กถญฺจ ปน โย เอเตสุ วิมุยฺหติ, โส ติวิเธเปเต สงฺขาเร กโรตีติ เจ.
จุติยา ตาว วิมุโฬฺห สพฺพตฺถ "ขนฺธานํ เภโท มรณนฺ"ติ จุตึ อคณฺหนฺโต
สตฺโต มรติ, สตฺตสฺส เทสนฺตรสงฺกมนนฺติอาทีนิ วิกปฺเปติ. อุปปาเต วิมุโฬฺห
สพฺพตฺถ "ขนฺธานํ ปาตุภาโว ชาตี"ติ อุปปาตํ อคณฺหนฺโต สตฺโต อุปปชฺชติ,
สตฺตสฺส นวสรีรปาตุภาโวติอาทีนิ วิกปฺเปติ. สํสาเร วิมุโฬฺห โย เอส:-
           "ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ         ธาตุอายตนาน จ
            อพฺโพจฺฉินฺนา ๑- วตฺตมานา  สํสาโรติ ปวุจฺจตี"ติ.
     เอวํ วณฺณิโต สํสาโร, ตํ เอวํ อคณฺหนฺโต "อยํ สตฺโต อสฺมา โลกา
ปรํ โลกํ คจฺฉติ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกํ อาคจฺฉตี"ติอาทีนิ วิกปฺเปติ.
สงฺขารานํ ลกฺขเณ วิมุโฬฺห สงฺขารานํ สภาวลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณญฺจ
อคณฺหนฺโต สงฺขาเร อตฺตโต อตฺตนิยโต ธุวโต สุภโต สุขโต จ วิกปฺเปติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ วิมุโฬฺห อวิชฺชาทีหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺตึ อคณฺหนฺโต
"อตฺตา ชานาติ วา น ชานาติ วา, โสเอว กโรติ จ กาเรติ จ. โส ปฏิสนฺธิยํ
อุปปชฺชติ, ตสฺส อณุอิสฺสราทโย กลลาทิภาเวน สรีรํ สณฺฐเปตฺวา อินฺทฺริยานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อพฺโพจฺฉินฺนํ
สมฺปาเทนฺติ. โส อินฺทฺริยสมฺปนฺโน ผุสติ เวทยติ คณฺหิยติ อุปาทิยติ ฆฏิยติ,
โส ปุน ภวนฺตเร ภวตี"ติ วา "สพฺเพ สตฺตา นิยติสงฺคติภาวปริณตา"ติ ๑- วา
วิกปฺเปติ. โส เอวํ อวิชฺชาย อนฺธกโต ๒- เอวํ วิกปฺเปนฺโต ยถา นาม อนฺโธ
ปฐวิยํ วิจรนฺโต มคฺคมฺปิ อมคฺคมฺปิ ถลมฺปิ นินฺนมฺปิ สมมฺปิ วิสมมฺปิ ปฏิปชฺชติ,
เอวํ ปุญฺญมฺปิ อปุญฺญมฺปิ อาเนญฺชมฺปิ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตีติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ        นโร อปรินายโก
            เอกธา ยาติ มคฺเคน        อุมฺมคฺเคนาปิ ๓- เอกธา.
            สํสาเร สํสรํ พาโล         ตถา อปรินายโก
            กโรติ เอกธา ปุญฺญํ         อปุญฺญมปิ เอกธา.
            ยทา ญตฺวา จ โส ธมฺมํ      สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ
            ตทา  อวิชฺชูปสมา          อุปสนฺโต จริสฺสตี"ติ.
     อยํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
                    อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารปทนิทฺเทโส.
                           ----------
                          วิญฺญาณปทนิทฺเทส
     [๒๒๗] สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณปทนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณํ
กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ.
มโนวิญฺญาณํ ปน กุสลากุสลวิปากา เทฺว มโนธาตุโย, ติสฺโส
อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ สเหตุกานิ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ
รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานีติ พาวีสติวิธํ โหติ. อิติ อิเมหิ ฉหิ วิญฺญาเณหิ
สพฺพานิปิ พาตฺตึส โลกิยวิญฺญาณานิ ๔- สงฺคหิตานิ โหนฺติ. โลกุตฺตรานิ ปน
วฏฺฏกถายํ น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิ.
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๑๖๘/๕๔          ฉ.ม. อนฺธีกโต
@ สี. กุมฺมคฺเคนาปิ           ฉ.ม. โลกิยวิปากวิญฺญาณานิ
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาณํ
สงฺขารปจฺจยา โหตี"ติ. อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโต. วิปากเญฺหตํ, วิปากญฺจ
น อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติ. ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ "สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิญฺญาณํ
โหตี"ติ.
     กตรสงฺขารปจฺจยา กตรํ วิญฺญาณนฺติ เจ. กามาวจรปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา
ตาว กุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ, มโนวิญฺญาเณ เอกา มโนธาตุ,
เทฺว มโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ กามาวจรมหาวิปากานีติ โสฬส. ยถาห:-
            "กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
        วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ
        อุปฺปนฺนํ โหติ. วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ.
        มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา, มโนวิญฺญาณธาตุ
        อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา, มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา
        โหติ โสมนสฺสสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา. โสมนสฺสสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา
        สสงฺขาเรน. โสมนสฺสสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา.
        โสมนสฺสสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน. อุเปกฺขาสหคตา
        ญาณสมฺปยุตฺตา. อุเปกฺขาสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน.
        อุเปกฺขาสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา. อุเปกฺขาสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา
                         สสงฺขาเรนา"ติ. ๑-
     รูปาวจรปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ปน ปญฺจ รูปาวจรวิปากานิ. ยถาห:-
            "ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
        วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ ฯเปฯ ปญฺจมํ ฌานํ
        อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติ. ๒-
     เอวํ ปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา เอกวีสติวิธํ วิญฺญาณํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๔/๔๓๑,๔๙๘/๑๒๐,๑๓๒          อภิ. ๓๔/๔๙๙/๑๓๓
     อปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ปน อกุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ,
เอกา มโนธาตุ, เอกา มโนวิญฺญาณธาตูติ เอวํ สตฺตวิธํ วิญฺญาณํ โหติ.
ยถาห:-
           "อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ
        อุปฺปนฺนํ โหติ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ, วิปากา มโนธาตุ,
        วิปากา มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหตี"ติ. ๑-
     อาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยา ปน จตฺตาริ อารุปฺปวิปากานีติ เอวํ จตุพฺพิธํ
วิญฺญาณํ โหติ. ยถาห:-
           "ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
        วิปากํ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ฯเปฯ อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํ
        ฯเปฯ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาสหคตํ ฯเปฯ
        อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาสหคตํ ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคตํ
        สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
        วิหรตี"ติ. ๒-
     เอวํ ยํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ โหติ, ตํ ญตฺวา อิทานิสฺส เอวํ ปวตฺติ
เวทิตพฺพา:- สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺวิธา ปวตฺตติ. ตตฺถ
เทฺว ปญฺจวิญฺญาณานิ เทฺว มโนธาตุโย โสมนสฺสสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูติ
อิมานิ เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยญฺเญว ปวตฺตนฺติ. เสสานิ เอกูนวีสติ
ตีสุ ภเวสุ ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิ ปวตฺตนฺติ.
     กถํ? กุสลวิปากานิ ตาว จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ กุสลวิปาเกน วา
อกุสลวิปาเกน วา นิพฺพตฺตสฺส ยถากฺกมํ ปริปากมุปคตินฺทฺริยสฺส จกฺขฺวาทีนํ
อาปาถคตํ อิฏฺฐํ วา อิฏฺฐมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขฺวาทิปสาทํ
นิสฺสาย ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติ. ตถา
อกุสลวิปากานิ ปญฺจ. เกวลญฺหิ เตสํ อนิฏฺฐํ อนิฏฺฐมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๔/๕๖๒/๑๕๘         อภิ. ๓๔/๕๐๑/๑๓๔
โหติ, อยเมว วิเสโส. ทสาปิ เจตานิ นิยตทฺวารารมฺมณวตฺถุฏฺฐานานิ นิยตกิจฺจาเนว
จ ภวนฺติ.
     ตโต กุสลวิปากานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรา กุสลวิปากา มโนธาตุ
เตสญฺเญว อารมฺมณมารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ สาธยมานา
ปวตฺตติ. ตถา อกุสลวิปากานํ อนนฺตรา อกุสลวิปากา. อิทญฺจ ปน ทฺวยํ
อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุฏฺฐานํ นิยตกิจฺจญฺจ โหติ.
     โสมนสฺสสหคตา ปน อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ กุสลวิปากมโนธาตุยา
อนนฺตรํ ตสฺสาเอว อารมฺมณํ อารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สนฺตีรณกิจฺจํ
สาธยมานา จ ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ กามาวจรสตฺตานํ เยภุยฺเยน
โลภสมฺปยุตฺตชวนาวสาเน ภวงฺควีถึ ปจฺฉินฺทิตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมเณ
ตทารมฺมณวเสน จ สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ปวตฺตติ, จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ปน
สพฺพทฺวาเรสุ ตทารมฺมเณ เทฺวเอว จิตฺตวารา อาคตา. อิทํ ปน จิตฺตํ
ตทารมฺมณนฺติ จ ปิฏฺฐิภวงฺคนฺติ จาติ เทฺว นามานิ ลภติ. อนิยตทฺวารารมฺมณํ
นิยตวตฺถุกํ อนิยตฏฺฐานกิจฺจญฺจ โหตีติ เอวํ ตาว เตรส ปญฺจโวการภเว
ปวตฺติญฺเญว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เสเสสุ เอกูนวีสติยา จิตฺเตสุ น กิญฺจิ
อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตติ.
     ปวตฺติยํ ปน กุสลากุสลวิปากา ตาว เทฺว อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย
ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ๑- กุสลากุสลวิปากมโนธาตูนํ อนนฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ ฉสุ
ทฺวาเรสุ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณกิจฺจํ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ
อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ จตฺตาริ
กิจฺจานิ สาธยมานา นิยตวตฺถุกา อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺฐานกิจฺจา หุตฺวา
ปวตฺตนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺจทฺวาเร
     อฏฺฐ กามาวจรสเหตุกจิตฺตานิ ปวตฺติยํ วุตฺตนเยเนว ฉสุ ทฺวาเรสุ
ตทารมฺมณกิจฺจํ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท
ภวงฺคกิจฺจํ อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ ตีณิ กิจฺจานิ สาธยมานานิ นิยตวตฺถุกานิ
อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺฐานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ.
     ปญฺจ รูปาวจรานิ จตฺตาริ จ อรูปาวจรานิ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต
อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ
กิจฺจทฺวยํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติ. เตสุ รูปาวจรานิ นิยตวตฺถารมฺมณานิ
อนิยตฏฺฐานกิจฺจานิ, อิตรานิ อวตฺถุกานิ นิยตารมฺมณานิ อนิยตฏฺฐานกิจฺจานิ
หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ เอวํ ตาว พาตฺตึสวิธมฺปิ วิญฺญาณํ ปวตฺติยํ สงฺขารปจฺจยา
ปวตฺตติ. ตตฺรสฺส เต เต สงฺขารา กมฺมปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ
ปจฺจยา โหนฺติ.
     ตตฺถ ยาเนตานิ เอกาทส ตทารมฺมณจิตฺตานิ วุตฺตานิ, เตสุ เอกมฺปิ
รูปารูปภเว ตทารมฺมณํ หุตฺวา น ปวตฺตติ. กสฺมา? พีชาภาวา. ตตฺถ หิ
กามาวจรวิปากสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺถิ, ยํ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติยํ
ตสฺส ชนกํ ภเวยฺย. จกฺขุวิญฺญาณาทีนมฺปิ รูปภเว อภาโว อาปชฺชตีติ เจ. น
อินฺทฺริยปฺปวตฺติยานุภาวโต ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมโต จ.
     ยถา เจตํ ตทารมฺมณํ เอกนฺเตน รูปารูปภเว นปฺปวตฺตติ, ตถา สพฺเพปิ
อกามาวจรธมฺเม นานุพนฺธติ. กสฺมา? อชนกตฺตา เจว ชนกสฺส จ อสทิสตฺตา.
ตญฺหิ ยถา นาม เคหา นิกฺขมิตฺวา พหิ คนฺตุกาโม ตรุณทารโก อตฺตโน
ชนกํ ปิตรํ วา อญฺญํ วา ปิตุสทิสํ หิตกามํ ญาตึ องฺคุลิยํ คเหตฺวา อนุพนฺธติ,
น อญฺญํ ราชปุริสาทึ. ตถา เอตมฺปิ ภวงฺคารมฺมณโต พหิ นิกฺขมิตุกามํ
สภาคตาย อตฺตโน ชนกํ ปิตรํ วา ปิตุสทิสํ วา กามาวจรชวนเมว อนุพนฺธติ,
น อญฺญํ มหคฺคตํ อนุตฺตรํ วา.
     ยถา เจตํ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม นานุพนฺธติ, ตถา ยทา เอเต
กามาวจรธมฺมาปิ มหคฺคตารมฺมณา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, ตทา เตปิ นานุพนฺธติ.
กสฺมา? อปริจิตเทสตฺตา อจฺจนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา จ. ตญฺหิ ยถา ปิตรํ วา
ปิตุสทิสํ วา ญาตึ อนุพนฺธนฺโตปิ ตรุณทารโก ฆรทฺวารอนฺตรวีถิจตุกฺกาทิมฺหิ
ปริจิเตเยว เทเส อนุพนฺธติ, น อรญฺญํ วา ยุทฺธภูมึ วา คจฺฉนฺตํ. เอวํ
กามาวจรธมฺเม อนุพนฺธนฺตมฺปิ อมหคฺคตาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส ปวตฺตมาเน
เต ๑- ธมฺเม อนุพนฺธติ, น มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนติ.
     ยสฺมา จสฺส "สพฺโพ กามาวจรวิปาโก กิริยามโนธาตุ กิริยาอเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
โสมนสฺสสหคตา อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา"ติ เอวํ อจฺจนฺตปริตฺตเมว
อารมฺมณํ วุตฺตํ. ตสฺมาเปตํ มหคฺคตโลกุตฺตรารมฺมเณ กามาวจรธมฺเมปิ
นานุพนฺธตีติ เวทิตพฺพํ.
     กึ วา อิมาย ยุตฺติกถาย. อฏฺฐกถายํ หิ เอกนฺเตเนว วุตฺตํ:- เอกาทส
ตทารมฺมณจิตฺตานิ นามโคตฺตํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ.
ปณฺณตฺตึ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, ติลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย
ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, วุฏฺฐานคามินิยา พลววิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ
น ลพฺภติ, รูปารูปธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ,
มิจฺฉตฺตนิยตธมฺเมสุ ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, สมฺมตฺตนิยตธมฺเมสุ ตทารมฺมณํ น
ลพฺภติ, โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, อภิญฺญาญาณํ
อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, ปฏิสมฺภิทาญาณํ อารพฺภ ชวเน
ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, กามาวจเร ทุพฺพลารมฺมเณ ตทารมฺมณํ น
ลพฺภติ, ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ อาปาถคเตเยว ลพฺภติ, ลพฺภมานญฺจ
กามาวจเรเยว ลพฺภติ, รูปารูปภเวเยว ตทารมฺมณํ นาม นตฺถีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     ยํ ปน วุตฺตํ "เสเสสุ เอกูนวีสติยา จิตฺเตสุ น กิญฺจิ อตฺตโน
อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตตี"ติ, ตํ อติสงฺขิตฺตตฺตา ทุพฺพิชานํ. เตนสฺส
วิตฺถารนยทสฺสนตฺถํ วุจฺจติ "กตี ปฏิสนฺธิโย, กตี ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, เกน กตฺถ
ปฏิสนฺธิ โหติ, กึ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณนฺ"ติ.
     อสญฺญีปฏิสนฺธิยา สทฺธึ วีสติ ปฏิสนฺธิโย, วุตฺตปฺปการาเนว เอกูนวีสติ
ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ. ตตฺถ อกุสลวิปากาย อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยา จตูสุ ๑- อปาเยสุ
ปฏิสนฺธิ โหติ, กุสลวิปากาย มนุสฺสโลเก ชจฺจนฺธชาติพธิรชาติอุมฺมตฺตกเอฬ-
มูคนปุํสกาทีนํ. อฏฺฐหิ สเหตุกมหาวิปาเกหิ กามาวจรเทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ
ปุญฺญวนฺตานํ ปฏิสนฺธิ โหติ, ปญฺจหิ รูปาวจรวิปาเกหิ รูปีพฺรหฺมโลเก, จตูหิ
อรูปาวจรวิปาเกหิ อรูปโลเกติ เยน จ ยตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ, สาเอว ตสฺส ๒-
อนุรูปปฏิสนฺธิ นาม.
     สงฺเขปโต ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ
คตินิมิตฺตนฺติ. ตตฺถ กมฺมํ นาม อายูหิตา กุสลากุสลเจตนา. กมฺมนิมิตฺตํ นาม
ยํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กมฺมํ อายูหติ. ตตฺถ อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถกสฺมิมฺปิ
กมฺเม กเต ตสฺมึ ขเณ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อาคนฺตฺวา
อุปฏฺฐาติ.
     ตตฺริทํ กมฺมนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน วตฺถุ:- โคปกสีวลี ๓- กิร นาม
ตาลปิฏฺฐิกวิหาเร เจติยํ กาเรสิ. ตสฺส มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส เจติยํ อุปฏฺฐาสิ.
โส ตเทว นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. อญฺญา
สมฺมุฬฺหกาลกิริยา นาม โหติ. ปรมฺมุขํ คจฺฉนฺตสฺส หิ ปจฺฉโต ติขิเณน
อสินา สีสํ ฉินฺทนฺติ, นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺตสฺสาปิ ติขิเณน อสินา สีสํ
ฉินฺทนฺติ, อุทเก โอสีทาเปตฺวา มาเรนฺติ. เอวรูเปปิ กาเล อญฺญตรํ กมฺมํ
วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปฏฺฐาติ. อญฺญํ ลหุกมรณํ นาม อตฺถิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ        ฉ.ม. ตสฺสา     ฉ.ม. โคปกสีวลิ
นิขาทนทณฺฑกมตฺถกสฺมึ หิ นิลีนมกฺขิกํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา ปึสนฺติ. ๑- เอวรูเปปิ
กาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปฏฺฐาติ. เอวํ ปึสยมานาย ปน มกฺขิกาย ปฐมํ
กายทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ นาวฏฺเฏติ, มโนทฺวาราวชฺชนเมว อาวฏฺเฏติ. อถ
ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ทุติยวาเร กายทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ,
ตโต กายวิญฺญาณํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนนฺติ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ.
ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ตติยวาเร มโนทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ,
อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, เอตสฺมึ ฐาเน กาลกิริยํ กโรติ. อิทํ
กิมตฺถํ อาภตํ? อรูปธมฺมานํ วิสโย นาม เอวํ ลหุโกติ ทีปนตฺถํ.
     คตินิมิตฺตํ นาม นิพฺพตฺตนกโอกาเส เอโก วณฺโณ อุปฏฺฐาติ. ตตฺถ
นิรเย อุปฏฺฐหนฺเต โลหกุมฺภีสทิโส หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, มนุสฺสโลเก อุปฏฺฐหนฺเต
มาตุ กุจฺฉิ กมฺพลยานสทิสา หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, เทวโลเก อุปฏฺฐหนฺเต
กปฺปรุกฺขวิมานสยนาทีนิ อุปฏฺฐหนฺติ. เอวํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตนฺติ
สงฺเขปโต ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ.
     อปโร นโย:- ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ
นวตฺตพฺพญฺจ, อสญฺญีปฏิสนฺธิ อนารมฺมณา. ๒- ตตฺถ วิญฺญาณญฺจายตน-
เนวสญฺญานาสญฺญายตนปฏิสนฺธีนํ อตีตเมว อารมฺมณํ, ทสนฺนํ กามาวจรานํ อตีตํ
วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา, เสสานํ นวตฺตพฺพํ. เอวํ ตีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตมานา
ปน ปฏิสนฺธิ ยสฺมา อตีตารมฺมณสฺส วา นวตฺตพฺพารมฺมณสฺส วา จุติจิตฺตสฺส
อนนฺตรเมว ปวตฺตติ, ๓- ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปน จุติจิตฺตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา
ทฺวีสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณาเยว จุติยา อนนฺตรํ ตีสุ อารมฺมเณสุ
อญฺญตรารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา สุคติทุคฺคติวเสน ปวตฺตนากาโร เวทิตพฺโพ.
     เสยฺยถีทํ? กามาวจรสุคติยํ ตาว ฐิตสฺส ปาปกมฺมิโน ปุคฺคลสฺส "ตานิสฺส
ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺตี"ติอาทิวจนโต ๔- มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ ปาปกมฺมํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิสนฺติ          ฉ.ม. อนารมฺมณาติ
@ ฉ.ม. โหติ           ม.อุ. ๑๔/๒๔๘/๒๑๕
วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย
ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา
จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ
วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลววินามิตํ ๑- ทุคฺคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ
อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย วุตฺตปฺปการกมฺมวเสน นิรยาทีสุ ๒- อคฺคิชาลวณฺณาทิกํ
ทุคฺคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุทฺเธ ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ เอกํ อาวชฺชนํ, มรณสฺส อาสนฺนภาเวน
มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ, เทฺว ตทารมฺมณานีติ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ. เอตฺตาวตา เอกาทส
จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ. อถาวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมึเยว อารมฺมเณ
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
ปฏิสนธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ อญฺญตรสฺมึ ราคาทิเหตุภูตํ
หีนารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ. ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺฐพฺพนาวสาเน
มรณสฺสาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ เทฺว ตทารมฺมณานิ จ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยมารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ. เอตฺตาวตา เทฺว
ภวงฺคานิ, อาวชฺชนํ, ทสฺสนํ, สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, สนฺตีรณํ, โวฏฺฐพฺพนํ, ปญฺจ
ชวนานิ, เทฺว ตทารมฺมณานิ, เอกํ จุติจิตฺตนฺติ ปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา
โหนฺติ. อถาวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมึเยว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ. อุปฺปชฺชติ.
อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ. เอส
ตาว อตีตารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย
ทุคฺคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
@เชิงอรรถ:  ฉ..... พลวินามิตํ. เอวมุปริปิ      ฉ.ม. นรกาทีสุ
     ทุคฺคติยํ ฐิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ตํ อนวชฺชกมฺมํ
วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตีติ กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺขํ ฐเปตฺวา
สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยมตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา
อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย สุคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
     สุคติยํ ฐิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส "ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย
โอลมฺพนฺตี"ติอาทิวจนโต มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ อนวชฺชกมฺมํ วา
กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตญฺจ โข อุปจิตกามาวจรานวชฺชกมฺมสฺเสว.
อุปจิตมหคฺคตกมฺมสฺส ปน กมฺมนิมิตฺตเมว อาปาถมาคจฺฉติ. ตํ
อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ
ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ
กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลววินามิตํ สุคติปริยาปนฺนํ
ปฏิสนฺธิจิตฺตมุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา
นวตฺตพฺพารมฺมณา วา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย กามาวจรานวชฺชกมฺมวเสน มนุสฺสโลเก มาตุกุจฺฉิวณฺณสงฺขาตํ
วา เทวโลเก อุยฺยานกปฺปรุกฺขาทิวณฺณสงฺขาตํ วา สุคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร
สนฺธิอาปาถมาคจฺฉติ. ตสฺส ทุคฺคตินิมิตฺเต ทสฺสิตานุกฺกเมเนว จุติจิตฺตานนฺตรํ
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย ญาตกา "อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กริยติ,
จิตฺตํ ปสาเทหี"ติ วตฺวา ปุปฺผทามธชปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํ วา
ธมฺมสฺสวนตุริยปูชาทิวเสน สทฺทารมฺมณํ วา ธูปวาสคนฺธาทิวเสน ๑- คนฺธารมฺมณํ วา
"อิทนฺตาต สายสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺ"ติ วตฺวา มธุผาณิตาทิวเสน
รสารมฺมณํ วา "อิทนฺตาต ผุสสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺ"ติ วตฺวา
จีนปฏาโสมารปฏาทิวเสน โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ วา ปญฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺติ. ตสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธูมวาสคนฺธาทิวเสน
ตสฺมึ อาปาถคเต รูปาทิอารมฺมเณ ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺฐพฺพนาวสาเน
มรณสฺสาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ เทฺว ตทารมฺมณานิ จ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ, ตทวสาเน
ตสฺมึเยว เอกจิตฺตกฺขณฏฺฐิติเก อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยมฺปิ
อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส ปน ปฐวีกสิณชฺฌานาทิวเสน ปฏิลทฺธมหคฺคตสฺส สุคติยํ ฐิตสฺส
มรณสมเย กามาวจรกุสลกมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อญฺญตรํ ปฐวีกสิณาทิกํ วา
นิมิตฺตํ มหคฺคตจิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. จกฺขุโสตานํ วา
อญฺญตรสฺมึ กุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปณีตมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ยถากฺกเมน
อุปฺปนฺนโวฏฺฐพฺพนาวสาเน มรณสฺสาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. มหคฺคตคติกานํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิ. ตสฺมา ชวนานนฺตรํเยว
ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺสาวสาเน
กามาวจรมหคฺคตสุคตีนํ อญฺญตรสุคติปริยาปนฺนํ ยถูปฏฺฐิเตสุ อารมฺมเณสุ
อญฺญตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ นวตฺตพฺพารมฺมณาย จุติยา ๑-
อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพานํ อญฺญตรารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     เอเตนานุสาเรน อารุปฺปจุติยาปิ อนนฺตรา ปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพา. อยํ
อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย
ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
     ทุคฺคติยํ ฐิตสฺส ปน ปาปกมฺมิโน วุตฺตนเยเนว ตํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ
คตินิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร, ปญฺจทฺวาเร ปน อกุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ อารมฺมณํ
อาปาถมาคจฺฉติ. อถสฺส ยถานุกฺกเมน จุติจิตฺตาวสาเน ทุคฺคติปริยาปนฺนํ เตสุ
อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยมตีตารมฺมณาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุคติจุติยา
ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรติ.
เอตฺตาวตา เอกูนวีสติวิธสฺสาปิ วิญฺญาณสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ ทีปิตา โหติ.
     ตยิทํ สพฺพมฺปิ เอวํ
              ปวตฺตมานํ สนฺธิมฺหิ       ทฺวิธา กมฺเมน วตฺตติ
              มิสฺสาทีหิ จ เภเทหิ      เภทสฺส ทุวิธาทิโก.
     อิทญฺหิ เอกูนวีสติวิธมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิมฺหิ ปวตฺตมานํ ทฺวิธา
กมฺเมน วตฺตติ. ยถาสกํ หิ เอตสฺส ชนกํ กมฺมํ นานาขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว
อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติ. วุตฺตเญฺหตํ "กุสลากุสลกมฺมํ วิปากสฺส
อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๑- เอวํ ปวตฺตมานสฺส ๒- ปนสฺส มิสฺสาทีหิ
เภเทหิ ทุวิธาทิโกปิ เภโท เวทิตพฺโพ. เสยฺยถีทํ: อิทญฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน
เอกธา วตฺตมานมฺปิ รูเปน สห มิสฺสามิสฺสเภทโต ทุวิธํ, กามรูปารูปภวเภทโต
ติวิธํ, อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน จตุพฺพิธํ, คติวเสน ปญฺจวิธํ,
วิญฺญาณฏฺฐิติวเสน สตฺตวิธํ, สตฺตาวาสวเสน อฏฺฐวิธํ โหติ. ตตฺถ
              มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทา    สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธา
              เทฺว วา ตโย วา ทสกา  โอมโต อาทินา สห.
     มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทาติ ยเญฺหตเมตฺถ อญฺญตฺร อรูปภวา รูปมิสฺสํ
ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ รูปภเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยสงฺขาเตน
ภาเวน วินา อุปฺปตฺติโต กามภเว อญฺญตฺร ชาติปณฺฑกปฏิสนฺธิยา ภาเวน สห
อุปฺปตฺติโต สภาวํ อภาวนฺติ ทุวิธํ โหติ.
     สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธาติ ตตฺถาปิ จ ยํ สภาวํ, ตํ อิตฺถีปุริสภาวานํ
อญฺญตเรน สห อุปฺปตฺติโต ทุวิธเมว โหติ.
     เทฺว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหาติ ยเญฺหตเมตฺถ มิสฺสํ
อมิสฺสนฺติ ทฺวเย อาทิภูตํ รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ, เตน สห
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๔๐/๔๒๓/๑๓๘,๑๔๐      ฉ.ม. วตฺตมานสฺส
วตฺถุกายทสกวเสน เทฺว วา วตฺถุกายภาวทสกวเสน ตโย วา ทสกา โอมโต
อุปฺปชฺชนฺติ, นตฺถิ อิโต ปรํ รูปปริหานีติ. ตํ ปเนตํ เอวํ โอมกปริมาณํ
อุปฺปชฺชมานํ อณฺฑชชลาพุชนามิกาสุ ทฺวีสุ โยนีสุ ชาติอุณฺณาย เอเกน
อํสุนา อุทฺธตเตลสปฺปิมณฺฑปฺปมาณํ กลลนฺติ ลทฺธสงฺขฺยํ ๑- หุตฺวา อุปฺปชฺชติ.
ตตฺถ โยนีนํ คติวเสน สมฺภวเภโท เวทิตพฺโพ. เอตาสุ หิ
             นิรเย ภุมฺมวชฺเชสุ       เทเวสุ จ น โยนิโย
             ติสฺโส ปุริมิกา โหนฺติ     จตสฺโสปิ คติตฺตเย.
     ตตฺถ เทเวสุ จาติ จสทฺเทน ยถา นิรเย จ ภุมฺมวชฺเชสุ จ เทเวสุ,
เอวํ นิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ จ ปุริมิกา ติสฺโส โยนิโย น สนฺตีติ เวทิตพฺพา.
โอปปาติกาเอว หิ เต โหนฺติ. เสเส ปน ติรจฺฉานปิตฺติวิสยมนุสฺสสงฺขาเต
คติตฺตเย ปุพฺเพ วชฺชิตภุมฺมเทเวสุ จ จตสฺโส โยนิโย โหนฺติ. ตตฺถ
             ตึส นว เจว รูปีสุ       สตฺตติ อุกฺกํสโตว รูปานิ
             สํเสทโชปปาตีสุ         อถวา อวกํสโต ตึส.
     รูปีพฺรหฺเมสุ ตาว โอปปาติกโยนิเกสุ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ ชีวิตนวกสฺส
จาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน ตึส จ นว จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สห รูปานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. รูปีพฺรหฺเม ปน ฐเปตฺวา อญฺเญสุ สํเสทโชปปาติเกสุ อุกฺกํสโต
จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววตฺถุทสกานํ วเสน สตฺตติ. ตานิ จ นิจฺจํ เทเวสุ.
ตตฺถ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา จตสฺโส จาปิ ธาตุโย จกฺขุปสาโท ชีวิตินฺทฺริยนฺติ
อยํ ทสรูปปริมาโณ รูปปุญฺโช จกฺขุทสโก นาม. เอวํ เสสา เวทิตพฺพา.
อวกํสโต ปน ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึส
รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุกฺกํสาวกํสานํ ปน อนฺตเร อนุรูปโต วิกปฺโป
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลทฺธสงฺขํ
     เอวํ วิทิตฺวา ปุน
           ขนฺธารมฺมณคติเหตุ-      เวทนาปีติวิตกฺกวิจาเรหิ
           เภทาเภทวิเสโส        จุติสนฺธีนํ ปริญฺเญยฺโย.
     ยา เหสา มิสฺสามิสฺสโต ทุวิธา ปฏิสนฺธิ, ยา จสฺสา อตีตานนฺตรา จุติ,
ตาสํ อิเมหิ ขนฺธาทีหิ เภทาเภทวิเสโส ญาตพฺโพติ อตฺโถ.
     กถํ? กทาจิ จตุกฺขนฺธาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธาว
อารมฺมณโตปิ อภินฺนา ปฏิสนฺธิ โหติ, กทาจิ อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย
มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณา. อยํ ตาว อรูปภูมีสุเยว นโย. กทาจิ ปน จตุกฺขนฺธาย
อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา ปญฺจกฺขนฺธา กามาวจรปฏิสนฺธิ, กทาจิ ปญฺจกฺขนฺธาย
กามาวจรจุติยา รูปาวจรจุติยา วา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธา อารุปฺปปฏิสนฺธิ. เอวํ
อตีตารมฺมณาย จุติยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ๑- ปฏิสนฺธิ, เอกจฺจสุคติจุติยา
เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธิ, อเหตุกจุติยา สเหตุกปฏิสนฺธิ, ทุเหตุกจุติยา
ติเหตุกปฏิสนฺธิ, อุเปกฺขาสหคตจุติยา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิ, อปฺปีติกจุติยา
สปฺปีติกปฏิสนฺธิ, อวิตกฺกจุติยา สวิตกฺกปฏิสนฺธิ, อวิจารจุติยา สวิจารปฏิสนฺธิ,
อวิตกฺกาวิจารจุติยา สวิตกฺกสวิจารปฏิสนฺธีติ ตสฺส ตสฺส วิปรีตโต จ ยถาโยคํ
โยเชตพฺพํ.
           ลทฺธปฺปจฺจยมิติ ธมฺม-     มตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ
           นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ      น ตโต เหตุํ วินา โหติ.
     อิติ เหตํ ลทฺธปฺปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ภวนฺตรมุเปตีติ
วุจฺจติ, น สตฺโต, น ชีโว. ตสฺส นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ, นาปิ
ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโว. ตยิทํ ปากเฏน มนุสฺสจุติปฏิสนฺธิกฺกเมน
ปกาสยิสฺสาม:-
     อตีตภวสฺมึ หิ สรเสน อุปกฺกเมน วา สมาสนฺนมรณสฺส อสยฺหานํ
สพฺพงฺคปจฺจงฺคสนฺธิพนฺธนจฺเฉทกานํ มารณนฺติกเวทนาสตฺตานํ สนฺนิปาตํ
อสหนฺตสฺส อาตเป ปกฺขิตฺตหริตตาลปณฺณมิว กเมน อุปสุสฺสมาเน สรีเร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
นิรุทฺเธสุ จกฺขฺวาทีสุ อินฺทฺริเยสุ หทยวตฺถุมตฺเต ปติฏฺฐิเตสุ
กายินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริเยสุ ตํขณาวเสสหทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ
ครุสมาเสวิตาสนฺนปุพฺพกตานํ อญฺญตรํ ลทฺธาวเสสปจฺจยสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ วา
ตทุปฏฺฐาปิตํ วา กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ วิสยมารพฺภ ปวตฺตติ. ตเทวํ
ปวตฺตมานํ ตณฺหาอวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมึ วิสเย ตณฺหา
นาเมติ, สหชาตสงฺขารา ขิปนฺติ. ตํ สนฺตติวเสน ตณฺหาย นามิยมานํ สงฺขาเรหิ
ขิปิยมานํ ๑- โอริมตีรรุกฺขวินิพนฺธรชฺชุมาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกมโก วิย ปุริมญฺจ
นิสฺสยํ ชหติ, อปรญฺจ กมฺมสมุฏฺฐาปิตํ นิสฺสยํ อาสาทยมานํ วา อนาสาทยมานํ
วา ๒- อารมฺมณาทีหิเยว ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ.
     เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ, ปจฺฉิมํ ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ
วุจฺจติ. ตเทตํ นาปิ ปุริมภวา อิธาคตํ, นาปิ ตโต กมฺมสงฺขารคติวิสยาทิเหตุํ ๓-
วินา ปาตุภูตนฺติ เวทิตพฺพํ.
           สิยุํ นิทสฺสนาเนตฺถ       ปฏิโฆสาทิกา อถ
           สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ      เอกตา นาปิ นานตา.
     เอตฺถ เจตสฺส วิญฺญาณสฺส ปุริมภวโต อิธ อนาคมเน อตีตภวปริยาปนฺนเหตูหิ
จ อุปฺปาเท ปฏิโฆสปทีปมุทฺทาปฏิพิมฺพปฺปการา ธมฺมา นิทสฺสนานิ
สิยุํ. ยถา หิ ปฏิโฆสปทีปมุทฺทจฺฉายา สทฺทาทิเหตุกา อญฺญตฺร อคนฺตฺวา
โหนฺติ, เอวเมว อิทํ จิตฺตํ. เอตฺถ จ สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา นาปิ นานตา.
ยทิ หิ สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺตเมกตา ภเวยฺย, น ขีรโต ทธิ สมฺภูตํ
สิยา. อถาปิ เอกนฺตนานตา ภเวยฺย, น ขีรสามีโน ๔- ทธิ สิยา. เอส นโย
สพฺเพสุ เหตุเหตุสมุปฺปนฺเนสุ. เอวญฺจ สติ สพฺพโลกโวหารโลโป สิยา. โส จ
อนิฏฺโฐ, ตสฺมา เอตฺถ น เอกนฺตเมกตา วา นานตา วา อุปคนฺตพฺพาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขิปฺปมานํ      ฉ.ม. อสฺสาทยมานํ วา อนสฺสาทยมานํ วา
@ ฉ.ม. กมฺมสงฺขารนติวิสยาทิเหตุํ             ฉ.ม. ขีรสฺสาธีโน
     เอตฺถาห:- นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว
ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ อคมนโต อญฺญสฺส
อญฺญโต จ ตํ ผลํ สิยา. อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา. ตสฺมา
น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติ. ตตฺริทํ วุจฺจติ:-
          สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ       นาญฺญสฺส น จ อญฺญโต
          พีชานํ อภิสงฺขาโร         เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
     เอกสนฺตานสฺมึ หิ ผลมุปฺปชฺชมานํ ตตฺถ เอกนฺตํ เอกตฺตนานตฺตานํ
ปฏิสิทฺธตฺตา อญฺญสฺสาติ วา อญฺญโตติ วา น โหติ. เอตสฺส จ ปนตฺถสฺส
พีชานํ อภิสงฺขาโร สาธโก. อมฺพพีชาทีนญฺหิ อภิสงฺขาเรสุ กเตสุ ตสฺส ตสฺส ๑-
พีชสฺส สนฺตาเน ลทฺธปจฺจโย กาลนฺตเร ผลวิเสโส อุปฺปชฺชมาโน น อญฺญพีชานํ,
นาปิ อญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชติ. น จ ตานิ พีชานิ เต อภิสงฺขารา
วา ผลฏฺฐานํ ปาปุณนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. วิชฺชาสิปฺโปสถาทีหิ ๒-
จาปิ พาลสรีเร อุปยุตฺเตหิ กาลนฺตเร วุฑฺฒสรีราทีสุ ผลเทหิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     ยมฺปิ วุตฺตํ "อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺเสตํ ๓- ผลํ สิยา"ติ, ตตฺถ
          ผลสฺสุปฺปตฺติยาเอว         สิทฺธา ภุญฺชกสมฺมติ
          ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส        ยถา ผลติ สมฺมติ.
     ยถา หิ รุกฺขสงฺขาตานํ ธมฺมานํ เอกเทสภูตสฺส รุกฺขผลสฺส อุปฺปตฺติยาเอว
รุกฺโข ผลตีติ วา ผลิโตติ วา วุจฺจติ, ตถา เทวมนุสฺสสงฺขาตานํ ขนฺธานํ
เอกเทสภูตสฺส อุปโภคสงฺขาตสฺส สุขทุกฺขผลสฺส อุปฺปาเทเนว เทโว วา มนุสฺโส
วา อุปภุญฺชตีติ วา สุขิโตติ วา ทุกฺขิโตติ วา วุจฺจติ. ตสฺมา น เอตฺถ
อญฺเญน อุปภุญฺชเกน นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ.
     โยปิ วเทยฺย "เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส
ปจฺจยา สิยุํ อวิชฺชมานา วา. ยทิ จ วิชฺชมานา, ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตสฺส        ฉ.ม. วิชฺชาสิปฺโปสธาทีหิ      ฉ.ม. กสฺส ตํ
วิปาเกน ภวิตพฺพํ. อถาปิ ๑- อวิชฺชมานา, ปวตฺติโต ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ
นิจฺจผลาวหา สิยุนฺ"ติ. โส เอวํ วตฺตพฺโพ:-
          กตตฺตา ปจฺจยา เอเต     น จ นิจฺจผลาวหา
          ปาฏิโภคาทิกํ ตตฺถ        เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํ.
     กตตฺตาเอว หิ สงฺขารา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น วิชฺชมานตฺตา
วา อวิชฺชมานตฺตา วา. ยถาห "กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา
อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติอาทิ. ๒- ยถารหสฺส จ อตฺตโน
ผลสฺส ปจฺจยา หุตฺวา น ปุน ผลาวหา โหนฺติ วิปกฺกวิปากตฺตา. เอตสฺส
จตฺถสฺส วิภาวเน อิทํ ปาฏิโภคาทิกํ นิทสฺสนํ เวทิตพฺพํ.
     ยถา หิ โลเก โย กสฺสจิ อตฺถสฺส นิยฺยาตนตฺถํ ปาฏิโภโค โหติ, ภณฺฑํ
วา กิณาติ, อิณํ วา คณฺหาติ, ตสฺส ตํกิริยากรณมตฺตเมว ตทตฺถนิยฺยาตนาทิมฺหิ
ปจฺจโย โหติ, น กิริยาย วิชฺชมานตา วา อวิชฺชมานตา วา. น จ
ตทตฺถนิยฺยาตนาทิโต ปรมฺปิ ธารโกว โหติ. กสฺมา? นิยฺยาตนาทีนํ กตตฺตา. เอวํ
กตตฺตาว สงฺขาราปิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น จ ยถารหํ ผลทานโต
ปรมฺปิ ผลาวหา โหนฺตีติ. เอตฺตาวตา มิสฺสามิสฺสวเสน เทฺวธาปิ ปวตฺตมานสฺส
ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส สงฺขารปจฺจยา ปวตฺติ ทีปิตา โหติ.
     อิทานิ สพฺเพเสฺวว เตสุ พาตฺตึสวิญฺญาเณสุ สมฺโมหวิฆาตตฺถํ
             ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ         วเสเนเต ภวาทิสุ
             วิชานิตพฺพา สงฺขารา    ยถา เยสญฺจ ปจฺจยา.
     ตตฺถ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย,
นว สตฺตาวาสาติ เอเต ภวาทโย นาม. เอเตสุ ภวาทีสุ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต
เจเต เยสํ วิปากวิญฺญาณานํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา วิชานิตพฺพาติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อถ          อภิ. ๓๔/๔๓๑/๑๒๐
     ตตฺถ ปุญฺญาภิสงฺขาเร ตาว กามาวจรอฏฺฐเจตนาเภโท ปุญฺญาภิสงฺขาโร
อวิเสเสน กามภเว สุคติยํ นวนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิยํ
นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย.
รูปาวจรปญฺจกุสลเจตนาเภโท ปุญฺญาภิสงฺขาโร รูปภเว ปฏิสนฺธิยํเอว ปญฺจนฺนํ.
วุตฺตปฺปเภทกามาวจโร ปน กามภเว สุคติยํ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุวชฺชานํ
สตฺตนฺนํ ปริตฺตวิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ทฺวิธา ปจฺจโย ปวตฺเต, โน
ปฏิสนฺธิยํ. เสฺวว รูปภเว ปญฺจนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต,
โน ปฏิสนฺธิยํ. กามภเว ปน ทุคฺคติยํ อฏฺฐนฺนมฺปิ ปริตฺตวิปากวิญฺญาณานํ
ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ.
     ตตฺถ นิรเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นรกจาริกาทีสุ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยเคน
โส ปจฺจโย โหติ. ติรจฺฉาเนสุ ปน นาคสุปณฺณเปตมหิทฺธิเกสุ จ
อิฏฺฐารมฺมณํ ลพฺภติเยว. เสฺวว กามภเว สุคติยํ โสฬสนฺนมฺปิ กุสลวิปากวิญฺญาณานํ
ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ. อวิเสเสน ปุญฺญาภิสงฺขาโร
รูปภเว ทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
     ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโท อปุญฺญาภิสงฺขาโร กามภเว ทุคฺคติยํ เอกสฺส
วิญฺญาณสฺส ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเต. ฉนฺนํ ปวตฺเต, โน
ปฏิสนฺธิยํ. สตฺตนฺนมฺปิ อกุสลวิปากวิญฺญาณานํ ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
กามภเว ปน สุคติยํ เตสํเยว สตฺตนฺนํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ.
รูปภเว จตุนฺนํ วิญฺญาณานํ ๑- ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. โส
จ โข กามาวจเร อนิฏฺฐรูปทสฺสนสทฺทสวนวเสน. พฺรหฺมโลเก ปน อนิฏฺฐา
รูปาทโย นาม นตฺถิ, ตถา กามาวจรเทวโลเกปิ.
     อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปน ๒- อรูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว
ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิปากวิญฺญาณานํ      ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     กามาวจรกุสลากุสลโต ปน สพฺพสงฺคาหิกนเยน วีสติเจตนาเภโทปิ
กายสงฺขาโร กามภเว ทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิยํ นานาขณิกกมฺมปจฺจเยน
เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย. เสฺวว กามภเว เตรสนฺนํ, รูปภเว
นวนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. เสฺวว
กามภเว เตวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
วจีสงฺขาเรปิ เอเสว นโย.
     เอกูนตึสเจตนาเภโทปิ ๑- ปน จิตฺตสงฺขาโร ตีสุ ภเวสุ เอกูนวีสติยา
วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเต. เสฺวว ทฺวีสุ ภเวสุ
เหฏฺฐา วุตฺตานํ เตรสนฺนญฺจ นวนฺนญฺจาติ ทฺวาวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ
ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตีสุ ปน ภเวสุ ทฺวตฺตึสายปิ
วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต เจว ปฏิสนฺธิยญฺจ. เอวํ ตาว ภเวสุ
ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน เต สงฺขารา เยสํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ,
ตถา วิชานิตพฺพา. เอเตเนว นเยน โยนิอาทีสุปิ เวทิตพฺพา.
     ตตฺริทํ อาทิโต ปฏฺฐาย มุขมตฺตปฺปกาสนํ:- อิเมสุ หิ สงฺขาเรสุ ยสฺมา
ปุญฺญาภิสงฺขาโร ตาว ทฺวีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติ,
ตถา อณฺฑชาทีสุ จตูสุ โยนีสุ, เทวมนุสฺสสงฺขาตาสุ ทฺวีสุ คตีสุ,
นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีนานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีเอกตฺตกายนานตฺตสญฺญีเอกตฺตกายเอกตฺต-
สญฺญีสงฺขาตาสุ มนุสฺสานญฺเจว ปฐมทุติยตติยชฺฌานภูมีนญฺจ วเสน จตูสุ
วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ. อสญฺญสตฺตาวาเส ปเนส รูปมตฺตเมวาภิสงฺขโรตีติ จตูสุเยว
สตฺตาวาเสสุ จ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติ. ตสฺมา เอส เอเตสุ ทฺวีสุ
ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ทฺวีสุ คตีสุ จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จ
เอกวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิยํ
ปวตฺเต จ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อฏฺฐวีสติเอกูนตึสเจตนาเภโทปิ
     อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมึเยว กามภเว จตูสุ โยนีสุ
อวเสสาสุ ตีสุ คตีสุ นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสงฺขาตาย เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยา
ตาทิเสเยว จ เอกสฺมึ สตฺตาวาเส ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมึ
ภเว จตูสุ โยนีสุ ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยา เอกมฺหิ จ สตฺตาวาเส
สตฺตนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ.
     อาเนญชาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมึ อรูปภเว เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา
เอกิสฺสา เทวคติยา อากาสานญฺจายตนาทีสุ ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ
อากาสานญฺจายตนาทีสุ จ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา
เอส เอกสฺมึเยว ภเว เอกิสฺสา โยนิยา เอกิสฺสา คติยา ๑- ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ
จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จตุนฺนํ วิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ
ปวตฺเต จ.
     กายสงฺขาโรปิ ยสฺมา เอกสฺมึ กามภเว จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ ทฺวีสุ
วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ ทฺวีสุ จ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ
ชเนติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมึ ภเว จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ ทฺวีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ
ทฺวีสุ จ สตฺตาวาเสสุ เตวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ
ปวตฺเต จ. วจีสงฺขาเรปิ เอเสว นโย.
     จิตฺตสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกํ สตฺตาวาสํ ฐเปตฺวา น กตฺถจิ น วิปจฺจติ,
ตสฺมา เอส ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ
อฏฺฐสุ สตฺตาวาเสสุ ยถาโยคํ ทฺวตฺตึสายปิ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย
ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ. อวิญฺญาณเก ปน สตฺตาวาเส สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ
นตฺถิ.
     อปิจ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อสญฺญีสตฺเตสุ ๒- กฏตฺตารูปานํ นานาขณิกกมฺมปจฺจเยน
ปจฺจโยติ. เอวํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เทวคติยา             ฉ.ม. อสญฺญสตฺเตสุ
              ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ         วเสเนเต ภวาทิสุ
              วิชานิตพฺพา สงฺขารา    ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาติ.
                    สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณปทนิทฺเทโส.
                         --------------
                          นามรูปปทนิทฺเทส
     [๒๒๘] วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนิทฺเทเส:-
              เทสนาเภทโต สพฺพ-    ภวาทีสุ ปวตฺติโต
              สงฺคหา ปจฺจยนยา      วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เทสนาเภทโตติ "ตตฺถ กตมํ รูปํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ
มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺ"ติ ๑- เอวํ ตาว สุตฺตนฺเต จ อิธ จ รูปปทสฺส
อเภทโต เอกสทิสา เทสนา กตา, นามปทสฺส ปน เภทโต.
     สุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ "ตตฺถ กตมํ นามํ, เวทนา สญฺญา เจตนา ผสฺโส
มนสิกาโร"ติ ๑- วุตฺตํ. อิธ "เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ"ติ.
ตตฺถ หิ ยมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณปจฺจยา นามํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส
ฐิติ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เอวํ อญฺญธมฺมสนฺนิสฺสเยน อคฺคเหตพฺพโต ปากฏํ,
ตํ ทสฺเสนฺโต เจตนาผสฺสมนสิการวเสน สงฺขารกฺขนฺธํ ติธา ภินฺทิตฺวา ทฺวีหิ
ขนฺเธหิ สทฺธึ เทเสสิ. อิธ ปน ตตฺถ วุตฺตญฺจ อวุตฺตญฺจ สพฺพํ นามํ
สงฺคณฺหนฺโต "ตโย ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ"ติ อาห.
     กึ ปน อิเม ตโย ขนฺธาว นามํ, วิญฺญาณํ นามํ นาม น โหตีติ.
โน น โหติ. ตสฺมึ ปน วิญฺญาเณ คยฺหมาเน นามวิญฺญาณสฺส จ
ปจฺจยวิญฺญาณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ วิญฺญาณานํ สหภาโว อาปชฺชติ. ตสฺมา วิญฺญาณํ
ปจฺจยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปจฺจยนิพฺพตฺตํ นามํ ทสฺเสตุํ ตโยว ขนฺธา วุตฺตาติ. เอวํ
ตาว เทสนาเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๑๐๐/๗๒, สํ.นิ. ๑๖/๒/๔
     สพฺพภวาทีสุ ปวตฺติโตติ เอตฺถ ปน นามํ เอกํ สตฺตาวาสํ ฐเปตฺวา
สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติเสสสตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติ. รูปํ ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ
โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ ปุริมาสุ จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ ปญฺจสุ จ สตฺตาวาเสสุ
ปวตฺตติ. เอวํ ปวตฺตมาเน เจตสฺมึ นามรูเป ยสฺมา อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ
อณฺฑชานญฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกายวเสน รูปโต เทฺว สนฺตติสีสานิ ตโย จ
อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต วีสติ ธมฺมา
ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ
เวทิตพฺพา. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน เอกสนฺตติสีสโต นว รูปธมฺเม อปเนตฺวา
จุทฺทส, สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺตึส. เตสมฺปิ อคฺคหิตคฺคหเณน
สนฺตติสีสทฺวยโต อฏฺฐารส รูปธมฺเม อปเนตฺวา ปณฺณรส.
     ยสฺมา จ โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกาทีนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ
ชีวิตินฺทฺริยนวกสฺส จ วเสน รูปรูปโต จตฺตาริ สนฺตติสีสานิ ตโย
จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต  เอกูนจตฺตาฬีส
ธมฺมา ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต ทฺวาจตฺตาฬีส ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา
นามรูปนฺติ เวทิตพฺพา. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสตฺตยโต สตฺตวีสติ
ธมฺเม อปเนตฺวา ปณฺณรส.
     กามภเว ปน ยสฺมา เสสโอปปาติกานํ สํเสทชานํ วา สภาวกปริปุณฺณายตนานํ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปรูปโต สตฺต สนฺตติสีสานิ ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา
ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต สตฺตติ ธมฺมา ตโย จ อรูปิโน
ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพา.
อคฺคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสฉกฺกโต จตุปญฺญาส ธมฺเม อปเนตฺวา เอกูนวีสติ.
เอส อุกฺกํสโต. อวกํเสน ปน ตํตํรูปสนฺตติสีสวิกลานํ ตสฺส ตสฺส วเสน
หาเปตฺวา หาเปตฺวา สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณปจฺจยา
นามรูปสงฺขาตา เวทิตพฺพา. อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธา, อสญฺญีนํ รูปโต
ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติ เอส ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโย.
     ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน
สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ ปาตุภวติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ
ปน รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. ตํ หิ ยถา ปปาเต ปติตปุริโส ปรสฺส ปจฺจโย โหตุํ
น สกฺโกติ, เอวํ วตฺถุทุพฺพลตาย ทุพฺพลตฺตา รูปํ สมุฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกติ,
ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน อุทฺธํ ปฐมภวงฺคโต ปภูติ จิตฺตสมุฏฺฐานกํ สุทฺธฏฺฐกํ.
สทฺทปาตุภาวกาเล ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ.
เย ปน กพฬิงฺการาหารุปชีวิโน คพฺภเสยฺยกสตฺตา, เตสํ
          "ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา        อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ
           เตน โส ตตฺถ ยาเปติ       มาตุกุจฺฉิคโต นโร"ติ. ๑-
     วจนโต มาตรา อชฺโฌหริตาหาเรน อนุคเต สรีเร โอปปาติกานํ
สพฺพปฐมํ อตฺตโน มุขคตํ เขฬํ อชฺโฌหรณกาเล อาหารสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกนฺติ
อิทํ อาหารสมุฏฺฐานสฺส สุทฺธฏฺฐกสฺส อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ อุกฺกํสโต ทฺวินฺนํ
นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ, ปุพฺเพ เอเกกจิตฺตกฺขเณ ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ
วุตฺตํ กมฺมสมุฏฺฐานญฺจ ๒- สตฺตติวิธนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ ตโย จ อรูปิโน
ขนฺธาติ สมาสโต นวนวุติ ธมฺมา. ยสฺมา วาสทฺโท อนิยโต กทาจิเทว
ปาตุภาวโต. ตสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ อปเนตฺวา อิเม สตฺตนวุติ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ
สพฺพสตฺตานํ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ  เวทิตพฺพา. เตสํ หิ สุตฺตานมฺปิ
ปมตฺตานมฺปิ วิจรนฺตานมฺปิ ขาทนฺตานมฺปิ ปิวนฺตานมฺปิ ทิวา จ รตฺติญฺจ
เอเต วิญฺญาณปจฺจยา ปวตฺตนฺติ. ตญฺจ เนสํ วิญฺญาณปจฺจยภาวํ ปรโต
วณฺณยิสฺสาม.
     ยํ ปเนตเมตฺถ กมฺมชรูปํ, ตํ ภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ
สพฺพปฐมํ ปติฏฺฐหนฺตมฺปิ ติสมุฏฺฐานิกรูเปน อนุปตฺถทฺธํ น สกฺโกติ สณฺฐาตุํ,
นาปิ ติสมุฏฺฐานิกํ เตน อนุปตฺถทฺธํ. อถโข วาตพฺภาหตาปิ จตุทฺทิสาววตฺถาปิตา
นฬกลาปาทโย ๓- วิย อุมฺมิเวคพฺภาหตาปิ มหาสมุทฺเท กตฺถจิ ลทฺธปติฏฺฐา
@เชิงอรรถ: ๑. สํ.ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘   ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. นฬกลาปิโย
ภินฺนวาหนิกา วิย จ อญฺญมญฺญุปตฺถทฺธาเนเวตานิ อปตมานานิ สณฺฐหิตฺวา ๑-
เอกมฺปิ วสฺสํ เทฺวปิ วสฺสานิ ฯเปฯ วสฺสสตมฺปิ ยาว เตสํ สตฺตานํ อายุกฺขโย
วา ปุญฺญกฺขโย วา, ตาว ปวตฺตนฺตีติ เอวํ สพฺพภวาทีสุ ปวตฺติโตเปตฺถ
วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     สงฺคหาติ เอตฺถ จ ยํ อารุปฺเป ปวตฺติปฏิสนฺธีสุ ปญฺจโวการภเว จ
ปวตฺติยา วิญฺญาณปจฺจยา นามเมว, ยญฺจ อสญฺญีสุ สพฺพตฺถ ปญฺจโวการภเว
จ ปวตฺติยา วิญฺญาณปจฺจยา รูปเมว, ยญฺจ ปญฺจโวการภเว สพฺพตฺถ
วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, ตํ สพฺพํ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอวํ
เอกเทสสรูเปกเสสนเยน สงฺคเหตฺวา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพํ.
อสญฺญีสุ วิญฺญาณาภาวา อยุตฺตนฺติ เจ. นายุตฺตํ. อิทํ หิ:-
            นามรูปสฺส ยํ เหตุ       วิญฺญาณนฺตํ ทฺวิธา มตํ
            วิปากมวิปากญฺจ         ยุตฺตเมว ตโต ๒- อิทํ.
     ยญฺหิ นามรูปสฺส เหตุ วิญฺญาณํ, ตํ วิปากาวิปากเภทโต ทฺวิธา มตํ.
อิทญฺจ อสญฺญีสตฺเตสุ ๓- กมฺมสมุฏฺฐานตฺตา ปญฺจโวการภเว
ปวตฺตอภิสงฺขารวิญฺญาณปจฺจยา รูปํ, ตถา ปญฺจโวกาเร ปวตฺติยํ กุสลาทิจิตฺตกฺขเณ
กมฺมสมุฏฺฐานนฺติ ยุตฺตเมว อิทํ. เอวํ สงฺคหโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ปจฺจยนยาติ เอตฺถ หิ:-
            นามสฺส ปากวิญฺญาณํ      นวธา โหติ ปจฺจโย
            วตฺถุรูปสฺส นวธา        เสสรูปสฺส อฏฺฐธา.
            อภิสงฺขารวิญฺญาณํ        โหติ รูปสฺส เอกธา
            ตทญฺญํ ปน วิญฺญาณํ       ตสฺส ตสฺส ยถารหํ.
     ยเญฺหตํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติยํ วา วิปากสงฺขาตํ นามํ, ตสฺส รูปมิสฺสสฺส
วา อมิสฺสสฺส ๔- วา ปฏิสนฺธิกํ วา อญฺญํ วา วิปากวิญฺญาณํ
@เชิงอรรถ:  สี. สงฺคหิตฺวา       ฉ.ม. ยโต
@ ฉ.ม. อสญฺญสตฺเตสุ   ฉ.ม. รูปอมิสฺสสฺส
สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอาหารอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย
โหติ. วตฺถุรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริย-
  วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติ. ฐเปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ
เสสรูปสฺส อิเมสุ นวสุ อญฺญมญฺญปจฺจยํ อปเนตฺวา เสเสหิ อฏฺฐหิ ปจฺจเยหิ
ปจฺจโย โหติ. อภิสงฺขารวิญฺญาณํ ปน อสญฺญสตฺตรูปสฺส วา ปญฺจโวกาเร
วา กมฺมชรูปสฺส สุตฺตนฺติกปริยายโต ๑- อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ.
อวเสสํ ปฐมภวงฺคโต ปภูติ สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ
ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารโต ปน ตสฺส ปจฺจยนเย ทสฺสิยมาเน สพฺพาปิ
ปฏฺฐานกถา วิตฺถาเรตพฺพา โหตีติ น ตํ อารภาม.
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ปฏิสนฺธิยํ นามรูปํ วิญฺญาณปจฺจโย
โหตี"ติ. สุตฺตโต ยุตฺติโต จ. สุตฺเต หิ "จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา"ติอาทินา ๒-
นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺญาณปจฺจยตา สิทฺธา. ยุตฺติโต ปน:-
            จิตฺตเชน หิ รูเปน       อิธ ทิฏฺเฐน สิชฺฌติ
            อทิฏฺฐสฺสาปิ รูปสฺส       วิญฺญาณํ ปจฺจโย อิติ.
     จิตฺเต หิ ปสนฺเน วา อปฺปสนฺเน วา ตทนุรูปานิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ
ทิฏฺฐานิ, ทิฏฺเฐน จ อทิฏฺฐสฺสานุมานํ โหตีติ อิมินา อิธ ทิฏฺเฐน จิตฺตชรูเปน
อทิฏฺฐสฺสาปิ ปฏิสนฺธิรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหตีติ ชานิตพฺพเมตํ.
กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสฺเสว วิญฺญาณปจฺจยตา ปฏฺฐาเน ๓-
อาคตาติ. เอวํ ปจฺจยนยโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เอตฺถ จ "วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ ภาสมาเนน ภควตา ยสฺมา
อุปปริกฺขมานานํ ปณฺฑิตานํ ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว ปวตฺตมานํ ทิสฺสติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุตฺตนฺติกปริยาเยน        อภิ. ๓๔/๖๒/๑๒
@ อภิ. ๔๐/๕๓,๔๑๙/๑๘,๑๓๑
น สตฺโต น โปโส. ตสฺมา อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา
เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ
ปวตฺติตํ โหตีติ.
                    วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปปทนิทฺเทโส.
                           -----------
                          สฬายตนปทนิทฺเทส
     [๒๒๙] นามรูปปจฺจยา สฬายตนนิทฺเทเส:-
            นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ        ภูตวตฺถาทิกํ มตํ
            กเตกเสสํ ตนฺตสฺส        ตาทิสสฺเสว ปจฺจโย.
     ยเญฺหตํ สฬายตนสฺส ปจฺจยภูตํ นามรูปํ, ตตฺถ นามนฺติ เวทนาทิขนฺธตฺตยํ.
รูปํ ปน สกสนฺตติปริยาปนฺนํ นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ
เอวํ ภูตวตฺถาทิกํ มตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ ปน "นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ
นามรูปนฺ"ติ เอวํ กเตกเสสํ "ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺ"ติ เอวํ
กเตกเสสฺเสว สฬายตนสฺส ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา? ยสฺมา อารุปฺเป
นามเมว ปจฺจโย. ตญฺจ ฉฏฺฐายตนสฺเสว, น อญฺญสฺส. "นามปจฺจยา
ฉฏฺฐายตนนฺ"ติ หิ อพฺยากตวาเร วกฺขติ. อิธ สงฺคหิตเมว หิ ตตฺถ วิภตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย"ติ.
นามรูปภาเว ภาวโต. ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ
โหติ, น อญฺญถา. สา ปนสฺส ตพฺภาวภาวิตา ๑- ปจฺจยนยสฺมึเยว อาวีภวิสฺสติ.
ตสฺมา:-
            ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา         โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย
            ยถา จ ปจฺจโย โหติ         ตถา เนยฺยํ วิภาวินา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตพฺภาวภาวีภาวตา
     ตตฺรายํ อตฺถทีปนา:-
            นามเมว หิ อารุปฺเป         ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ
            ปจฺจโย สตฺตธา ฉฏฺฐา        โหติ ตํ อวกํสโต.
     กถํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวกํสโต สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปาก-
อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา นามํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปจฺจโย โหติ. กิญฺจิ ปเนตฺถ
เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติ. ตสฺส
วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
     ปวตฺเตปิ วิปากํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ. อิตรํ ปน อวกํสโต
วุตฺตปฺปกาเรสุ ปจฺจเยสุ วิปากปจฺจยวชฺเชหิ ฉหิ ปจฺจเยหิ ๑- ปจฺจโย โหติ. กิญฺจิ
ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติ.
ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
            อญฺญสฺมิมฺปิ ภเว นามํ        ตเถว ปฏิสนฺธิยํ
            ฉฏฺฐสฺส อิตเรสนฺตํ          ฉหากาเรหิ ปจฺจโย.
     อารุปฺปโต หิ อญฺญสฺมิมฺปิ ปญฺจโวการภเว ตํ วิปากนามํ หทยวตฺถุโน
สหายํ หุตฺวา ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส ยถา อารุปฺเป วุตฺตํ, ตเถว อวกํสโต
สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อิตเรสํ ปน ตํ ๒- ปญฺจนฺนํ จกฺขฺวายตนาทีนํ จตุมหาภูตสหายํ
หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจโย
โหติ. กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ
ปจฺจโย โหติ. ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
            ปวตฺเตปิ ตถา โหติ         ปากํ ปากสฺส ปจฺจโย
            อปากํ อวิปากสฺส           ฉธา ฉฏฺฐสฺส ปจฺจโย.
    ปวตฺเตปิ หิ ปญฺจโวการภเว ยถา ปฏิสนฺธิยํ, ตเถว วิปากนามํ วิปากสฺส
ฉฏฺฐายตนสฺส อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อวิปากํ ปน อวิปากสฺส ฉฏฺฐสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ         ฉ.ม. เอตํ
อวกํสโตว ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา ฉธาว ปจฺจโย โหติ. วุตฺตนเยเนว
ปเนตฺถ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
            ตตฺเถว เสสปญฺจนฺนํ         วิปากํ ปจฺจโย ภเว
            จตุธา อวิปากมฺปิ           เอวเมว ปกาสิตํ.
     ตตฺเถว หิ ปวตฺเต เสสานํ จกฺขฺวายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกมฺปิ
อิตรมฺปิ วิปากนามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติ.
ยถา จ วิปากํ, อวิปากมฺปิ เอวเมว ปกาสิตํ. ตสฺมา กุสลาทิเภทมฺปิ เตสํ จตุธา
ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. เอวนฺตาว นามเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส
ยสฺสายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ โหติ, ตถา เวทิตพฺพํ.
            รูปํ ปเนตฺถ อารุปฺป-        ภเว ภวติ ปจฺจโย
            น เอกายตนสฺสาปิ          ปญฺจกฺขนฺธภเว ปน.
            รูปโต สนฺธิยํ วตฺถุ          ฉธา ฉฏฺฐสฺส ปจฺจโย
            ภูตานิ จตุธา โหนฺติ         ปญฺจนฺนํ อวิเสสโต.
     รูปโต หิ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส
สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติ. จตฺตาริ ปน
ภูตานิ อวิเสสโต ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ ยํ ยํ อายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตสฺส
วเสน ปญฺจนฺนมฺปิ จกฺขฺวายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา
ปจฺจยา โหนฺติ.
            ติธา ชีวิตเมเตสํ           อาหาโร จ ปวตฺติยํ
            ตาเนว ฉธา ฉฏฺฐสฺส        วตฺถุ ตสฺเสว ปญฺจธา.
     เอเตสํ ปน จกฺขฺวาทีนํ ปญฺจนฺนมฺปิ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ
อตฺถิอวิคตอินฺทฺริยวเสน รูปชีวิตํ ติธา ปจฺจโย โหติ.
     อาหาโร จาติ อาหาโร จ อตฺถิอวิคตาหารวเสน ติธาว ปจฺจโย โหติ.
โส จ โข เย สตฺตา อาหารูปชีวิโน, เตสํ อาหารานุคเต กาเย ปวตฺติยํเยว,
โน ปฏิสนฺธิยํ. ตานิ ปน ปญฺจ จกฺขฺวายตนาทีนิ ฉฏฺฐสฺส จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-
กายวิญฺญาณสงฺขาตสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตตอตฺถิอวิคตวเสน
ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. ฐเปตฺวา ปน ปญฺจ วิญฺญาณานิ
ตสฺเสว อวเสสมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน
ปญฺจธา ปจฺจโย โหติ ปวตฺเตเยว, ๑- โน ปฏิสนฺธิยํ. เอวํ รูปเมว
ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺสายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ โหติ, ตถา
เวทิตพฺพํ.
            นามรูปํ ปนุภยํ            โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย
            ยถา จ ตมฺปิ สพฺพตฺถ       วิญฺญาตพฺพํ วิภาวินา.
     เสยฺยถีทํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปญฺจโวการภเว ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ นามรูปํ
สฬายตนสฺส ๒- สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาทีหิ
ปจฺจโย โหตีติ อิทเมตฺถ มุขมตฺตํ. วุตฺตนยานุสาเรน ปน สกฺกา สพฺพํ
โยเชตุนฺติ น เอตฺถ วิตฺถาโร ทสฺสิโตติ.
                   นามรูปปจฺจยา สฬายตนปทนิทฺเทโส.
                          ------------
                           ผสฺสปทนิทฺเทส
     [๒๓๐] สฬายตนปจฺจยา ผสฺสนิทฺเทเส:-
            ฉเฬว ผสฺสา สงฺเขปา      จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย
            วิญฺญาณมิว พาตฺตึส         วิตฺถาเรน ภวนฺติ เต.
     สงฺเขปโต หิ ปาลิยํ จกฺขุสมฺผสฺโสติอาทโย ฉเฬว ผสฺสา อาคตา.
วิตฺถาเรน ปน จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ กุสลวิปากา ปญฺจ อกุสลวิปากาติ ทส,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวตฺเต             ฉ.ม. ฉฏฺฐายตนสฺส
เสสา พาวีสติ โลกิยวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา จ พาวีสตีติ เอวํ สพฺเพปิ
สงฺขารปจฺจยา วุตฺตวิญฺญาณมิว พาตฺตึส โหนฺติ. ยํ ปเนตสฺส พาตฺตึสวิธสฺสาปิ
ผสฺสสฺส ปจฺจโย สฬายตนํ, ตตฺถ
            ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ        จกฺขฺวาทึ พาหิเรหิปิ
            สฬายตนมิจฺฉนฺติ           ฉหิ สทฺธึ วิจกฺขณา.
     ตตฺถ เย ตาว "อุปาทินฺนกปวตฺติกถา อยน"ติ เอกสนฺตติปริยาปนฺนเมว
ปจฺจยํ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ ทีเปนฺติ, เต ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ปาลิอนุสารโต
อารุปฺเป ฉฏฺฐายตนญฺจ อญฺญตฺถ สพฺพสงฺคาหโต ๑- สฬายตนญฺจ ผสฺสสฺส
ปจฺจโยติ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ จกฺขฺวาทิสฬายตนนฺติ ๒-
อิจฺฉนฺติ. ตญฺหิ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจาติ ๓- ๔- เอเตสํ เอกเสเส กเต ๔-
สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เย ปน ปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกสนฺตติปริยาปนฺนํ
ทีเปนฺติ, ปจฺจยํ ปน ภินฺนสนฺตานมฺปิ, เต ยํ ยํ อายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย
โหติ, ตํ สพฺพํ ทีเปนฺตา พาหิรมฺปิ ปริคฺคเหตฺวา ตเทว ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ
พาหิเรหิปิ รูปายตนาทีหิ สทฺธึ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติ. ตมฺปิ หิ ฉฏฺฐายตนญฺจ
สฬายตนญฺจาติ ๕- เอเตสํ เอกเสเส กเต สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
     เอตฺถาห:- น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติ, นาปิ เอกมฺหา
อายตนา สพฺเพ ผสฺสา, อยญฺจ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ เอโกว วุตฺโต, โส
กสฺมาติ. ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ:- สจฺจเมตํ. สพฺเพหิ เอโก เอกมฺหา วา สพฺเพ
น สมฺโภนฺติ, สมฺโภติ ปน อเนเกหิ เอโก, ยถา จกฺขุสมฺผสฺโส จกฺขฺวายตนา
รูปายตนา จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตา มนายตนา อวเสสา สมฺปยุตฺตธมฺมายตนา
จาติ เอวํ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพํ. ตสฺมาเอว หิ:-
          เอโก ปเนกายตนปฺ-         ปภโว อิติ ทีปิโต
          ผสฺโส ยํ เอกวจน-          นิทฺเทเสนีธ ตาทินา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพสงฺคหโต                ฉ.ม. จกฺขาทึ สฬายตนนฺติ
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ          ๔-๔ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ ฉ.ม. สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ
     เอกวจนนิทฺเทเสนาติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ อิมินา หิ เอกวจนนิทฺเทเสน
อเนเกหิ อายตเนหิ เอโก ผสฺโส โหตีติ ตาทินา ทีปิโตติ อตฺโถ. อายตเนสุ
ปน:-
          ฉธา ปญฺจ ตโต เอกํ         นวธา พาหิรานิ ฉ
          ยถาสมฺภวเมตสฺส            ปจฺจยตฺเต วิภาวเย.
     ตตฺรายํ วิภาวนา:- จกฺขฺวายตนาทีนิ ตาว ปญฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทโต
ปญฺจวิธสฺส ผสฺสสฺส นิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา
โหนฺติ. ตโต ปรํ เอกํ วิปากมนายตนํ อเนกเภทสฺส วิปากมโนสมฺผสฺสสฺส
สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นวธา ปจฺจโย
โหติ. พาหิเรสุ ปน รูปายตนํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน
จตุธา ปจฺจโย โหติ. ตถา สทฺทายตนาทีนิ โสตสมฺผสฺสาทีนํ. มโนสมฺผสฺสสฺส
ปน ตานิ จ ธมฺมายตนญฺจ ตถา จ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว จาติ เอวํ
พาหิรานิ ฉ ยถาสมฺภวเมตสฺส ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติ.
                    สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปทนิทฺเทโส.
                         ---------------
                          เวทนาปทนิทฺเทส
     [๒๓๑] ผสฺสปจฺจยา เวทนานิทฺเทเส:-
            ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา      จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา
            ฉเฬว ตา ปเภเทน         เอกูนนวุตี มตา.
     จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาติอาทินา หิ นเยน ปาลิยํ อิมา จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา
ทฺวารโต ฉเฬว เวทนา วุตฺตา. ตา ปน ปเภเทน เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ
สมฺปยุตฺตตฺตา เอกูนนวุตีติ มตา.
            เวทนาสุ ปเนตาสุ          อิธ พาตฺตึส เวทนา
            วิปากจิตฺตยุตฺตาว           อธิปฺเปตาติ ภาสิตา.
            อฏฺฐธา ตตฺถ ปญฺจนฺนํ        ปญฺจทฺวารมฺหิ ปจฺจโย
            เสสานํ เอกธา ผสฺโส       มโนทฺวาเรปิ โส ตถา.
     ตตฺถ หิ ปญฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปญฺจนฺนํ เวทนานํ
จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน
อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ. เสสานํ ปน เอเกกสฺมึ ทฺวาเร
สมฺปฏิจฺฉนฺนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ จกฺขุผสฺสาทิโก
ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ.
     มโนทฺวาเรปิ โส ตถาติ มโนทฺวาเรปิ หิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ
กามาวจรวิปากเวทนานํ โส สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต ผสฺโส ตเถว อฏฺฐธา
ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ ปวตฺตานํ เตภูมิกวิปากเวทนานมฺปิ.
ยา ปเนตา มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตา กามาวจรเวทนา, ตาสํ
มโนทฺวาเร อาวชฺชนสมฺปยุตฺโต มโนสมฺผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธา ปจฺจโย
โหตีติ.
                     ผสฺสปจฺจยา เวทนาปทนิทฺเทโส.
                           -----------
                           ตณฺหาปทนิทฺเทส
     [๒๓๒] เวทนาปจฺจยา ตณฺหานิทฺเทเส:-
            รูปตณฺหาทิเภเทน           ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา
            เอเกกา ติวิธา ตตฺถ        ปวตฺตาการโต มตา.
     อิมสฺมึ หิ เวทนาปจฺจยา ตณฺหานิทฺเทเส "เสฏฺฐิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ
ปิติโต นามวเสน ปุตฺโต วิย อิมา รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ อารมฺมณโต
นามวเสน ฉ ตณฺหา ทีปิตา ปกาสิตา กถิตาติ อตฺโถ. ตตฺถ รูเป ตณฺหา
รูปตณฺหาติ อิมินา นเยน วจนตฺโถ ๑- เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปทตฺโถ
     ตาสุ จ ปน ตณฺหาสุ เอเกกา ตณฺหา ปวตฺติอาการโต กามตณฺหา
ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา มตา. รูปตณฺหาเอว หิ ยทา จกฺขุสฺสาปาถมาคตํ
รูปารมฺมณํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยมานา ปวตฺตติ, ตทา กามตณฺหา นาม
โหติ. ยทา ตเทวารมฺมณํ ธุวํ สสฺสตนฺติ ปวตฺตาย ทิฏฺฐิยา ๑- สทฺธึ ปวตฺตติ,
ตทา ภวตณฺหา นาม โหติ. สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค ภวตณฺหา อิจฺเจว ๒-
วุจฺจติ. ยทา ปน ตเทวารมฺมณํ "อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี"ติ ปวตฺตาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา
สทฺธึ ปวตฺตติ, ตทา วิภวตณฺหา นาม โหติ. อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค
วิภวตณฺหาติ วุจฺจติ. เอเสว นโย สทฺทตณฺหาทีสุปีติ เอตา อฏฺฐารส ตณฺหา
โหนฺติ.
     ตา อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธา อฏฺฐารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตา
ฉตฺตึส, อนาคตา ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺตึสาติ อฏฺฐสตํ ตณฺหา โหนฺติ.
ตา ปน สงฺขิปฺปมานา รูปาทิอารมฺมณวเสน ฉ กามตณฺหาทิวเสน วา ติสฺโสว
ตณฺหา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยสฺมา ปนิเม สตฺตา ปุตฺตํ อสฺสาเทตฺวา ปุตฺเต
มมตฺเตน ธาติยา วิย รูปาทิอารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ เวทนํ อสฺสาเทตฺวา
เวทนาย มมตฺเตน รูปาทิอารมฺมณทายกานํ จิตฺตการคนฺธพฺพคนฺธิกสุทฺท-
ตนฺตวายรสายนวิธายกเวชฺชาทีนํ มหาสกฺการํ กโรนฺติ, ตสฺมา สพฺพาเปสา
เวทนาปจฺจยา ตณฺหา โหตีติ เวทิตพฺพา.
            ยสฺมา เจตฺถ อธิปฺเปตา      วิปากสุขเวทนา
            เอกาว เอกธาเวสา        ตสฺมา ตณฺหาย ปจฺจโย.
     เอกธาติ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ยสฺมา วา
            ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ           สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ
            อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา       สุขมิจฺเจว ภาสิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สสฺสตทิฏฺฐิยา          ฉ.ม. ภวตณฺหาติ
            ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา       โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา
            เวทนาปจฺจยา ตณฺหา        อิติ วุตฺตา มเหสินา.
            เวทนาปจฺจยา จาปิ         ยสฺมา นานุสยํ วินา
            โหติ ตสฺมา น สา โหติ      พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ.
                    เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปทนิทฺเทโส.
                          ------------
                          อุปาทานปทนิทฺเทส
     [๒๓๓] ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนิทฺเทเส:-
            อุปาทานานิ จตฺตาริ         ตานิ อตฺถวิภาคโต
            ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา         กมโต จ วิภาวเย.
     ปาลิยํ หิ อุปาทานนฺติ กามุปาทานํ ฯเปฯ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ
จตฺตาริ อุปาทานานิ อุทาหฏานิ. ๑- เตสํ อยํ อตฺถวิภาโค:- วตฺถุสงฺขาตํ
กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ. กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติปิ กามุปาทานํ.
อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺฐาทีสุ
วิย. ตถา ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํ. ทิฏฺฐึ อุปาทิยตีติ วา
ทิฏฺฐุปาทานํ. สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทีสุ หิ ปุริมทิฏฺฐึ อุตฺตรทิฏฺฐิ
อุปาทิยติ. ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํ. สีลพฺพตญฺจ ตํ
อุปาทานญฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตฺตาทีนิ หิ เอวํ สุทฺธีติ อภินิเวสโต
สยเมว อุปาทานานีติ. ตถา วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ
อุปาทานํ. กึ วทนฺติ อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ
อตฺตวาทุปาทานํ. อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ
อตฺตวาทุปาทานํ. อยํ ตาว เตสํ อตฺถวิภาโค.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาคตานิ
     ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเร ปน กามุปาทานํ ตาว "ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ,
โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห ๑-
กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ. อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานนฺ"ติ อาคตตฺตา
สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ วุตฺตํ. ตณฺหาทฬฺหตฺตํ นาม ปุริมตณฺหา อุปนิสฺสยปจฺจเยน
ทฬฺหสมฺภูตา อุตฺตรตณฺหาเอว. เกจิ ปนาหุ "อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา
ตณฺหา อนฺธกาเร โจรสฺส หตฺถปฺปสารณํ วิย. สมฺปตฺตวิสยคฺคหณมุปาทานํ
ตสฺเสว ภณฺฑคฺคหณํ วิย อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาปฏิปกฺขา จ เต ธมฺมา. ตถา
ปริเยสนารกฺขทุกฺขมูลาติ. เสสุปาทานตฺตยํ ปน สงฺเขปโต ทิฏฺฐิมตฺตเมว.
     วิตฺถารโต ปน ปุพฺเพ รูปาทีสุ วุตฺตาย อฏฺฐสตปฺปเภทายปิ ตณฺหาย
ทฬฺหภาโว กามุปาทานํ. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐุปาทานํ. ยถาห "ตตฺถ
กตมํ ทิฏฺฐุปาทานํ, `นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ ยิฏฺฐํ ฯเปฯ สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี'ติ
ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ฯเปฯ วิปริเยสคฺคาโห, อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺฐุปาทานนฺ"ติ. ๒-
สีลวเตหิ สุทฺธิปรามสนํ ปน สีลพฺพตุปาทานํ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ,
อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธิ, สีลพฺพเตน
สุทฺธีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ฯเปฯ วิปริเยสคฺคาโห, อิทํ วุจฺจติ สีลพฺพตุปา
ทานนฺ"ติ. ๓- วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ อตฺตวาทุปาทานํ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ
อตฺตวาทุปาทานํ, อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ๔- สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส
อโกวิโท ๔- สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ วิปริเยสคาโห,
อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทานนฺ"ติ. ๓- อยเมตฺถ ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาโร.
     กมโตติ เอตฺถ ปน ติวิโธ กโม อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม เทสนากฺกโม
จ. ตตฺถ อนมตคฺเค สํสาเร อิมสฺส ปฐมํ อุปฺปตฺตีติ อภาวโต กิเลสานํ
นิปฺปริยาเยน อุปฺปตฺติกฺกโม น วุจฺจติ. ปริยาเยน ปน เยภุยเยน เอกสฺมึ ภเว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กามเสฺนโห          อภิ. ๓๔/๑๒๒๑/๒๗๙, อภิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗
@ อภิ. ๓๔/๑๒๒๒/๒๘๐, อภิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๘    ๔-๔ ปาลิยํ อิเม ปาฐา นตฺถิ
อตฺตคฺคาหปุพฺพงฺคโม สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโส. ตโต "สสฺสโต อยํ อตฺตา"ติ คณฺหโต
อตฺตวิสุทฺธตฺถํ สีลพฺพตุปาทานํ, อุจฺฉิชฺชตีติ คณฺหโต ปรโลกนิรเปกฺขสฺส
กามุปาทานนฺติ เอวํ ปฐมํ อตฺตวาทุปาทานํ, ตโต ทิฏฺฐิสีลพฺพตกามุปาทานานีติ
อยเมเตสํ เอกสฺมึ ภเว อุปฺปตฺติกฺกโม
     ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ เจตฺถ ปฐมํ ปหียนฺติ โสตาปตฺติมคฺควชฺฌตฺตา.
กามุปาทานํ ปจฺฉา อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตาติ อยเมเตสํ ปหานกฺกโม.
     มหาวิสยตฺตา ปน ปากฏตฺตา จ เอเตสุ กามุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํ.
มหาวิสยญฺหิ ตํ อฏฺฐจิตฺตสมฺปโยคา, อปฺปวิสยานิ อิตรานิ จตุจิตฺตสมฺปโยคา.
เยภุยฺเยน จ อาลยารามตาย ปชาย ปากฏํ กามุปาทานํ, น อิตรานิ. กามุปาทานํ
วา ๑- วตฺถุกามานํ สมธิคมตฺถํ โกตุหลมงฺคลาทิพหุโล โหติ, น สสฺสตทิฏฺฐีติ ๒-
ตทนนฺตรํ ทิฏฺฐุปาทานํ. ตํ ปภิชฺชมานํ สีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานวเสน ทุวิธํ โหติ.
ตสฺมึ ทฺวเย โคกิริยํ วา กุกฺกุรกิริยํ วา ทิสฺวาปิ เวทิตพฺพโต โอฬาริกนฺติ
สีลพฺพตุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํ, สุขุมตฺตา อนฺเต อตฺตวาทุปาทานนฺติ อยเมเตสํ
เทสนากฺกโม.
           ตณฺหา จ ปุริมสฺเสตฺถ       เอกธา โหติ ปจฺจโย
           สตฺตธา อฏฺฐธา วาปิ       โหติ เสสตฺตยสฺส สา.
     เอตฺถ จ เอวํ เทสิเต อุปาทานจตุกฺเก ปุริมสฺส กามุปาทานสฺส
กามตณฺหา อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ ตณฺหาภินนฺทิเตสุ วิสเยสุ
อุปฺปตฺติโต. เสสตฺตยสฺส ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน
สตฺตธา วา อุปนิสฺสเยน สห อฏฺฐธา วาปิ ปจฺจโย โหติ. ยทา จ สา
อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ, ตทา สหชาตาว โหตีติ.
                    ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปทนิทฺเทโส.
                          ------------
@เชิงอรรถ:  ฉ. กามุปาทานวา              ฉ.ม. สาสฺส ทิฏฺฐีติ
                            ภวปทนิทฺเทส
     [๒๓๔] อุปาทานปจฺจยา ภวนิทฺเทเส:-
           อตฺถโต ธมฺมโต เจว        สาตฺถโต เภทสงฺคหา
           ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว        วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ ภวตีติ ภโว. ทุวิเธนาติ ทฺวิหิ อากาเรหิ ววตฺถิโตติ ๑- อตฺโถ. อถวา
ทุวิเธนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนํ, ทุวิโธติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถีติ สํวิชฺชติ. กมฺมเมว
ภโว กมฺมภโว, อุปปตฺติเยว ภโว อุปปตฺติภโว. เอตฺถ จ อุปปตฺติ ภวตีติ ภโว,
กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา "สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท"ติ ๒- วุตฺโต, เอวํ
ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตโม กมฺมภโวติ เตสุ
ทฺวีสุ ภเวสุ โย กมฺมภโวติ วุตฺโต, โส กตโมติ อตฺโถ. ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย
วุตฺตตฺถาเอว. สพฺพนฺติ อนวเสสํ. ภวํ คจฺฉติ คเมติ จาติ ภวคามิ. อิมินา
โลกุตฺตรํ ปฏิกฺขิปติ. อยญฺหิ วฏฺฏกถา, ตญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตนฺติ. กริยตีติ กมฺมํ.
     กามภวาทีสุ กามสงฺขาโต ภโว กามภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ.
สญฺญาวตํ ภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญาภโว. วิปริยาเยน
อสญฺญาภโว. โอฬาริกสญฺญาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสญฺญานาสญฺญา
อสฺมึ ภเวติ เนวสญฺญานาสญฺญาภโว. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว
เอกโวการภโว. เอโก วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว. เอส นโย
จตุโวการปญฺจโวการภเวสุ. อยํ วุจฺจติ อุปปตฺติภโวติ เอส นววิโธปิ อุปปตฺติภโว
นาม วุจฺจตีติ. เอวนฺตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
      ธมฺมโต ปน เอตฺถ หิ ปุญฺญาภิสงฺขาโร ธมฺมโต เตรส เจตนา,
อปุญฺญาภิสงฺขาโร ทฺวาทส, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จตสฺโส. "สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺ"ติ
เอเตน สพฺเพเปเต ธมฺมา เจตนาสมฺปยุตฺตา วา กมฺมสงฺขาตา อาจยคามิโน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวตฺติโตติ         ขุ.ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๑
ธมฺมา สงฺคหิตา. กามภโว ปญฺจ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, ตถา รูปภโว, อรูปภโว
จตฺตาโร, สญฺญาภโว จตุปญฺจ, อสญฺญาภโว เอโก อุปาทินฺนกฺขนฺโธ,
เนวสญฺญานาสญฺญาภโว จตฺตาโร. เอกโวการภวาทโย เอกจตุปญฺจกฺขนฺธา
อุปาทินฺนกฺขนฺเธหีติ เอวเมตฺถ ธมฺมโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     สาตฺถโตติ ยถา จ ภวนิทฺเทเส, ตเถว กามญฺจ สงฺขารนิทฺเทเสปิ
ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยว วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ปุริมา อตีตกมฺมวเสน อิธ ปฏิสนฺธิยา
ปจฺจยตฺตา วุตฺตา. อิเม ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวเสน อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตาติ
ปุน วจนํ สาตฺถกเมว. ปุพฺเพ วา "ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร, กุสลเจตนา
กามาวจรา"ติ เอวมาทินา นเยน เจตนาว สงฺขาราติ วุตฺตา. อิธ ปน "สพฺพมฺปิ
ภวคามิกมฺมนฺ"ติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตาปิ. ปุพฺเพ จ วิญฺญาณปจฺจยเมว กมฺมํ
สงฺขาราติ วุตฺตํ, อิทานิ อสญฺญาภวนิพฺพตฺตกมฺปิ. กึ วา พหุนา, อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขาราติ เอตฺถ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยว กุสลากุสลา ธมฺมา วุตฺตา. อุปาทานปจฺจยา
ภโวติ อิธ ปน อุปปตฺติภวสฺสาปิ สงฺคหิตตฺตา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา
วุตฺตา. ตสฺมา สพฺพถาปิ สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอวเมตฺถ สาตฺถโตปิ
วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เภทสงฺคหาติ อุปาทานปจฺจยา ภวสฺส เภทโต เจว สงฺคหโต จ. ยํ หิ
กามุปาทานปจฺจยา กามภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กริยติ, โส กมฺมภโว. ตทภินิพฺพตฺตา
ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอเสว นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ กามุปาทานปจฺจยา เทฺว
กามภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺญาภวปญฺจโวการภวา. เทฺว รูปภวา, ตทนฺโตคธาว
สญฺญาภวอสญฺญาภวเอกโวการภวปญฺจโวการภวา. เทฺว อรูปภวา, ตทนฺโตคธาว
สญฺญาภวเนวสญฺญานาสญฺญาภวจตุโวการภวาติ สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา. ยถา
จ กามุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา, ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ
เอวํ อุปาทานปจฺจยา เภทโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ จตุวีสติ ภวา.
     สงฺคหโต ปน กมฺมภวํ อุปปตฺติภวญฺจ เอกโต กตฺวา กามุปาทานปจฺจยา
สทฺธึ อนฺโตคเธหิ เอโก กามภโว, ตถา รูปารูปภวาติ ตโย ภวา. ตถา
เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา สงฺคหโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ทฺวาทส
ภวา. อปิจ อวิเสเสน อุปาทานปจฺจยา กามภวูปคํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา
ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ อุปาทานปจฺจยา สทฺธึ
อนฺโตคเธหิ เทฺว กามภวา เทฺว รูปภวา เทฺว อรูปภวาติ อปเรนปิ ปริยาเยน
สงฺคหโต ฉ ภวา. กมฺมภวอุปปตฺติภวเภทํ วา อนุปคมฺม สทฺธึ อนฺโตคเธหิ
กามภวาทิวเสน ตโย ภวา โหนฺติ. กามภวาทิเภทญฺจาปิ อนุปคมฺม
กมฺมภวอุปปตฺติภววเสน เทฺว ภวา โหนฺติ. กมฺมอุปปตฺติเภทญฺจ อนุปคมฺม
อุปาทานปจฺจยา ภวโตติ ภววเสน เอโก ภโว โหตีติ เอวเมตฺถ อุปาทานปจฺจยสฺส
ภวสฺส เภทสงฺคหาปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจวาติ ยญฺเจตฺถ อุปาทานํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ
วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถ. กึ ปเนตฺถ กสฺส ปจฺจโย โหติ? ยงฺกิญฺจิ
ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย โหติเยว. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน. โส "อิทํ
ยุตฺตมิทมยุตฺตนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อุปาทานสฺส วเสน ยงฺกิญฺจิ ภวํ
ปตฺเถตฺวา ยงฺกิญฺจิ กมฺมํ กโรติเยว. ตสฺมา ยเทกจฺเจ "สีลพฺพตุปาทาเนน
รูปารูปภวา น โหนฺตี"ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. สพฺเพน ปน สพฺโพ
โหตีติ คเหตพฺพํ. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ อนุสฺสววเสน วา ทิฏฺฐานุสาเรน วา
"กามา นาเมเต มนุสฺสโลเก เจว ขตฺติยมหาสาลกุลาทีสุ ๑- ฉกามาวจรเทวโลเก
จ สมิทฺธา"ติ จินฺเตตฺวา เตสํ อธิคมตฺถํ อสทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ วญฺจิโต "อิมินา
กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี"ติ มญฺญมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิปิ
กโรติ. โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. สนฺทิฏฺฐิเก วา ปน กาเม
ปตฺถยมาโน ปฏิลทฺเธ วา โคปยมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขตฺติยมหาสาลาทีสุ
กโรติ. โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ
กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺญาภวปญฺจโวการภวา
ปน ตทนฺโตคธาเอว.
     อปโร ปน สทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ อุปพฺรูหิตญาโณ "อิมินา กมฺเมน กามา
สมฺปชฺชนฺตี"ติ มญฺญมาโน กามุปาทานวเสน กายสุจริตาทีนิ กโรติ. โส
สุจริตปาริปูริยา เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ วา อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ
กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺญาภวปญฺจโวการภวา
ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทสฺส สานฺโตคธสฺส กามภวสฺส
ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "รูปารูปภเวสุ ตโต สมิทฺธตรา กามา"ติ สุตฺวา วา ปริกปฺเปตฺวา
วา กามุปาทานวเสเนว รูปารูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติพเลน
รูปารูปพฺรหฺมโลเก อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว,
กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺญาอสญฺญาเนวสญฺญานาสญฺญาเอก-
โวการจตุโวการปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทานํ
สานฺโตคธานํ รูปารูปภวานมฺปิ ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา
อญฺญตรสฺมึ อุจฺฉินฺโน สุอุจฺฉินฺโน โหตี"ติ อุจฺเฉททิฏฺฐึ อุปาทาย ตทุปคํ
กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว.
สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ ทิฏฺฐุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ
ติณฺณมฺปิ กามรูปารูปภวานํ ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา
อญฺญตรสฺมึ สุขี โหติ, วิคตปริฬาโห โหตี"ติ อตฺตวาทุปาทาเนน ตทุปคํ
กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว.
สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ อตฺตวาทุปาทานํ สปฺปเภทานํ
สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "อิทํ สีลพฺพตํ นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ
วา อญฺญตรสฺมึ ปูเรนฺตสฺส สุขํ ปาริปูรึ คจฺฉตี"ติ สีลพฺพตุปาทานวเสน
ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว.
สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ สีลพฺพตุปาทานํ ๑- สปฺปเภทานํ
สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ยํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ,
ตโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     กึ ปเนตฺถ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ.
          รูปารูปภวานํ           อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ
          สหชาตาทีหิปิ ตํ         กามภวสฺสาติ วิญฺเญยฺยํ.
     รูปารูปภวานญฺหิ กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กมฺมภเว กุสลกมฺมสฺเสว
อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน เอกธา ปจฺจโย
โหติ. กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตอกุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสย-
สมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติ, วิปฺปยุตฺตสฺส
ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติ.
                     อุปาทานปจฺจยา ภวปทนิทฺเทโส.
                           ----------
                       ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทส
     [๒๓๕] ภวปจฺจยา ชาตินิทฺเทสาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจวิภงฺเค
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโต. โส หิ ชาติยา
ปจฺจโย น อุปปตฺติภโว. โส จ ๒- ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธาว
ปจฺจโย โหตีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สีลพฺพตุปาทานมฺปิ           ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ เจ.
พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโต. พาหิรานญฺหิ
ชนกชเนตฺติสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ
หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ. โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสญฺจ อภาวโต,
น จ ๑- กมฺมภวโต อญฺญเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺญสฺส การณสฺส
อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกว. กมฺมญฺหิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสเหตุ. เตนาห
ภควา "กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา"ติ. ๒- ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ
"ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ.
     ยสฺมา จ อสติ ชาติยา ชรามรณํ นาม น โหติ, โสกาทโย จ ธมฺมา
น โหนฺติ. ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺฐสฺส
จ พาลสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อนภิสมฺพนฺธา
วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา อยํ ชาติ ชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ
ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติ.
                     ภวปจฺจยา ชาติอาทิปทนิทฺเทโส.
     [๒๔๒] เอวเมตสฺสาติอาทีนํ อตฺโถ อุทฺเทสวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
สงฺคติอาทีนิ สมุทยเววจนาเนว.
     ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชา
"อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา
            โสกาทีหิ อวิชฺชา         สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ
            การกเวทกรหิตํ          ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญํ.
     สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา,
กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ, กถํ การกเวทกรหิตํ, กถํ ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ
เจ. เอตฺถ หิ โสกทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ            ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒
นามมุฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธาว โหติ อวิชฺชา. อปิจ "อาสวสมุทยา
อวิชฺชาสมุทโย"ติ หิ วุตฺตํ, อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติ. กถํ?
วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทยา ๑- โหติ. ยถาห:-
           "ตสฺส เจ กามยมานสฺส      ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน
            เต กามา ปริหายนฺติ       สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี"ติ. ๒-
     ยถาห ๓- "กามโต ชายตี โสโก"ติ. ๔- สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺฐาสวสมุทยา
โหนฺติ. ยถาห "ตสฺส อหํ รูปํ มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ
อญฺญถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข-
โทมนสฺสุปายาสา"ติ. ๕- ยถา จ ทิฏฺฐาสวสมุทยา, เอวํ ภวาสวสมุทยาปิ. ยถาห
"เยปิ เต ภิกฺขเว เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ
จิรฏฺฐิติกา, ๖- เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ
อาปชฺชนฺตี"ติ. ๗- ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภเยน สนฺตชฺชิตานํ เทวานํ
วิยาติ. ยถา จ ภวาสวสมุทยา, เอวํ อวิชฺชาสวสมุทยาปิ. ยถาห "ส โข โส
ภิกฺขเว พาโล ติวิธํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี"ติ. ๘-
     อิติ ยสฺมา อาสวสมุทยา เอเต ธมฺมา ๙- โหนฺติ, ตสฺมา เอเต สิชฺฌมานา
อวิชฺชาเหตุภูเต ๑๐- อาสเว สาเธนฺติ. อาสเวสุ จ สิทฺเธสุ ปจฺจยภาเว ภาวโต
อวิชฺชาปิ สิทฺธาว โหตีติ. เอวํ ตาเวตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา โหตีติ
เวทิตพฺพา.
     ยสฺมา ปน เอวํ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ปริโยสานํ
นตฺถิ, ตสฺมา ตํ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตํ ทฺวาทสงฺคํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ
สิทฺธํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กามาสวสมุทโย     ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๔/๔๘๖       ฉ.ม. ยถา จาห
@ ขุ.ธ. ๒๕/๒๑๕/๕๔       สํ.ข. ๑๗/๑/๓      ก. จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐนฺติ
@ สํ.ข. ๑๗/๗๘/๗๐, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๓/๓๘    ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๔
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ              ๑๐ ฉ.ม. อวิชฺชาย เหตุภูเต
     เอวํ สติ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อิทํ อาทิมตฺตกถนํ วิรุชฺฌตีติ เจ.
นยิทํ อาทิมตฺตกถนํ, ปธานธมฺมกถนํ ปเนตํ. ติณฺณญฺหิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา
ปธานา. อวิชฺชาคฺคหเณน หิ อวเสสํ กิเลสวฏฺฏญฺจ กมฺมาทีนิ จ พาลํ
ปลิเวเฐนฺติ สปฺปสิรคฺคหเณน เสสํ สปฺปสรีรํ วิย พาหํ. อวิชฺชาสมุจฺเฉเท ปน
กเต เตหิ วิโมกฺโข โหติ สปฺปสิรจฺเฉเท กเต ปลิเวฐิตพาหาวิโมกฺโข วิย.
ยถาห "อวิชฺชายเตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติอาทิ. ๑- อิติ ยํ
คณฺหโต พนฺโธ มุญฺจโต จ วิโมกฺโข ๒- โหติ, ตสฺส ปธานธมฺมสฺส กถนมิทํ,
น อาทิมตฺตกถนนฺติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ เวทิตพฺพํ. ตยิทํ ยสฺมา
อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมา ตโต อญฺเญน "พฺรหฺมา
มหาพฺรหฺมา เสฏฺโฐ สชฺชิตา"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน พฺรหฺมาทินา วา สํสารสฺส
การเกน "โส โข ปน เม อยํ อตฺตา วโท วเทยฺโย"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน
อตฺตนา วา สุขทุกฺขานํ เวทเกน รหิตํ. อิติ การกเวทกรหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อุทยพฺพยธมฺมกตฺตา ธุวภาเวน สงฺกิลิฏฺฐตฺตา
สงฺกิเลสิกตฺตา จ สุภภาเวน อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สุขภาเวน
ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตฺตา ๓- วสวตฺตนภูเตน อตฺตภาเวน จ สุญฺญา. ตถา สงฺขาราทีนิปิ
องฺคานิ. ยสฺมา วา อวิชฺชา น อตฺตา, น อตฺตโน, น อตฺตนิ, น อตฺตวตี, ตถา
สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ. ตสฺมา ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญมิทํ ภวจกฺกนฺติ เวทิตพฺพํ.
     เอวญฺจ วิทิตฺวา ปุน:-
          ตสฺส อวิชฺชาตณฺหา        มูลมตีตาทโย ตโย กาลา
          เทฺว อฏฺฐ เทฺวเอว จ     สรูปโต เตสุ องฺคานิ.
     ตสฺส โข ปเนตสฺส ภวจกฺกสฺส อวิชฺชา ตณฺหา จาติ เทฺว ธมฺมา
มูลนฺติ เวทิตพฺพา. ตเทตํ ปุพฺพนฺตาหรณโต อวิชฺชามูลํ เวทนาวสานํ,
อปรนฺตสนฺธานโต ๔- ตณฺหามูลํ ชรามรณาวสานนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ปุริมํ
@เชิงอรรถ:  วินย. ๔/๓/๓, สํ.นิ. ๑๖/๑/๒      ฉ.ม. โมกฺโข
@ ฉ.ม.....วุตฺติตฺตา               ฉ.ม. อปรนฺตสนฺตานโต
ทิฏฺฐิจริตวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉิมํ ตณฺหาจริตวเสน. ทิฏฺฐิจริตานญฺหิ อวิชฺชา
ตณฺหาจริตานญฺจ ๑- ตณฺหา สํสารนายิกา. อุจฺเฉททิฏฺฐิสมุคฺฆาตาย วา ปฐมํ
ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต, สสฺสตทิฏฺฐิสมุคฺฆาตาย ทุติยํ
อุปฺปนฺนานํ ชรามรณปฺปกาสนโต, คพฺภเสยฺยกวเสน วา ปุริมํ อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโต,
โอปปาติกวเสน ปจฺฉิมํ สหุปฺปตฺติทีปนโต.
     อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตา จสฺส ตโย กาลา. เตสุ ปาลิยํ สรูปโต
อาคตวเสน อวิชฺชา สงฺขารา จาติ เทฺว องฺคานิ อตีตกาลานิ, วิญฺญาณาทีนิ
ภวาวสานานิ อฏฺฐ ปจฺจุปฺปนฺนกาลานิ, ชาติ เจว ชรามรณญฺจ เทฺว
อนาคตกาลานีติ เวทิตพฺพานิ. ปุน:-
          เหตุผลเหตุปุพฺพก-         ติสนฺธิจตุเภทสงฺคหญฺเจตํ
          วีสติอาการารํ            ติวฏฺฏมนวตฺถิตํ ภมติ.
อิติปิ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สงฺขารานญฺจ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส จ อนฺตรา เอโก
เหตุผลสนฺธิ นาม, เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ
นาม, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธีติ เอวมิทํ
เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธีติ เวทิตพฺพํ. สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา ปนสฺส
จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺติ. เสยฺยถีทํ? อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺคโห,
วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณํ
จตุตฺโถติ เอวมิทํ จตุเภทสงฺคหนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ
          อตีเต เหตโว ปญฺจ        อิทานิ ผลปญฺจกํ
          อิทานิ เหตโว ปญฺจ        อายตึ ผลปญฺจกนฺติ
เอเตหิ ปน วีสติยา อากาเรหิ อเรหิ วีสติอาการารนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ
อตีเต เหตโว ปญฺจาติ อวิชฺชา สงฺขารา จาติ อิเม ตาว เทฺว วุตฺตาเอว.
ยสฺมา ปน อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสิโต อุปาทิยติ, ตสฺส อุปาทานปจฺจยา
ภโว. ตสฺมา ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺติ. เตนาห "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว,
อิติ ๑- อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา"ติ. ๒-
     ตตฺถ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ
อตฺโถ. โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูโฬฺห กมฺมํ กโรติ,
สา อวิชฺชา. อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรโต ยา ปุริมเจตนา, ๓- ยถา
ทานํ ทสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานูปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส
อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย. ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาปยโต
เจตนา ภโวติ วุจฺจติ. เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนสงฺขารา
นาม, สตฺตมา เจตนา ภโว. ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, ตํสมฺปยุตฺตา
อายูหนสงฺขารา นาม. นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตสฺส ผเล
อุปปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นาม. อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ
กมฺมํ ภวสฺส ปจฺจยภูตํ "อิทํ กตฺวา อสุกสฺมึ นาม ฐาเน กาเม เสวิสฺสามิ
อุจฺฉิชฺชิสฺสามี"ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ, อิทํ อุปาทานํ
นาม. เจตนา ภโวติ อายูหนาวสาเน ปวตฺตเจตนา ๔- ภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺญาณาทิ เวทนาวสานํ ปาลิยํ อาคตเมว. ยถาห
"อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส,
เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ ปุเร กตสฺส กมฺมสฺส
ปจฺจยา"ติ. ๕- ตตฺถ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณนฺติ ยํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา
ปฏิสนฺธีติ วุตฺตํ, ๖- ตํ วิญฺญาณํ. โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ
รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ อาคนฺตฺวา ปวิสนํ วิย, อิทํ นามรูปํ. ปสาโท อายตนนฺติ
อิทํ จกฺขฺวาทิปญฺจายตนวเสน วุตฺตํ. ผุฏฺโฐ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโฐ ผุสนฺโต
อุปฺปนฺโน, อยํ ผสฺโส. เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน วา
สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สหุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, สา เวทนาติ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท นตฺถิ       ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕       ฉ.ม. ปุริมเจตนาโย
@ ฉ.ม. วุตฺตเจตนา          ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕ (สฺยา)    ฉ.ม. วุจฺจติ
     อิทานิ เหตโว ปญฺจาติ ตณฺหาทโย ปาลิยํ อาคตาว ตณฺหุปาทานภวา.
ภเว ปน คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติ,
ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตา ยาย วา มูโฬฺห กมฺมํ กโรติ, สา
อวิชฺชา คหิตาว โหตีติ เอวํ ปญฺจ. เตนาห "อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ
โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา
ภโว, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา"ติ. ๑- ตตฺถ
อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห
ทสฺสิโต. เสสํ อุตฺตานเมว.
     อายตึ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ, ตานิ ชาติคฺคหเณน วุตฺตานิ.
ชรามรณํ ปน เตสํเยว ชรามรณํ. เตนาห "อายตึ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ,
โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม
ปญฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ. ๑- เอวมิทํ
วีสติอาการารํ โหติ.
     ตตฺถ ปุริมภวสฺมึ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, เอตรหิ ปญฺจ วิปากธมฺมา.
เอตรหิ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, อนาคเต ปญฺจ วิปากธมฺมาติ ทส ธมฺมา กมฺมํ,
ทส วิปาโกติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมํ นาม, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก
วิปาโก นามาติ สพฺพมฺเปตํ ภวจกฺกํ ปจฺจยาการวฏฺฏํ กมฺมญฺเจว กมฺมวิปาโก
จ. ตถา ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมสงฺเขโป, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก วิปากสงฺเขโปติ
สพฺพมฺเปตํ กมฺมสงฺเขโป เจว วิปากสงฺเขโป จ. ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ
กมฺมวฏฺฏํ, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก วิปากวฏฺฏนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมวฏฺฏญฺเจว
วิปากวฏฺฏญฺจ. ตถา ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมภโว, ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปาโก
วิปากภโวติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมภโว เจว วิปากภโว จ. ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ
กมฺมปวตฺตํ, ทฺวีสุ วิปาโก วิปากปวตฺตนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมปวตฺตญฺเจว
วิปากปวตฺตญฺจ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕ (สฺยา)
ตถา ทฺวีสุ ฐาเนสุ กมฺมํ กมฺมสนฺตติ, ทฺวีสุ วิปาโก วิปากสนฺตตีติ สพฺพมฺเปตํ
กมฺมสนฺตติ เจว วิปากสนฺตติ จ. ทฺวีสุ ปน ๑- ฐาเนสุ กมฺมํ กิริยา นาม,
ทฺวีสุ วิปาโก กิริยาผลํ นามาติ สพฺพมฺเปตํ กิริยา เจว กิริยาผลญฺจาติ.
                   เอวํ สมุปฺปนฺนมิทํ สเหตุกํ
                   ทุกฺขํ อนิจฺจํ จลมิตฺตรทฺธุวํ
                   ธมฺเมหิ ธมฺมา ปภวนฺติ เหตุโส
                   น เหตฺถ อตฺตาว ปโรว วิชฺชติ.
           ธมฺมา ธมฺเม สญฺชเนนฺติ        เหตุสมฺภารปจฺจยา
           เหตูนญฺจ นิโรธาย            ธมฺโม พุทฺเธน เทสิโต
           เหตูสุ อุปรุทฺเธสุ             ฉินฺนํ วฏฺฏํ น วฏฺฏติ.
           เอวํ ทุกฺขนฺตกิริยาย           พฺรหฺมจริยิธ วิชฺชติ
           สตฺเต จ นุปลพฺภนฺเต          เนวุจฺเฉโท น สสฺสตํ.
     ติวฏฺฏมนวตฺถิตํ ภมตีติ เอตฺถ ปน สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ,
อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กิเลสวฏฺฏํ, วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา วิปากวฏฺฏนฺติ
อิเมหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ ติวฏฺฏมิทํ ภวจกฺกํ ยาว กิเลสวฏฺฏํ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว
อนุปจฺฉินฺนปจฺจยตฺตา อนวตฺถิตํ ปุนปฺปุนํ ปริวฏฺฏนโต ภมติเยวาติ เวทิตพฺพํ.
     ตยิทเมวํ ภมมานํ:-
           สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา           วารณา อุปมาหิ จ
           คมฺภีรนยเภทา จ             วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํ.
     ตตฺถ ยสฺมา กุสลากุสลกมฺมํ อวิเสเสน สมุทยสจฺจนฺติ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตํ,
ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อวิชฺชาย สงฺขารา ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ,
สงฺขาเรหิ วิญฺญาณํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํ. วิญฺญาณาทีหิ นามรูปาทีนิ
วิปากเวทนาปริโยสานานิ ปฐมสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํ, เวทนาย ตณฺหา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ปฐมสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, ตณฺหาย อุปาทานํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ,
อุปาทานโต ภโว ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมทุติยสจฺจทฺวยํ. ภวโต ชาติ ทุติยสจฺจปฺปภวํ
ปฐมสจฺจํ, ชาติยา ชรามรณํ ปฐมสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจนฺติ เอวนฺตาวิทํ สจฺจปฺปภวโต
วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํ.
     ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา วตฺถูสุ จ สตฺเต สมฺโมเหติ, ปจฺจโย จ โหติ
สงฺขารานํ ปาตุภาวาย. ตถา สงฺขารา สงฺขตญฺจ อภิสงฺขโรนฺติ, ปจฺจยา จ โหนฺติ
วิญฺญาณสฺส. วิญฺญาณมฺปิ วตฺถุญฺจ ปฏิวิชานาติ, ปจฺจโย จ โหติ นามรูปสฺส
นามรูปมฺปิ อญฺญมญฺญญฺจ อุปตฺถมฺเภติ, ปจฺจโย จ โหติ สฬายตนสฺส.
สฬายตนมฺปิ สวิสเย จ ปวตฺตติ, ๑- ปจฺจโย จ โหติ ผสฺสสฺส. ผสฺโสปิ อารมฺมณญฺจ
ผุสติ, ปจฺจโย จ โหติ เวทนาย. เวทนาปิ อารมฺมณรสญฺจ อนุภวติ, ปจฺจโย
จ โหติ ตณฺหาย. ตณฺหาปิ รชฺชนีเย จ ธมฺเม รชฺชติ, ปจฺจโย จ โหติ
อุปาทานสฺส. อุปาทานมฺปิ อุปาทานิเย จ ธมฺเม อุปาทิยติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวสฺส.
ภโวปิ นานาคตีสุ จ วิกฺขิปติ, ปจฺจโย โหติ ชาติยา. ชาติปิ ขนฺเธ จ ชเนติ, เตสํ
อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตฺตา ปจฺจโย จ โหติ ชรามรณสฺส. ชรามรณมฺปิ
ขนฺธานํ ปากเภทภาวญฺจ อธิติฏฺฐติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวาย,
โสกาทีนํ อธิฏฺฐานตฺตา. ตสฺมา สพฺพปเทสุ ทฺวิธา ปวตฺตกิจฺจโตปิ อิทํ
วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํ.
     ยสฺมา เจตฺถ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อิทํ การกทสฺสนนิวารณํ,
"สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺ"ติ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ, วิญฺญาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ อตฺตาติปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสญฺญานิวารณํ, "นามรูปปจฺจยา
สฬายตนนฺ"ติอาทีสุ "อตฺตา ปสฺสติ ฯเปฯ วิชานาติ ผุสติ เวทิยติ ๒- คณฺหิยติ
อุปาทิยติ ภวติ ชายติ ชียติ มียตี"ติ เอวมาทิทสฺสนนิวารณํ. ตสฺมา
มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตเปตํ ภวจกฺกํ นิวารณโต วิญญาตพฺพํ ยถารหํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วตฺตติ     ฉ.ม. เวทยติ
     ยสฺมา ปเนตฺถ สลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ
วิย อวิชฺชา, อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อุปกฺขลิตสฺส
ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิญฺญาณปจฺจยา
นามรูปํ, คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ
วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส
ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ
วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทินฺนอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปทานปจฺจยา ภโว,
อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติ, คณฺฑวิการโต
คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํ.
     ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต
อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ, ตทภิภูโต จ พาโล โปโนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ
อตฺตานํ เวเฐติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิ. สงฺขารปริคฺคหิตํ วิญฺญาณํ
คตีสุ ปติฏฺฐํ ลภติ ปรินายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเช. อุปปตฺตินิมิตฺตํ
ปริกปฺปนโต วิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร
วิย มายํ. นามรูเป ปติฏฺฐิตํ สฬายตนํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ
สุภูมิยํ ปติฏฺฐิโต วนปฺปคุมฺโพ วิย. อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ
อรณีสหิตาภิมทฺทนโต ๑- อคฺคิ วิย. ผสฺเสน ผุฏฺฐสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา
ผุฏฺฐสฺส ทาโห วิย. เวทยมานสฺส ตณฺหา วฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิย. ตสิโต
ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเย. ตทสฺสุปาทานํ อุปาทาเนน ภวํ
อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พลิสํ วิย. ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ
องฺกุโร วิย. ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิย. ตสฺมา
เอวํ อุปมาหิเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อรณีสหิตาภิมนฺถนโต
     ยสฺมา จ ปน ๑- ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนาโตปิ ปฏิเวธโตปิ
คมฺภีรภาวํ สนฺธาย "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส
จา"ติ ๒- วุตฺตํ, ตสฺมา คมฺภีรเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํ.
     ตตฺถ ยสฺมา น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาตึ วินา อญฺญโต
โหติ. อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ เอวํ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺฐสฺส
ทุรวโพธนียโต ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโร. ตถา ชาติยา
ภวปจฺจยา ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ
ภวจกฺกํ อตฺถโต คมฺภีรนฺติ ๓- อยนฺตาเวตฺถ อตฺถคมฺภีรตา. เหตุผลญฺหิ อตฺโถติ
วุจฺจติ. ยถาห "เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔-
     ยสฺมา ปน เยนากาเรน ยทวตฺถา จ อวิชฺชา เตสํ เตสํ สงฺขารานํ
ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ทุรวโพธนียโต อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโร.
ตถา สงฺขารานํ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ
ภวจกฺกํ ธมฺมคมฺภีรนฺติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตา. เหตุโน หิ ธมฺโมติ นามํ.
ยถาห "เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔-
     ยสฺมา จ ตสฺส ๕- เตน เตน การเณน ตถา ตถา ปวตฺเตตพฺพตฺตา
เทสนาปิ คมฺภีรา, น ตตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต อญฺญํ ญาณํ ปติฏฺฐํ ลภติ.
ตถา เหตํ กตฺถจิ สุตฺเต อนุโลมโต, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต,
กตฺถจิ เวมชฺฌโต ปฏฺฐาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา. กตฺถจิ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํ,
กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ, กตฺถจิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ เทสิตํ. ตสฺมา อิทํ
ภวจกฺกํ เทสนาคมฺภีรนฺติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา.
     ยสฺมา ปเนตฺถ โย อวิชฺชาทีนํ สภาโว, เยน ปฏิวิทฺเธน อวิชฺชาทโย
ธมฺมา สลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ      ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙, สํ.นิ. ๑๖/๖๐/๘๙
@ ฉ.ม. อตฺถคมฺภีรนฺติ           อภิ. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐        ฉ.ม. จสฺส
ภวจกฺกํ ปฏิเวธคมฺภีรํ. ตถา เหตฺถ อวิชฺชาย อญฺญาณาทสฺสนสจฺจาสปฺปฏิเวธฏฺโฐ
คมฺภีโร, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณายูหนสราควิราคฏฺโฐ, วิญฺญาณสฺส สุญฺญต-
อพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโฐ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคา-
วินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโฐ, สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยวิสยีภาวฏฺโฐ, ผสฺสสฺส
ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติสนฺนิปาตฏฺโฐ, เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺต-
ภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโฐ, ตณฺหาย อภินนฺทิตชฺโฌสานสริตาลตานทีตณฺหาสมุทฺท-
ทุปฺปูรณฏฺโฐ, อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมฏฺโฐ, ภวสฺส
อายูหนาภิสงฺขรณโยนิคติฐิตินิวาเสสุ ขิปนฏฺโฐ, ชาติยา ชาติสญฺชาติโอกฺกนฺติ-
นิพฺพตฺติปาตุภาวฏฺโฐ, ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโฐ คมฺภีโรติ อยเมตฺถ
ปฏิเวธคมฺภีรตา.
     ยสฺมา ปเนตฺถ เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ
จตฺตาโร อตฺถนยา โหนฺติ, ตสฺมา นยเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํ.
ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ เอวํ พีชสฺส
องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวุปฺปตฺติ ๑- วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นาม, ยํ
สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต
อุจฺเฉททิฏฺฐึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส
สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหณโต สสฺสตทิฏฺฐึ อุปาทิยติ.
     อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา
ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺฐึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต
เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺฐึ อุปาทิยติ.
     อวิชฺชาย สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิญฺญาณํ อเมฺหหีติ
เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นาม, ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต การกสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รุกฺขภาวปฺปตฺติ
อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺฐึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร
อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺฐึ อุปาทิยติ.
     อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ
วิย, น อญฺเญสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นาม, ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต
ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺฐิญฺจ อกิริยทิฏฺฐิญฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ
ผลปฺปวตฺตึ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺฐิญฺเจว
นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ:-
          สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา         วารณา อุปมาหิ จ
          คมฺภีรนยเภทา จ           วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํ.
     อิทญฺหิ คมฺภีรโต อคาธํ นานานยคฺคหณโต ทุรติยานํ ๑- ญาณาสินา
สมาธิปวรสิลายํ สุนิสิเตน:-
                     ภวจกฺกมปทาเลตฺวา
                     อสนิวิจกฺกมิว นิจฺจนิมฺมถนํ
                     สํสารภยมตีโต
                     น โกจิ สุปินนฺตเรปฺยตฺถิ.
     วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส
จ, เอตสฺส อานนฺท ธมฺมสฺส อญฺญาณา ๒- อนนุโพธา ๓- อปฺปฏิเวธา
เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา คุฬีคณฺฐิกชาตา ๔- มุญฺชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคตึ
วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี"ติ. ๕- ตสฺมา อตฺตโน วา ปเรสํ วา หิตาย สุขาย
ปฏิปนฺโน อวเสสกิจฺจานิ ปหาย:-
            คมฺภีเร ปจฺจยาการปฺ-       ปเภเท อิธ ปณฺฑิโต
            ยถา คาธํ ลเภเถว         อนุยุญฺเช สทา สโตติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุรภิยานํ           ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ         ฉ.ม. อนนุโพโธ
@ ฉ.ม. กุลคณฺฐิกชาตา       ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙, สํ.นิ. ๑๖/๖๐/๘๙


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๑๔๐-๒๑๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=3266&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=3266&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=255              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=3732              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3683              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3683              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]