อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                        ๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺค
                   ๑. สุตฺตนฺตภาชนีย อุทฺเทสวารวณฺณนา
     [๒๒๕] อิทานิ ตทนนฺตเร ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ยา อยํ "อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขารา"ติอาทินา นเยน ตนฺติ นิกฺขิตฺตา, ตสฺสา อตฺถสํวณฺณนํ
กโรนฺเตน วิภชฺชวาทิมณฺฑลํ โอตริตฺวา อาจริยํ ๑- อนพฺภาจิกฺขนฺเตน สกสมยํ
อโวกฺกมนฺเตน ปรสมยํ อนายูหนฺเตน ๒- สุตฺตํ อปฺปฏิพาหนฺเตน วินยํ
อนุโลเมนฺเตน มหาปเทเส โอโลเกนฺเตน ธมฺมํ ทีเปนฺเตน อตฺถํ สงฺคาหนฺเตน ๓-
ตเมวตฺถํ ปุน อาวตฺเตตฺวา อปเรหิปิ ปริยาเยหิ นิทฺทิสนฺเตน จ ยสฺมา
อตฺถสํวณฺณนา กาตพฺพา โหติ, ปกติยาปิ จ ทุกฺกราว ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส
อตฺถสํวณฺณนา. ยถาหุ โปราณา:-
             "สจฺจํ สตฺโต ปฏิสนฺธิ       ปจฺจยาการเมว จ
              ทุทฺทสา จตุโร ธมฺมา      เทเสตุญฺจ สุทุกฺกรา"ติ.
     ตสฺมา "อญฺตฺร อาคมาธิคมปฺปตฺเตหิ น สุกรา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส
อตฺถสํวณฺณนา"ติ ๔- ปริตุลยิตฺวา:-
              วตฺตุกาโม อหํ อชฺช       ปจฺจยาการวณฺณนํ
              ปติฏฺ นาธิคจฺฉามิ        อชฺโฌคาโฬฺหว สาครํ.
              สาสนํ ปนิทํ นานา-       เทสนานยมณฺฑิตํ
              ปุพฺพาจริยมคฺโค จ        อพฺโพจฺฉินฺโน ปวตฺตติ.
              ยสฺมา ตสฺมา ตทุภยํ       สนฺนิสฺสายตฺถวณฺณนํ
              อารภิสฺสามิ เอตสฺส       ตํ สุณาถ สมาหิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาจริเย     ๒ ม. อนารุหนฺเตน
@๓ ฉ.ม. สงฺคหนฺเตน   ๔ ฉ.ม. อตฺถวณฺณนาติ
     วุตฺตเญฺหตํ ปุพฺพาจริเยหิ:-
                   "โย โกจิมํ อฏฺิกตฺวา สุเณยฺย
                    ลเภถ ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ
                    ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ
                    อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ"ติ.
     อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ หิ อาทิโตเยว ตาว:-
            เทสนาเภทโต อตฺถ-       ลกฺขเณกวิธาทิโต
            องฺคานญฺจ ววตฺถานา       วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ เทสนาเภทโตติ ภควโต หิ วลฺลิหารกานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ
วลฺลิคฺคหณํ วิย อาทิโต วา มชฺฌโต วา ปฏฺาย ยาว ปริโยสานํ, ตถา
ปริโยสานโต วา มชฺฌโต วา ปฏฺาย ยาว อาทีติ จตุพฺพิธา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา.
ยถา หิ วลฺลิหารเกสุ จตูสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มูลเมว ปมํ ปสฺสติ,
โส ตํ มูเล เฉตฺวา สพฺพํ อากฑฺฒิตฺวา อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา
"อิติ โข ภิกฺขเว อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ฯเปฯ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ"ติ ๑-
อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานาปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสติ.
     ยถา ปน เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มชฺฌํ ปมํ ปสฺสติ, โส มชฺเฌ
ฉินฺทิตฺวา อุปริภาคํเยว อากฑฺฒิตฺวา อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา "ตสฺส
ตํ เวทนํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ. ๒- ยา
เวทนาสุ นนฺทิ, ตทุปาทานํ. ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาตี"ติ ๓-
มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานาปิ เทเสติ.
     ยถา จ เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา อคฺคํ ปมํ ปสฺสติ, โส อคฺเค
คเหตฺวา อคฺคานุสาเรน ยาว มูลา สพฺพํ อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๕๙  ๒ ฉ.ม. นนฺที. เอวมุปริปิ
@๓ ม.มู. ๑๒/๔๐๙/๓๖๕, สํ.ข. ๑๗/๕/๑๓
"ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ชาติปจฺจยา นุ โข ภิกฺขเว
ชรามรณํ โน วา, กถํ วา เอตฺถ โหตีติ. ชาติปจฺจยา ภนฺเต ชรามรณํ, เอวํ
โน เอตฺถ โหติ `ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ'ติ. ภวปจฺจยา ชาติ ฯเปฯ
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, อวิชฺชาปจฺจยา นุ โข ภิกฺขเว
สงฺขารา โน วา, กถํ วา เอตฺถ โหตีติ. อวิชฺชาปจฺจยา ภนฺเต สงฺขารา, เอวํ
โน เอตฺถ โหติ `อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ ๑- ปริโยสานโต ปฏฺาย ยาว
อาทิโตปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสติ.
     ยถา ปน เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มชฺฌเมว ปมํ ปสฺสติ, โส
มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา เหฏฺา โอตรนฺโต ยาว มูลา อาทาย กมฺเม อุปเนติ,
เอวํ ภควา "อิเม จ ภิกฺขเว จตฺตาโร อาหารา กึนิทานา กึสมุทยา
กึชาติกา กึปภวา. อิเม จตฺตาโร อาหารา ตณฺหานิทานา ตณฺหาสมุทยา
ตณฺหาชาติกา ตณฺหาปภวา. ตณฺหา กึนิทานา ฯเปฯ เวทนา. ผสฺโส. สฬายตนํ.
นามรูปํ. วิญฺาณํ. สงฺขารา กึนิทานา ฯเปฯ สงฺขารา อวิชฺชานิทานา
อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวา"ติ ๒- มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว อาทิโต
เทเสติ.
     กสฺมา ปเนวํ เทเสตีติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส สมนฺตภทฺทกตฺตา สยญฺจ
เทสนาวิลาสปฺปตฺตตฺตา. สมนฺตภทฺทโก หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ตโต ตโต ายปฏิเวธาย
สํวตฺตติเยว, เทสนาวิลาสปฺปตโต จ ภควา จตุเวสารชฺชปฏิสมฺภิทาโยเคน
จตุพฺพิธคมฺภีรภาวปฺปตฺติยา จ. โส เทสนาวิลาสปฺปตฺตตฺตา นานานเยเหว
ธมฺมํ เทเสติ. วิเสสโต ปนสฺส ยา อาทิโต ปฏฺาย อนุโลมเทสนา, สา
ปวตฺติการณวิภาคสมฺมุฬฺหํ เวเนยฺยชนํ สมนุปสฺสโต ยถาสเกหิ การเณหิ
ปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถญฺจ อุปฺปตฺติกฺกมสนฺทสฺสนตฺถญฺจ ปวตฺติตาติ าตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๐๓/๓๖๐     ๒ สํ.นิ. ๑๖/๑๑/๑๓
     ยา ปริโยสานโต ปฏฺาย ปฏิโลมเทสนา, สา "กิจฺฉํ วตายํ โลโก
อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จา"ติอาทินา ๑- นเยน กิจฺฉาปนฺนํ
โลกมนุวิโลกยโต ปุพฺพภาคปฏิเวธานุสาเรน ตสฺส ตสฺส ชรามรณาทิกสฺส ทุกฺขสฺส
อตฺตนาธิคตการณสนฺทสฺสนตฺถํ. ยา ปน มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว อาทิสฺมา, ๒-
สา อาหารนิทานววตฺถาปนานุสาเรน ยาว อตีตํ อทฺธานํ อติหริตฺวา ปุน
อตีตทฺธโต ปภูติ เหตุผลปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺถํ. ยา ปน มชฺฌโต ปฏฺาย
ยาว ปริโยสานา ปวตฺตา, สา ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน อนาคตทฺธาเหตุสมุฏฺานโต
ปภูติ อนาคตทฺธานสนฺทสฺสนตฺถํ. ๓- ตาสุ ยา สา ปวตฺติการณสมฺมุฬฺหสฺส
เวเนยฺยชนสฺส ยถาสเกหิ การเณหิ ปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถํ อุปฺปตฺติกฺกมสนฺทสฺสนตฺถญฺจ
อาทิโต ปฏฺาย อนุโลมเทสนา วุตฺตา, สา อิธ นิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     กสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตา, กึ ปกติวาทีนํ ปกติ วิย
อวิชฺชาปิ อการณํ มูลการณํ โลกสฺสาติ. น อการณํ. "อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย"ติ
หิ อวิชฺชาย การณํ วุตฺตํ. อตฺถิ ปน ปริยาโย, เยน มูลการณํ สิยา,
โก ปน โสติ. วฏฺฏกถาย สีสภาโว. ภควา หิ วฏฺฏกถํ กเถนฺโต เทฺว ธมฺเม
สีสํ กตฺวา กเถสิ อวิชฺชํ วา ภวตณฺหํ วา. ยถาห "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น
ปญฺายติ อวิชฺชาย `อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ. ๔-
เอวญฺเจตํ ภิกฺขเว วุจฺจติ, อถ จ ปน ปญฺายติ `อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ. ๕-
ภวตณฺหํ วา. ยถาห "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ ภวตณฺหาย `อิโต
ปุพฺเพ ภวตณฺหา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ. เอวญฺเจตํ ภิกฺขเว วุจฺจติ,
อถ จ ปน ปญฺายติ `อิทปฺปจฺจยา ภวตณฺหา"ติ. ๖-
     กสฺมา ปน ภควา วฏฺฏกถํ กเถนฺโต อิเม เทฺว ธมฺเม สีสํ กตฺวา
กเถสีติ. สุคติทุคฺคติคามิโน กมฺมสฺส วิเสสเหตุภูตตฺตา. ทุคฺคติคามิโน หิ กมฺมสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ม. ๑๐/๕๗/๒๖    ๒ ฉ.ม. อาทิ       ๓ ฉ.ม. อนาคตทฺธสนฺทสฺสนตฺถํ
@๔ ฉ.ม. สมภวีติ       ๕ องฺ.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๐ (สฺยา)
@๖ องฺ.ทสก. ๒๔/๖๒/๑๒๔ (สฺยา)
วิเสสเหตุ อวิชฺชา. กสฺมา? ยสฺมา อวิชฺชาภิภูโต ปุถุชฺชโน อคฺคิสนฺตาปลคุฬา-
ภิฆาตปริสฺสมาภิภูตา วชฺฌคาวี ตาย ปริสฺสมาตุรตาย นิรสฺสาทมฺปิ อตฺตโน
อนตฺถาวหมฺปิ จ อุโณฺหทกปานํ วิย กิเลสสนฺตาปโต นิรสฺสาทมฺปิ ทุคฺคติวินิปาตโต
จ อตฺตโน อนตฺถาวหมฺปิ ปาณาติปาตาทิมเนกปฺปการํ ทุคฺคติคามิกมฺมํ
อารภติ. สุคติคามิโน ปน กมฺมสฺส วิเสสเหตุ ภวตณฺหา. กสฺมา? ยสฺมา
ภวตณฺหาภิภูโต ปุถุชฺชโน ยถาวุตฺตปฺปการา คาวี สีตูทกตณฺหาย สอสฺสาทํ
อตฺตโน ปริสฺสมวิโนทนญฺจ สีตูทกปานํ วิย กิเลสสนฺตาปวิรหโต สอสฺสาทํ
สุคติสมฺปาปเนน อตฺตโน ทุคฺคติทุกฺขปริสฺสมวิโนทนญฺจ
ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิมเนกปฺปการํ สุคติคามิกมฺมํ อารภติ.
     เอเตสุ ปน วฏฺฏกถาย สีสภูเตสุ ธมฺเมสุ กตฺถจิ ภควา เอกธมฺมมูลิกํ
เทสนํ เทเสติ. เสยฺยถีทํ? "อิติ โข ภิกฺขเว อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ
วิญฺาณนฺ"ติอาทิ. ๑- ตถา "อุปาทานิเยสุ ภิกฺขเว ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน
วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺ"ติอาทิ. ๒- กตฺถจิ อุภยมูลิกมฺปิ.
เสยฺยถีทํ? "อวิชฺชานีวรณสฺส ภิกฺขเว พาลสฺส ตณฺหาย สํยุตฺตสฺส ๓- เอวมยํ
กาโย สมุทาคโต. อิติ อยญฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ, ทฺวยํ
ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ, เยหิ ผุฏฺโ พาโล สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยตี"ติอาทิ. ๔-
ตาสุ ตาสุ เทสนาสุ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อยมิธ อวิชฺชาวเสน
เอกธมฺมมูลิกา เทสนาติ เวทิตพฺพา. เอวํ ตาเวตฺถ เทสนาเภทโต วิญฺาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
     อตฺถโตติ อวิชฺชาทีนํ ปทานํ อตฺถโต. เสยฺยถีทํ:- ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเน
กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ
อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๒๓/๓๑        ๒ สํ.นิ. ๑๖/๕๒/๘๒
@๓ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตสฺส        ๔ สํ.นิ. ๑๖/๑๙/๒๔
อวิชฺชา ขนฺธานํ ราสฏฺ, อายตนานํ อายตนฏฺ, ธาตูนํ สุญฺฏฺ, ๑- สจฺจานํ
ตถฏฺ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺ ๒- อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ
ปิฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา.
อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพโยนิคติภววิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ
อวิชฺชา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถีปุริสาทีสุ ชวติ,
วิชฺชามาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา. อปิจ จกฺขุวิญฺาณาทีนํ
วตฺถารมฺมณปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ๓- ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา.
     ยํ ปฏิจฺจ ผลเมติ, โส ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา เตน, ตํ อปฺปจฺจกฺขิตฺวาติ
อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถ. อปิจ อุปการกฏฺโ
ปจฺจยฏฺโ, อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย. ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา.
     สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา. อปิจ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารสทฺเทน
อาคตสงฺขารา จาติ ทุวิธา สงฺขารา. ตตฺถ ปุญฺาปุญฺาเนญฺชาภิสงฺขารา
ตโย กายวจีจิตฺตสงฺขารา ตโยติ อิเม ฉ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. เต สพฺเพปิ
โลกิยกุสลากุสลเจตนามตฺตเมว โหนฺติ.
     สงฺขตสงฺขาโร อภิสงฺขตสงฺขาโร อภิสงฺขรณกสงฺขาโร ปโยคาภิสงฺขาโรติ
อิเม ปน จตฺตาโร สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารา. ตตฺถ "อนิจฺจา วต สงฺขารา"ติ
อาทีสุ ๔- วุตฺตา สพฺเพปิ สปฺปจฺจยา ธมฺมา สงฺขตสงฺขารา นาม. กมฺมนิพฺพตฺตา
เตภูมิกา รูปารูปธมฺมา อภิสงฺขตสงฺขาราติ อฏฺกถาสุ วุตฺตา. เตปิ "อนิจฺจา
วต สงฺขารา"ติ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. วิสุํ ปน เนสํ อาคตฏฺานํ น
ปญฺายติ. เตภูมิกกุสลากุสลเจตนา ปน อภิสงฺขรณกสงฺขาโรติ วุจฺจติ. ตสฺส
"อวิชฺชาคโตยํ ภิกฺขเว ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทีสุ ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. สุญฺตฏฺ          ๒ ฉ.ม. อาธิปเตยฺยฏฺ
@๓ ฉ. วตฺถารมฺมณานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ
@๔ ที.ม. ๑๐/๒๒๑,๒๗๒/๑๓๗,๑๗๑, สํ.ส.๑๕/๑๘๖/๑๙๐, สํ.นิ. ๑๖/๑๔๓/๑๘๕
@๕ สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๐
อาคตฏฺานํ ปญฺายติ. กายิกเจตสิกํ ปน วิริยํ ปโยคาภิสงฺขาโรติ วุจฺจติ. โส
"ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มญฺเ
อฏฺาสี"ติอาทีสุ ๑- อาคโต.
     น เกวลญฺจ เอเตเยว, อญฺเปิ "สญฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส
โข อาวุโส วิสาข ภิกฺขุโน ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร,
ตโต จิตฺตสงฺขาโร"ติอาทินา ๒- นเยน สงฺขารสทฺเทน อาคตา อเนกา สงฺขารา.
เตสุ นตฺถิ โส สงฺขาโร, โย สงฺขตสงฺขาเร สงฺคหํ น คจฺเฉยฺย. อิโต ปรํ
สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติอาทีสุ ยํ วุตฺตํ, ตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     อวุตฺเต ปน วิชานาตีติ วิญฺาณํ. นมตีติ นามํ. รุปฺปตีติ รูปํ. อาเย
ตโนติ, อายตญฺจ นยตีติ อายตนํ. ผุสตีติ ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. ปริตสฺสตีติ
ตณฺหา. อุปาทิยตีติ อุปาทานํ. ภวติ ภาวยติ จาติ ภโว. ชนนํ ชาติ. ชิรณํ
ชรา. มรนฺติ เอเตนาติ มรณํ. โสจนํ โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ทุกฺขยตีติ
ทุกฺขํ. อุปฺปาทฏฺิติวเสน วา เทฺวธา ขณตีติปิ ทุกฺขํ. ทุมฺมนสฺส ภาโว
โทมนสฺสํ. ภุโส อายาโส อุปายาโส.
     สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ. น เกวลญฺจ โสกาทีเหว, อถโข สพฺพปเทหิ
สมฺภวนฺติสทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพา. อิตรถา หิ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ
วุตฺเต กึ กโรนฺตีติ น ปญฺาเยยฺยุํ. "สมฺภวนฺตี"ติ ปน โยชนาย สติ "อวิชฺชา
จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี"ติ
ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
     เอวนฺติ นิทฺทิฏฺนยนิทสฺสนํ. เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น
อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส. เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส
สกลสฺส วา. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส น สุขสุภาทีนํ.
สมุทโยติ นิพฺพตฺติ. โหตีติ สมฺภวติ. เอวเมตฺถ อตฺถโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ติก. ๒๐/๑๕/๑๐๗        ๒ ม.มู. ๑๒/๔๖๔/๔๑๓ (อตฺถโต สมานํ)
     ลกฺขณาทิโตติ อวิชฺชาทีนํ ลกฺขณาทิโต. เสยฺยถีทํ:- อญฺาณลกฺขณา
อวิชฺชา, สมฺโมหนรสา, ฉาทนปจฺจุปฏฺานา, อาสวปทฏฺานา. อภิสงฺขรณลกฺขณา
สงฺขารา, อายูหนรสา, เจตนาปจฺจุปฏฺานา, อวิชฺชาปทฏฺานา. วิชานนลกฺขณํ
วิญฺาณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺานํ, สงฺขารปทฏฺานํ,
วตฺถารมฺมณปทฏฺานํ วา. นมนลกฺขณํ นามํ, สมฺปโยครสํ, อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺานํ,
วิญฺาณปทฏฺานํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, วิกิรณรสํ, อพฺยากตปจฺจุปฏฺานํ,
วิญฺาณปทฏฺานํ. อายตนลกฺขณํ สฬายตนํ, ทสฺสนาทิรสํ, วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺานํ,
นามรูปปทฏฺานํ. ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, สงฺฆฏฺฏนรโส, สงฺคติปจฺจุปฏฺาโน,
สฬายตนปทฏฺาโน. อนุภวนลกฺขณา เวทนา, วิสยรสสมฺโภครสา, สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺานา,
ผสฺสปทฏฺานา. เหตุลกฺขณา ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺติภาวปจฺจุปฏฺานา,
เวทนาปทฏฺานา. คหณลกฺขณํ อุปาทานํ, อมุญฺจนรสํ, ตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺิปจฺจุปฏฺานํ,
ตณฺหาปทฏฺานํ. กมฺมกมฺมผลลกฺขโณ ภโว, ภาวนภวนรโส, กุสลากุสลา-
พฺยากตปจฺจุปฏฺาโน, อุปาทานปทฏฺาโน. ชาติอาทีนํ ลกฺขณาทีนิ สจฺจวิภงฺเค
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอวเมตฺถ ลกฺขณาทิโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เอกวิธาทิโตติ เอตฺถ อวิชฺชา อญฺาณาทสฺสนโมหาทิภาวโต เอกวิธา,
อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติโต ทุวิธา, ตถา สงฺขาราสงฺขารโต, เวทนาตฺตยสมฺปโยคโต
ติวิธา, จตุสจฺจาปฏิเวธโต จตุพฺพิธา, คติปญฺจกาทีนวจฺฉาทนโต ปญฺจวิธา.
ทฺวารารมฺมณโต ปน สพฺเพสุปิ อรูปธมฺเมสุ ฉพฺพิธาติ ๑- เวทิตพฺพา.
     สงฺขารา สาสววิปากธมฺมธมฺมาทิภาวโต เอกวิธา, กุสลากุสลโต ทุวิธา,
ตถา ปริตฺตมหคฺคตหีนมชฺฌิมมิจฺฉตฺตนิยตานิยตโต, ติวิธา ปุญฺาภิสงฺขาราทิภาวโต,
จตุพฺพิธา จตุโยนิสํวตฺตนโต, ปญฺจวิธา ปญฺจคติคามิโต.
     วิญฺาณํ โลกิยวิปากาทิภาวโต เอกวิธํ, สเหตุกาเหตุกาทิโต ทุวิธํ,
ภวตฺตยปริยาปนฺนโต เวทนาตฺตยสมฺปโยคโต อเหตุกทุเหตุกติเหตุกโต จ ติวิธํ,
โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ ปญฺจวิธญฺจ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฉพฺพิธตา
     นามรูปํ วิญฺาณสนฺนิสฺสยโต กมฺมปจฺจยโต จ เอกวิธํ, สารมฺมณานารมฺมณโต
ทุวิธํ, อตีตาทิโต ติวิธํ, โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ ปญฺจวิธญฺจ.
     สฬายตนํ สญฺชาติสโมสรณฏฺานโต เอกวิธํ, ภูตปฺปสาทวิญฺาณาทิโต
ทุวิธํ, สมฺปตฺตาสมฺปตฺตโนภยโคจรโต ติวิธํ, โยนิคติปริยาปนฺนโต จตุพฺพิธํ
ปญฺจวิธญฺจาติ อิมินา นเยน ผสฺสาทีนมฺปิ เอกวิธาทิภาโว เวทิตพฺโพติ เอวเมตฺถ
เอกวิธาทิโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     องฺคานญฺจ ววตฺถานาติ โสกาทโย เจตฺถ ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํ
วุตฺตา. ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺส เต สมฺภวนฺติ. ยถาห "อสฺสุตวา ภิกฺขเว
ปุถุชฺชโน สารีริกาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ
อุรตฺตาฬี ๑- กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตี"ติ. ๒- ยาว จ เตสํ ปวตฺติ, ตาว อวิชฺชายาติ
ปุนปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ สมฺพนฺธเมว โหติ ภวจกฺกํ. ตสฺมา เตสมฺปิ
ชรามรเณเนว เอกสงฺเขปํ กตฺวา ทฺวาทเสว ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ เวทิตพฺพานิ.
เอวเมตฺถ องฺคานํ ววตฺถานโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. อยนฺตาเวตฺถ
อุทฺเทสวารวเสน สงฺเขปกถา.
                      อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                          อวิชฺชาปทนิทฺเทส
     [๒๒๖] อิทานิ นิทฺเทสวารวเสน วิตฺถารกถา โหติ. "อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขารา"ติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจเยสุ สงฺขาเรสุ ทสฺเสตพฺเพสุ ยสฺมา
ปุตฺเต กเถตพฺเพ ปมํ ปิตา กถิยติ. เอวํ หิ สติ "มิตฺตสฺส ปุตฺโต ทตฺตสฺส
ปุตฺโต"ติ ปุตฺโต สุกถิโต โหติ. ตสฺมา เทสนากุสโล สตฺถา สงฺขารานํ
ชนกฏฺเน ปิตุสทิสํ อวิชฺชํ ตาว ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา อวิชฺชา, ทุกฺเข
อญฺาณนฺติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตาฬึ           ๒ สํ.สฬา. ๑๘/๓๖๕/๒๕๕ (สฺยา)
     ตตฺถ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ
ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา ๑- ติฏฺติ, ตสฺมา
"ทุกฺเข อญฺาณนฺ"ติ วุจฺจติ. ตถา ยสฺมา ทุกฺขสมุทยสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส,
ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาย ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ,
ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย
อญฺาณนฺติ วุจฺจติ. อิเมสุ จตูสุ าเนสุ สุตฺตนฺติกปริยาเยน อญฺาณํ อวิชฺชาติ
กถิตํ.
     นิกฺเขปกณฺเฑ ๒- ปน อภิธมฺมปริยาเยน "ปุพฺพนฺเต อญฺาณนฺ"ติ
อปเรสุปิ จตูสุ าเนสุ อญฺาณํ คหิตํ. ตตฺถ ปุพฺพนฺโตติ ๓- อตีโต อทฺธา
อตีตานิ ขนฺธธาตุอายตนานิ. อปรนฺโตติ ๔- อนาคโต อทฺธา อนาคตานิ
ขนฺธธาตุอายตนานิ. ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ ๕- ตทุภยํ. อิทปฺปจฺจยตาติ สงฺขาราทีนํ
การณานิ อวิชฺชาทีนิ องฺคานิ. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมาติ อวิชฺชาทีหิ นิพฺพตฺตา
สงฺขาราทโย ธมฺมา. ตตฺรายํ อวิชฺชา ยสฺมา อตีตานํ ขนฺธาทีนํ ยาถาวสรสลกฺขณํ
ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา
ติฏฺติ, ตสฺมา "ปุพฺพนฺเต อญฺาณนฺ"ติ วุจฺจติ. ตถา ยสฺมา อนาคตานํ
ขนฺธาทีนํ ฯเปฯ อตีตานาคตานํ ขนฺธาทีนํ ฯเปฯ อิทปฺปจฺจยตาย เจว
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมานญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ
น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนทฺธิตฺวา คณฺหิตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา
อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺาณนฺติ วุจฺจติ. อิเมสุ อฏฺสุ
าเนสุ อภิธมฺมปริยาเยน อญฺาณํ อวิชฺชาติ กถิตํ.
     เอวํ กึ กถิตํ โหติ? กิจฺจโต เจว ชาติโต จ อวิชฺชา กถิตา นาม
โหติ. กถํ? อยํ หิ อวิชฺชา อิมานิ อฏฺ านานิ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺเถตฺวา. เอวมุปริปิ  ๒ อภิ. ๓๔/๑๐๖๓/๒๕๐
@๓ ปาลิ., ฉ.ม. ปุพฺพนฺเตติ
@๔ ปาลิ., ฉ.ม. อปรนฺเตติ  ๕ ปาลิ., ฉ.ม. ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ
น เทตีติ กิจฺจโต กถิตา. อุปฺปชฺชมานาปิ จ ๑- อิเมสุ อฏฺสุ าเนสุ อุปฺปชฺชตีติ
ชาติโตปิ กถิตา. เอวํ กเถตฺวา ปุน "ยํ เอวรูปํ อญฺาณํ อทสฺสนนฺ"ติอาทีนิ
ปญฺจวีสติ ปทานิ อวิชฺชาลกฺขณํ ทสฺเสตุํ คหิตานิ.
     ตตฺถ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา อิเมหิ อฏฺหิ ปเทหิ กถิตาปิ ปุน ปญฺจวีสติยา
ปเทหิ ลกฺขเณ อกถิเต สุกถิตา นาม น โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเตเยว
สุกถิตา นาม โหติ. ยถา ปุริโส นฏฺโคณํ ปริเยสมาโน มนุสฺเส ปุจฺเฉยฺย
"อปิ อยฺยา เสตํ โคณํ ปสฺสถ, รตฺตํ โคณํ ปสฺสถา"ติ, เต เอวํ วเทยฺยุํ
"อิมสฺมึ รฏฺเ เสตรตฺตานํ โคณานํ อนฺโต นตฺถิ, กินฺเต โคณสฺส ลกฺขณนฺ"ติ.
อถ เตน "สงฺฆาฏิ วา นงฺคลํ วา"ติ วุตฺเต โคโณ สุกถิโต นาม ภเวยฺย.
เอวเมว ยสฺมา อยํ อวิชฺชา อฏฺหิ ปเทหิ กถิตาปิ ปุน ปญฺจวีสติยา ปเทหิ
ลกฺขเณ อกถิเต สุกถิตา นาม น โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเตเยว สุกถิตา
นาม โหติ, ตสฺมา ยานสฺสา ลกฺขณทสฺสนตฺถํ ปญฺจวีสติ ปทานิ กถิตานิ,
เตสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพา.
     เสยฺยถีทํ:- าณํ นาม ปญฺา, สา อตฺถตฺถํ การณการณํ จตุสจฺจธมฺมํ
วิทิตํ ปากฏํ กโรติ. อยํ ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ วิทิตํ ปากฏํ กาตุํ น
เทตีติ าณปจฺจนีกโต อญฺาณํ. ทสฺสนนฺติปิ ปญฺา, สาปิ ตมาการํ ปสฺสติ.
อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ ปสฺสิตุํ น เทตีติ อทสฺสนํ. อภิสมโยติปิ ปญฺา,
สา ตมาการํ อภิสเมติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อภิสเมตุํ น เทตีติ
อนภิสมโย. อนุโพโธ สมฺโพโธ ปฏิเวโธติปิ ปญฺา, สา ตมาการํ อนุพุชฺฌติ
สมฺพุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อนุพุชฺฌิตุํ สมฺพุชฺฌิตุํ
ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ. สงฺคาหณาติปิ
ปญฺา, สา ตํ อาการํ คเหตฺวา ฆํสิตฺวา คณฺหาติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา
ตํ คเหตฺวา ฆํสิตฺวา คณฺหิตุํ น เทตีติ อสงฺคาหณา. ปริโยคาหณาติปิ ปญฺา,
สา ตํ อาการํ โอคาหิตฺวา อนุปวิสิตฺวา คณฺหาติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
ตํ โอคาหิตฺวา อนุปวิสิตฺวา คณฺหิตุํ น เทตีติ อปริโยคาหณา. สมเปกฺขนาติปิ
ปญฺา, สา ตํ อาการํ สมํ สมฺมา จ เปกฺขติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา
ตํ สมํ สมฺมา จ เปกฺขิตุํ น เทตีติ อสมเปกฺขนา. ปจฺจเวกฺขณาติปิ ปญฺา,
สา ตํ อาการํ ปจฺจเวกฺขติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขิตุํ น
เทตีติ อปจฺจเวกฺขณา, นาสฺสา กิญฺจิ กมฺมํ ปจฺจกฺขํ อตฺถิ, สยญฺจ
อปจฺจเวกฺขิตฺวา กตํ กมฺมนฺติ อปฺปจฺจกฺขกมฺมํ. ทุมฺเมธภาวตาย ทุมฺมิชฺฌํ. ๑-
พาลภาวตาย พาลฺยํ.
     สมฺปชญฺนฺติปิ ปญฺา, สา อตฺถตฺถํ การณการณํ จตุสจฺจธมฺมํ สมฺมา
ปชานาติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อาการํ ปชานิตุํ น เทตีติ อสมฺปชญฺ.
โมหนวเสน โมโห. ปโมหนวเสน ปโมโห. สมฺโมหนวเสน สมฺโมโห.
อวินฺทิยํ วินฺทตีติอาทิวเสน อวิชฺชา. วฏฺฏสฺมึ โอหนติ โอสีทาเปตีติ อวิชฺโชโฆ.
วฏฺฏสฺมึ โยเชตีติ อวิชฺชาโยโค. อปฺปหีนวเสน เจว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต
จ อวิชฺชานุสโย. มคฺเค ปริยุฏฺิตโจรา อทฺธิเก วิย กุสลจิตฺตํ ปริยุฏฺาติ
คณฺหาติ วิลุมฺปตีติ อวิชฺชาปริยุฏฺานํ. ยถา นครทฺวาเร ปลิฆสงฺขาตาย ลงฺคิยา
ปติตาย อนฺโตนคเร มนุสฺสานํ พหินครนิกฺขมนมฺปิ ๒- พหินคเร มนุสฺสานํ
อนฺโตนครปฺปเวสนมฺปิ ปจฺฉิชฺชติ, เอวเมว ยสฺส สกฺกายนคเร อยํ ปติตา,
ตสฺส นิพฺพานสมฺปาปกํ าณคมนํ ปจฺฉิชฺชตีติ อวิชฺชาลงฺคี นาม โหติ.
อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํ. ตํ ปน น อญฺ,
อิธาธิปฺเปโต โมโหติ โมโห อกุสลมูลํ. อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาติ อยํ เอวํลกฺขณา
อวิชฺชา นามาติ วุจฺจติ. เอวํ ปญฺจวีสติปทวเสน อวิชฺชาย ลกฺขณํ เวทิตพฺพํ.
     เอวํลกฺขณา ปนายํ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อญฺาณนฺติ วุตฺตาปิ ทุกฺขสจฺจสฺส
เอกเทโส โหติ, สหชาตา โหติ, ตํ อารมฺมณํ กโรติ, ฉาเทติ. สมุทยสจฺจสฺส
น เอกเทโส โหติ, สหชาตา โหติ, ตํ อารมฺมณํ กโรติ, ฉาเทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุมฺเมชฺฌํ           ๒ ฉ.ม. พหินครคมนมฺปิ
นิโรธสจฺจสฺส เนว เอกเทโส โหติ น สหชาตา, น ตํ อารมฺมณํ กโรติ, เกวลํ
ฉาเทติ. มคฺคสจฺจสฺสาปิ น เอกเทโส, น สหชาตา, น ตํ อารมฺมณํ กโรติ,
เกวลํ ฉาเทติ. ทุกฺขารมฺมณตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ. สมุทยารมฺมณตา
อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ. นิโรธารมฺมณตา อวิชฺชา น
อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ. มคฺคารมฺมณตา อวิชฺชา น อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ฉาเทติ.
     เทฺว สจฺจา ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรา, เทฺว สจฺจา คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสา. อปิจ
โข ปน ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ คมฺภีรญฺเจว ทุทฺทสญฺจ. ตตฺถ ทุกฺขํ นาม ปากฏํ,
ลกฺขณสฺส ปน ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรํ นาม ชาตํ. สมุทเยปิ เอเสว นโย. ยถา
ปน มหาสมุทฺทํ มทฺเทตฺวา ๑- โอชาย นีหรณํ นาม ภาโร, สิเนรุปาทโต
วาลิกาย อุทฺธรณํ นาม ภาโร, ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา รสสฺส นีหรณํ นาม ภาโร,
เอวเมว เทฺว สจฺจานิ คมฺภีรตายเอว ทุทฺทสานิ. นิโรธสจฺจํ ปน อติคมฺภีรญฺจ
อติทุทฺทสญฺจาติ เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานํ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทสานํ จตุนฺนํ
อริยสจฺจานํ ปฏิจฺฉาทกํ โมหนฺธการํ อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาติ.
                         อวิชฺชาปทนิทฺเทโส.
                          ------------
                          สงฺขารปทนิทฺเทส
     สงฺขารปเท เหฏฺา วุตฺตสงฺขาเรสุ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเร อนามสิตฺวา
อวิชฺชาปจฺจยสงฺขาเรเยว ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา,
ปุญฺาภิสงฺขาโรติอาทิมาห. ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน การกํ, ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ,
ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺโ. อภิสงฺขโรติ วิปากํ กฏตฺตารูปญฺจาติ
อภิสงฺขาโร. ปุญฺโว อภิสงฺขาโร ปุญฺาภิสงฺขาโร. ปุญฺปฏิปกฺขโต อปุญฺโ,
อปุญฺโว อภิสงฺขาโร อปุญฺาภิสงฺขาโร. น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อาเนญฺชเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มนฺเถตฺวา
อภิสงฺขาโร, อาเนญฺชญฺจ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. กาเยน ปวตฺติโต,
กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. วจีสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรสุปิ
เอเสว นโย.
     ตตฺถ ปมตฺติโก ปริวีมํสนสุตฺตวเสน คหิโต. ตตฺถ หิ "ปุญฺญฺเจ
สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปุญฺูปคํ โหติ วิญฺาณํ. อปุญฺญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ,
อปุญฺูปคํ โหติ วิญฺาณํ. อาเนญฺชญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชูปคํ
โหติ วิญฺาณนฺ"ติ ๑- วุตฺตํ. ทุติยตฺติโก ตทนนฺตรสฺส วิภงฺคสุตฺตนฺตสฺส วเสน
คหิโต. สมฺมาทิฏฺิสุตฺตปริยาเยน ๒- คหิโตติปิ วุตฺตํ วฏฺฏติเยว. ตตฺถ หิ "ตโยเม
ภิกฺขเว สงฺขารา. กตเม ตโย. กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร"ติ ๓- วุตฺตํ.
กสฺมา ปเนเตสํ สุตฺตานํ วเสน เต คหิตาติ. อยํ อภิธมฺโม นาม น อธุนากโต,
นาปิ พาหิรกอิสีหิ วา สาวเกหิ วา เทวตาหิ วา ภาสิโต. สพฺพญฺุชินภาสิโต
ปน อยํ. อภิธมฺเมปิ หิ สุตฺเตปิ เอกสทิสาว ตนฺติ นิทฺทิฏฺาติ อิมสฺส
ปทสฺส ๔- ทีปนตฺถํ.
     อิทานิ เต สงฺขาเร ปเภทโต ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม ปุญฺาภิสงฺขาโรติอาทิมาห.
ตตฺถ กุสลา เจตนาติ อนิยมโต จตุภูมิกเจตนาปิ วุตฺตา. กามาวจรา
รูปาวจราติ นิยมิตตฺตา ปน อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา ปญฺจ รูปาวจรกุสลเจตนาติ
เตรส เจตนา ปุญฺาภิสงฺขาโร นาม. ทานมยาติอาทีหิ ตาสํเยว เจตนานํ
ปุญฺกิริยาวตฺถุวเสน ๕- ปวตฺติ ทสฺสิตา. ตตฺถ อฏฺ กามาวจราว ทานสีลมยา
โหนฺติ. ภาวนามยา ปน เตรสปิ. ยถา หิ ปคุณธมฺมํ สชฺฌายมาโน เอกํ เทฺว
อนุสนฺธิคเตปิ น ชานาติ, ปจฺฉา อาวชฺเชนฺโต ชานาติ, เอวเมว กสิณปริกมฺมํ
กโรนฺตสฺส ปุคุณชฺฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปคุณกมฺมฏฺานญฺจ มนสิกโรนฺตสฺส
าณวิปฺปยุตฺตาปิ ภาวนามยา ๖- โหติ. เตน วุตฺตํ "ภาวนามยา ปน เตรสปี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๐     ๒ ม.มู. ๑๒/๑๐๒/๗๓        ๓ สํ.นิ. ๑๖/๒/๔
@๔ ฉ.ม. อิมสฺสตฺถสฺส     ๕ ฉ.ม. ปุญฺกิริยวตฺถุวเสน    ๖ ฉ.ม. ภาวนา
     ตตฺถ ทานมยาทีสุ "ทานํ อารพฺภ ทานมธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา
สญฺเจตนา เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ทานมโย ปุญฺาภิสงฺขาโรติ. สีลํ อารพฺภ
ฯเปฯ ภาวนํ อารพฺภ ภาวนมธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา สญฺเจตนา
เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ภาวนามโย ปุญฺาภิสงฺขาโร"ติ ๑- อยํ สงฺเขปเทสนา.
     จีวราทีสุ ปน จตูสุ ปจฺจเยสุ รูปาทีสุ วา ฉสุ อารมฺมเณสุ อนฺนาทีสุ
วา ทสสุ ทานวตฺถูสุ ตํ ตํ เทนฺตสฺส เตสํ เตสํ ๒- อุปฺปาทนโต ปฏฺาย
ปุพฺพภาเค ปริจฺจาคกาเล ปจฺฉา โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสฺสรเณ จาติ ตีสุ กาเลสุ
ปวตฺตา เจตนา ทานมยา นาม. สีลํ ปริปูรณตฺถาย ปน ปพฺพชิสฺสามีติ วิหารํ
คจฺฉนฺตสฺส ปพฺพชนฺตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา "ปพฺพชิโต วตมฺหิ สาธุ
สุฏฺู"ติ อาวชฺชนฺตสฺส ปาฏิโมกฺขํ สํวรนฺตสฺส จีวราทโย ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺส อาชีวํ โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา
เจตนา สีลมยา นาม. ปฏิสมฺภิทายํ ๓- วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน จกฺขุํ อนิจฺจโต
ทุกฺขโต อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส รูเป ฯเปฯ ธมฺเม. จกฺขุวิญฺาณํ ฯเปฯ
มโนวิญฺาณํ. จกฺขุสมฺผสฺสํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฯเปฯ
มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. รูปสญฺ ฯเปฯ ธมฺมสญฺ. ชรามรณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต
อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา ภาวนามยา นามาติ อยํ วิตฺถารกถา.
     อปุญฺาภิสงฺขารนิทฺเทเส อกุสลา เจตนาติ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา
เจตนา. กามาวจราติ กิญฺจาปิ ตตฺถ เปตฺวา เทฺว โทมนสฺสสหคตเจตนา เสสา
รูปารูปภเวปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ปน ปฏิสนฺธึ น อากฑฺฒนฺติ, กามาวจเรเยว
ปฏิสนฺธิวเสน วิปากํ อวจาเรนฺตีติ กามาวจราเตฺวว วุตฺตา.
     อาเนญฺชาภิสงฺขารนิทฺเทเส กุสลา เจตนา อรูปาวจราติ จตสฺโส
อรูปาวจรกุสลเจตนา. เอตา หิ จตสฺโส อนิญฺชนฏฺเน จ อนิญฺชนสฺส จ
อภิสงฺขรณฏฺเน อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ วุจฺจนฺติ. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต หิ ติสฺโส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๕/๗๖๙/๓๙๕ (โถกํ วิสทิสํ)
@๒ ฉ.ม. เตสํ  ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๒/๖๙ (สฺยา)
กุสลวิปากกิริยาเจตนา ทฺวาทส อรูปาวจรเจตนาติ ปญฺจทส ธมฺมา นิจฺจลฏฺเน
อผนฺทนฏฺเน อาเนญฺชา นาม. ตตฺถ รูปาวจรกุสลเจตนา อนิญฺชา สมานาปิ
อตฺตนา สริกฺขกมฺปิ อสริกฺขกมฺปิ สอิญฺชนมฺปิ อนิญฺชนมฺปิ รูปารูปํ ชเนตีติ
อาเนญฺชาภิสงฺขาโร นาม น โหติ. วิปากกิริยาเจตนา ปน อวิปากตฺตา วิปากํ
น อภิสงฺขโรนฺติ, ตถา อรูปาวจรวิปากกิริยาเจตนาติ ๑- เอกาทสปิ เอตา เจตนา
อาเนญฺชาว น อภิสงฺขารา. จตุพฺพิธา ปน อรูปาวจรกุสลเจตนา ยถา หตฺถิอสฺสาทีนํ
สทิสาว ฉายา โหติ, ๒- เอวํ อตฺตนา สทิสํ นิจฺจลํ อรูปเมว ชเนตีติ
อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ วุจฺจตีติ.
     เอวํ ปุญฺาภิสงฺขารวเสน เตรส, อปุญฺาภิสงฺขารวเสน ทฺวาทส,
อาเนญฺชาภิสงฺขารวเสน จตสฺโสติ สพฺพาเปตา ปริปิณฺฑิตา เอกูนตึส เจตนา
โหนฺติ. อิติ ภควา อปฺปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปริมาณานํ สตฺตานํ
อุปฺปชฺชนกกุสลากุสลเจตนา มหาตุลาย ธารยมาโน วิย นาฬิยํ ปกฺขิปิตฺวา มินมาโน
วิย จ สพฺพญฺุตญฺาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอกูนตึสเมว ทสฺเสสิ.
     อิทานิ อปฺปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปริมาณา สตฺตา กุสลากุสลกมฺมํ
อายูหมานา เยหิ ทฺวาเรหิ อายูหนฺติ, ตานิ ตีณิ กมฺมทฺวารานิ ทสฺเสนฺโต
ตตฺถ กตโม กายสงฺขาโร, กายสญฺเจตนาติอาทิมาห. ตตฺถ กายสญฺเจตนาติ
กายวิญฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา กายทฺวารโต ปวตฺตา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา
ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ สมวีสติ เจตนา. กายทฺวาเร อาทานคฺคหณโจปนํ
ปาปยมานา อุปฺปนฺนา วีสติ กุสลากุสลเจตนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
     วจีสญฺเจตนาติ วจีวิญฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา วจีทฺวารโต ปวตฺตา ตาเยว
วีสติ เจตนา. วจีทฺวาเร หนุสญฺโจปนํ วากฺยเภทํ ปาปยมานา อุปฺปนฺนา วีสติ
เจตนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อภิญฺาเจตนา ปเนตฺถ ปรโต วิญฺาณสฺส ปจฺจโย
น โหตีติ น คหิตา. ยถา จ อภิญฺาเจตนา, เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.....เจตนาปีติ           ๒ ฉ.ม. โหนฺติ
ตสฺมา สาปิ วิญฺาณสฺส ปจฺจยภาเวน ๑- อปเนตพฺพา. อวิชฺชาปจฺจยา ปน
สพฺพาเปตา โหนฺติ.
     มโนสญฺเจตนาติ อุโภปิ วิญฺตฺติโย อสมุฏฺาเปตฺวา มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนา
สพฺพาปิ เอกูนตึส เจตนา. อิติ ภควา อปฺปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปริมาณา
สตฺตา กุสลากุสลกมฺมํ อายูหมานา อิเมหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ อายูหนฺตีติ
อายูหนกมฺมทฺวารํ ทสฺเสสิ.
     อิเมสํ ปน ทฺวินฺนมฺปิ ติกานํ อญฺมญฺ สมฺปโยโค เวทิตพฺโพ. กถํ?
ปุญฺาภิสงฺขาโร หิ กายทุจฺจริตา วิรมนฺตสฺส สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตา
วิรมนฺตสฺส สิยา วจีสงฺขาโร. เอวํ อฏฺ กุสลเจตนา กามาวจรา ปุญฺาภิสงฺขาโร
จ โหติ กายสงฺขาโร จ วจีสงฺขาโร จ. มโนทฺวาเร ปน อุปฺปนฺนา เตรส
เจตนา ปุญฺาภิสงฺขาโร จ โหติ จิตฺตสงฺขาโร จ. อปุญฺาภิสงฺขาโรปิ
กายทุจฺจริตวเสเนว ปวตฺติยํ สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตวเสน ปวตฺติยํ สิยา
วจีสงฺขาโร, เทฺว ทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ สิยา จิตฺตสงฺขาโรติ
เอวํ อปุญฺาภิสงฺขาโร กายสงฺขาโรปิ โหติ วจีสงฺขาโรปิ จิตฺตสงฺขาโรปิ.
     กายสงฺขาโร ปน สิยา ปุญฺาภิสงฺขาโร สิยา อปุญฺาภิสงฺขาโร, น
อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ตถา วจีสงฺขาโร. จิตฺตสงฺขาโร ปน สิยา ปุญฺาภิสงฺขาโร,
สิยา อปุญฺาภิสงฺขาโร, สิยา อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ อิเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา
นาม.
     กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี"ติ?
อวิชฺชาภาเว ภาวโต. ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อญฺาณํ อปฺปหีนํ
โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสญฺาย
คเหตฺวา ตสฺส เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. ทุกฺขสมุทเย ๒- อญฺาเณน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจยภาเว         ๒ ฉ.ม. สมุทเย
ทุกฺขเหตุภูเตปิ ตณฺหาปริกฺขาเร สงฺขาเร สุขเหตุโต มญฺมาโน อารภติ.
นิโรเธ ปน มคฺเค จ อญฺาเณน ทุกฺขสฺส อนิโรธภูเตปิ คติวิเสเส
ทุกฺขนิโรธสญฺี หุตฺวา นิโรธสฺส จ อมคฺคภูเตสุปิ ยญฺามรตปาทีสุ นิโรธมคฺคสญฺี
หุตฺวา ทุกฺขนิโรธํ ปตฺถยมาโน ยญฺามรตปาทิมุเขน ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ.
     อปิจ โส ตาย จตูสุ สจฺเจสุ อปฺปหีนาวิชฺชตาย วิเสสโต
ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ ๑- ปุญฺผลสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต
ตสฺส อธิคมาย กายวจีจิตฺตสงฺขารเภทํ ปุญฺาภิสงฺขารํ อารภติ เทวจฺฉรกามโก
วิย มรุปปาตํ. สุขสมฺมตสฺสาปิ จ ตสฺส ปุญฺผลสฺส อนฺเต มหาปริฬาหชนกํ
วิปริณามทุกฺขตํ อปฺปสฺสาทตญฺจ อปสฺสนฺโตปิ ตปฺปจฺจยํ วุตฺตปฺปการเมว
ปุญฺาภิสงฺขารํ อารภติ สลฺลโภ ๒- วิย ทีปสิขาภินิปาตํ มธุพินฺทุคิทฺโธ วิย จ
มธุลิตฺตสตฺถธาราเลหนํ.
     กามูปเสวนาทีสุ จ สวิปาเกสุ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขสญฺาย เจว
กิเลสาภิภูตตาย จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตมฺปิ อปุญฺาภิสงฺขารํ อารภติ พาโล วิย
คูถกีฬนํ มริตุกาโม วิย จ วิสขาทนํ. อารุปฺปวิปาเกสุ จาปิ สงฺขารวิปริณามทุกฺขตํ
อนวพุชฺฌมาโน สสฺสตาทิวิปลฺลาเสน จิตฺตสงฺขารภูตํ อาเนญฺชาภิสงฺขารํ
อารภติ ทิสามุโฬฺห วิย ปิสาจนคราภิมุขมคฺคคมนํ.
     เอวํ ยสฺมา อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโต. ตสฺมา
ชานิตพฺพเมตํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี"ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อวิทฺวา
ภิกฺขเว อวิชฺชาคโต ปุญฺาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรติ, อปุญฺาภิสงฺขารมฺปิ
อภิสงฺขโรติ, อาเนญฺชาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรติ. ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
อวิชฺชา ปหีนา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา, โส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว
ปุญฺาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. สลโภ
     เอตฺถาห:- คณฺหาม ตาว เอตํ "อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย"ติ, อิทํ
ปน วตฺตพฺพํ "กตเมสํ สงฺขารานํ กถํ ปจฺจโย โหตี"ติ. ตตฺริทํ วุจฺจติ:-
           ปจฺจโย โหติ ปุญฺานํ       ทุวิธาเนกธา ปน
           ปเรสํ ปจฺฉิมานํ สา        เอกธา ปจฺจโย มตาติ.
     ตตฺถ ปุญฺานํ ทุวิธาติ อารมฺมณปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ
เทฺวธา ปจฺจโย โหติ. สา หิ อวิชฺชา ขยโต วยโต สมฺมสนกาเล กามาวจรานํ
ปุญฺาภิสงฺขารานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อภิญฺาจิตฺเตน
สโมหจิตฺตชานนกาเล รูปาวจรานํ. อวิชฺชาสมติกฺกมนตฺถาย ปน ทานาทีนิ เจว
กามาวจรปุญฺกิริยาวตฺถูนิ ปูเรนฺตสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ จ อุปฺปาเทนฺตสฺส
ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ตถา อวิชฺชาสมฺมุฬฺหตฺตา
กามภวรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวา ตาเนว ปุญฺานิ กโรนฺตสฺส.
     อเนกธา ปน ปเรสนฺติ อปุญฺาภิสงฺขารานํ อเนกธา ปจฺจโย โหติ.
กถํ? เอสา หิ อวิชฺชา อวิชฺชํ อารพฺภ ราคาทีนํ อุปฺปชฺชนกาเล อารมฺมณปจฺจเยน,
ครุํ กตฺวา อสฺสาทนกาเล อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ, อวิชฺชาสมฺมุฬฺหสฺส
อนาทีนวทสฺสาวิโน ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน, ทุติยชวนาทีนํ
อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ, ๑- ยงฺกิญฺจิ อกุสลํ กโรนฺตสฺส
เหตุสหชาตอญฺมญฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ อเนกธา ปจฺจโย โหติ.
     ปจฺฉิมานํ สา เอกธา ปจฺจโย มตาติ อาเนญฺชาภิสงฺขารานํ
อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว เอกธา ปจฺจโย มตา. โส ปนสฺสา อุปนิสฺสยภาโว
ปุญฺาภิสงฺขาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     เอตฺถาห:- กึ ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อญฺเปิ
ปจฺจยา สนฺตีติ. ๒- กิมฺปเนตฺถ ๓-:- ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูป....  ๒ ฉ.ม. โหนฺตีติ     ๓ ฉ.ม. กิญฺเจตฺถ
อถ อญฺเปิ สนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ.
น นุปปชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา
          เอกํ น เอกโต อิธ          นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ
          ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-       เหตุผลทีปเน อตฺโถ.
    เอกโต หิ การณโต น อิธ กิญฺจิ เอกํ ผลมตฺถิ, น อเนกํ. นาปิ
อเนเกหิ การเณหิ เอกํ, อเนเกหิ ปน การเณหิ อเนกเมว โหติ. ตถา หิ
อเนเกหิ อุตุปวีพีชสลิลสงฺขาเตหิ การเณหิ อเนกเมว รูปคนฺธรสาทิองฺกุรสงฺขาตํ
ผลํ สมุปฺปชฺชมานํ ทิสฺสติ. ยมฺปเนตํ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา
วิญฺาณนฺ"ติ เอเกกเหตุผลทีปนํ กตํ, ตตฺถ อตฺโถ อตฺถิ, ปโยชนํ วิชฺชติ.
     ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา กตฺถจิ ปากฏตฺตา กตฺถจิ อสาธารณตฺตา
เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานญฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติ.
"ผสฺสปจฺจยา เวทนา"ติ ๑- หิ เอกเมว เหตุํ ผลญฺจาห. ผสฺโส หิ เวทนาย
ปธานเหตุ ยถาผสฺสํ เวทนาววตฺถานโต. เวทนา จ ผสฺสสฺส ปธานผลํ
ยถาเวทนํ ผสฺสสฺส ววตฺถานโต.
     "เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา"ติ ๒- ปากฏตฺตา เอกเหตุมาห. ปากโฏ หิ
เอตฺถ เสโมฺห, น กมฺมาทโย. "เย เกจิ ภิกฺขเว อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต
อโยนิโสมนสิการมูลกา"ติ อสาธารณตฺตา เอกเหตุมาห. อสาธารโณ หิ
อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลานํ, สาธารณานิ วตฺถารมฺมณาทีนีติ.
     ตสฺมา อยมิธ อวิชฺชา วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ
สงฺขารการเณสุ "อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี"ติ ๓- จ "อวิชฺชาสมุทยา
อาสวสมุทโย"ติ ๔- จ วจนโต อญฺเสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงขารเหตูนํ เหตูติ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ม. ๑๐/๙๗/๕๐      ๒ ขุ.มหา. ๒๙/๒๒/๑๔ (สฺยา)
@๓ สํ.นิ. ๑๖/๕๒/๘๒      ๔ ม.มู. ๑๒/๑๐๔/๗๕
ปธานตฺตา "อวิทฺวา ภิกฺขเว อวิชฺชาคโต ปุญฺาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี"ติ
ปากฏตฺตา อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพา.
เอเตเนว จ เอเกกเหตุผลปริทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน
ปโยชนํ เวทิตพฺพนฺติ.
     เอตฺถาห:- เอวํ สนฺเตปิ เอกนฺตานิฏฺผลาย สาวชฺชาย อวิชฺชาย กถํ
ปุญฺาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยตฺตํ ยุชฺชติ. น หิ นิมฺพพีชโต อุจฺฉุ อุปฺปชฺชตีติ.
กถํ น ยุชฺชิสฺสติ. โลกสฺมิหิ:-
            วิรุทฺโธ จาวิรุทฺโธ จ      สทิสาสทิโส ตถา
            ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ     วิปากาเอว เต จ น.
     ธมฺมานญฺหิ านสภาวกิจฺจาทิวิรุทฺโธ จ อวิรุทฺโธ จ ปจฺจโย โลเก
สิทฺโธ. ปุริมจิตฺตญฺหิ อปรจิตฺตสฺส านวิรุทฺโธ ปจฺจโย, ปุริมสิปฺปาทิสิกฺขา จ
ปจฺฉา ปวตฺตมานานํ สิปฺปาทิกิริยานํ. กมฺมํ รูปสฺส สภาววิรุทฺโธ ปจฺจโย,
ขีราทีนิ จ ทธิอาทีนํ. อาโลโก จกฺขุวิญฺาณสฺส กิจฺจวิรุทฺโธ, คุฬาทโย จ
อาสวาทีนํ. จกฺขุรูปาทโย ปน จกฺขุวิญฺาณาทีนํ านาวิรุทฺธา ปจฺจยา.
ปุริมชวนาทโย ปจฺฉิมชวนาทีนํ สภาวาวิรุทฺธา กิจฺจาวิรุทฺธา จ.
     ยถา จ วิรุทฺธาวิรุทฺธา ปจฺจยา สิทฺธา, เอวํ สทิสาสทิสาปิ. สทิสเมว หิ
อุตุอาหารสงฺขาตํ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ, สาลิพีชาทีนิ จ
สาลิผลาทีนํ. อสทิสมฺปิ รูปํ อรูปสฺส อรูปญฺจ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ,
โคโลมาวิโลมวิสาณทธิติลปิฏฺาทีนิ จ ทพฺพภูติณกาทีนํ. เยสญฺจ ธมฺมานํ เต ๑-
วิรุทฺธาวิรุทฺธา สทิสาสทิสา ปจฺจยา, น เต ธมฺมา เตสํ ธมฺมานํ วิปากาเยว. อิติ
อยํ อวิชฺชา วิปากวเสน เอกนฺตานิฏฺผลสภาววเสน จ สาวชฺชาปิ สมานา สพฺเพสมฺปิ
เอเตสํ ปุญฺาภิสงฺขาราทีนํ ยถานุรูปํ านกิจฺจสภาววิรุทฺธาวิรุทฺธปจฺจยวเสน
สทิสาสทิสปจฺจยวเสน จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เย
     โส จสฺสา ปจฺจยภาโว "ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อญฺาณํ
อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺาเณน สํสารทุกฺขํ
สุขสญฺาย คเหตฺวา ตสฺส เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภตี"ติอาทินา นเยน
วุตฺโตเอว.
     อปิจ อยํ อญฺโปิ ปริยาโย:-
           "จุตูปปเต สํสาเร          สงฺขารานญฺจ ลกฺขเณ
            โย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน-        ธมฺเมสุ จ วิมุยฺหติ.
            อภิสงฺขโรติ โส เอเต      สงฺขาเร ติวิเธ ยโต
            อวิชฺชา ปจฺจโย เตสํ       ติวิธานมฺปิ ยนฺตโต"ติ.
     กถญฺจ ปน โย เอเตสุ วิมุยฺหติ, โส ติวิเธเปเต สงฺขาเร กโรตีติ เจ.
จุติยา ตาว วิมุโฬฺห สพฺพตฺถ "ขนฺธานํ เภโท มรณนฺ"ติ จุตึ อคณฺหนฺโต
สตฺโต มรติ, สตฺตสฺส เทสนฺตรสงฺกมนนฺติอาทีนิ วิกปฺเปติ. อุปปาเต วิมุโฬฺห
สพฺพตฺถ "ขนฺธานํ ปาตุภาโว ชาตี"ติ อุปปาตํ อคณฺหนฺโต สตฺโต อุปปชฺชติ,
สตฺตสฺส นวสรีรปาตุภาโวติอาทีนิ วิกปฺเปติ. สํสาเร วิมุโฬฺห โย เอส:-
           "ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ         ธาตุอายตนาน จ
            อพฺโพจฺฉินฺนา ๑- วตฺตมานา  สํสาโรติ ปวุจฺจตี"ติ.
     เอวํ วณฺณิโต สํสาโร, ตํ เอวํ อคณฺหนฺโต "อยํ สตฺโต อสฺมา โลกา
ปรํ โลกํ คจฺฉติ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกํ อาคจฺฉตี"ติอาทีนิ วิกปฺเปติ.
สงฺขารานํ ลกฺขเณ วิมุโฬฺห สงฺขารานํ สภาวลกฺขณํ สามญฺลกฺขณญฺจ
อคณฺหนฺโต สงฺขาเร อตฺตโต อตฺตนิยโต ธุวโต สุภโต สุขโต จ วิกปฺเปติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ วิมุโฬฺห อวิชฺชาทีหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺตึ อคณฺหนฺโต
"อตฺตา ชานาติ วา น ชานาติ วา, โสเอว กโรติ จ กาเรติ จ. โส ปฏิสนฺธิยํ
อุปปชฺชติ, ตสฺส อณุอิสฺสราทโย กลลาทิภาเวน สรีรํ สณฺเปตฺวา อินฺทฺริยานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺโพจฺฉินฺนํ
สมฺปาเทนฺติ. โส อินฺทฺริยสมฺปนฺโน ผุสติ เวทยติ คณฺหิยติ อุปาทิยติ ฆฏิยติ,
โส ปุน ภวนฺตเร ภวตี"ติ วา "สพฺเพ สตฺตา นิยติสงฺคติภาวปริณตา"ติ ๑- วา
วิกปฺเปติ. โส เอวํ อวิชฺชาย อนฺธกโต ๒- เอวํ วิกปฺเปนฺโต ยถา นาม อนฺโธ
ปวิยํ วิจรนฺโต มคฺคมฺปิ อมคฺคมฺปิ ถลมฺปิ นินฺนมฺปิ สมมฺปิ วิสมมฺปิ ปฏิปชฺชติ,
เอวํ ปุญฺมฺปิ อปุญฺมฺปิ อาเนญฺชมฺปิ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตีติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ        นโร อปรินายโก
            เอกธา ยาติ มคฺเคน        อุมฺมคฺเคนาปิ ๓- เอกธา.
            สํสาเร สํสรํ พาโล         ตถา อปรินายโก
            กโรติ เอกธา ปุญฺ         อปุญฺมปิ เอกธา.
            ยทา ตฺวา จ โส ธมฺมํ      สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ
            ตทา  อวิชฺชูปสมา          อุปสนฺโต จริสฺสตี"ติ.
     อยํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
                    อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารปทนิทฺเทโส.
                           ----------
                          วิญฺาณปทนิทฺเทส
     [๒๒๗] สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณปทนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺาณนฺติอาทีสุ จกฺขุวิญฺาณํ
กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ.
มโนวิญฺาณํ ปน กุสลากุสลวิปากา เทฺว มโนธาตุโย, ติสฺโส
อเหตุกมโนวิญฺาณธาตุโย, อฏฺ สเหตุกานิ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ
รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานีติ พาวีสติวิธํ โหติ. อิติ อิเมหิ ฉหิ วิญฺาเณหิ
สพฺพานิปิ พาตฺตึส โลกิยวิญฺาณานิ ๔- สงฺคหิตานิ โหนฺติ. โลกุตฺตรานิ ปน
วฏฺฏกถายํ น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๑๖๘/๕๔         ๒ ฉ.ม. อนฺธีกโต
@๓ สี. กุมฺมคฺเคนาปิ          ๔ ฉ.ม. โลกิยวิปากวิญฺาณานิ
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิญฺาณํ
สงฺขารปจฺจยา โหตี"ติ. อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโต. วิปากเญฺหตํ, วิปากญฺจ
น อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติ. ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ "สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิญฺาณํ
โหตี"ติ.
     กตรสงฺขารปจฺจยา กตรํ วิญฺาณนฺติ เจ. กามาวจรปุญฺาภิสงฺขารปจฺจยา
ตาว กุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺาณาทีนิ, มโนวิญฺาเณ เอกา มโนธาตุ,
เทฺว มโนวิญฺาณธาตุโย, อฏฺ กามาวจรมหาวิปากานีติ โสฬส. ยถาห:-
            "กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
        วิปากํ จกฺขุวิญฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณํ
        อุปฺปนฺนํ โหติ. วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ.
        มโนวิญฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ โสมนสฺสสหคตา, มโนวิญฺาณธาตุ
        อุปฺปนฺนา โหติ อุเปกฺขาสหคตา, มโนวิญฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา
        โหติ โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา. โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา
        สสงฺขาเรน. โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา.
        โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน. อุเปกฺขาสหคตา
        าณสมฺปยุตฺตา. อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน.
        อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา. อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา
                         สสงฺขาเรนา"ติ. ๑-
     รูปาวจรปุญฺาภิสงฺขารปจฺจยา ปน ปญฺจ รูปาวจรวิปากานิ. ยถาห:-
            "ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
        วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปมํ ฌานํ ฯเปฯ ปญฺจมํ ฌานํ
        อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติ. ๒-
     เอวํ ปุญฺาภิสงฺขารปจฺจยา เอกวีสติวิธํ วิญฺาณํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๔/๔๓๑,๔๙๘/๑๒๐,๑๓๒         ๒ อภิ. ๓๔/๔๙๙/๑๓๓
     อปุญฺาภิสงฺขารปจฺจยา ปน อกุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺาณาทีนิ,
เอกา มโนธาตุ, เอกา มโนวิญฺาณธาตูติ เอวํ สตฺตวิธํ วิญฺาณํ โหติ.
ยถาห:-
           "อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺาณํ
        อุปฺปนฺนํ โหติ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณํ, วิปากา มโนธาตุ,
        วิปากา มโนวิญฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหตี"ติ. ๑-
     อาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยา ปน จตฺตาริ อารุปฺปวิปากานีติ เอวํ จตุพฺพิธํ
วิญฺาณํ โหติ. ยถาห:-
           "ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา
        วิปากํ สพฺพโส รูปสญฺานํ สมติกฺกมา ฯเปฯ อากาสานญฺจายตนสญฺาสหคตํ
        ฯเปฯ วิญฺาณญฺจายตนสญฺาสหคตํ ฯเปฯ
        อากิญฺจญฺายตนสญฺาสหคตํ ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนสญฺาสหคตํ
        สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
        วิหรตี"ติ. ๒-
     เอวํ ยํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณํ โหติ, ตํ ตฺวา อิทานิสฺส เอวํ ปวตฺติ
เวทิตพฺพา:- สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺวิธา ปวตฺตติ. ตตฺถ
เทฺว ปญฺจวิญฺาณานิ เทฺว มโนธาตุโย โสมนสฺสสหคตาเหตุกมโนวิญฺาณธาตูติ
อิมานิ เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยญฺเว ปวตฺตนฺติ. เสสานิ เอกูนวีสติ
ตีสุ ภเวสุ ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิ ปวตฺตนฺติ.
     กถํ? กุสลวิปากานิ ตาว จกฺขุวิญฺาณาทีนิ ปญฺจ กุสลวิปาเกน วา
อกุสลวิปาเกน วา นิพฺพตฺตสฺส ยถากฺกมํ ปริปากมุปคตินฺทฺริยสฺส จกฺขฺวาทีนํ
อาปาถคตํ อิฏฺ วา อิฏฺมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขฺวาทิปสาทํ
นิสฺสาย ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติ. ตถา
อกุสลวิปากานิ ปญฺจ. เกวลญฺหิ เตสํ อนิฏฺ อนิฏฺมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๔/๕๖๒/๑๕๘        ๒ อภิ. ๓๔/๕๐๑/๑๓๔
โหติ, อยเมว วิเสโส. ทสาปิ เจตานิ นิยตทฺวารารมฺมณวตฺถุฏฺานานิ นิยตกิจฺจาเนว
จ ภวนฺติ.
     ตโต กุสลวิปากานํ จกฺขุวิญฺาณาทีนํ อนนฺตรา กุสลวิปากา มโนธาตุ
เตสญฺเว อารมฺมณมารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ สาธยมานา
ปวตฺตติ. ตถา อกุสลวิปากานํ อนนฺตรา อกุสลวิปากา. อิทญฺจ ปน ทฺวยํ
อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุฏฺานํ นิยตกิจฺจญฺจ โหติ.
     โสมนสฺสสหคตา ปน อเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ กุสลวิปากมโนธาตุยา
อนนฺตรํ ตสฺสาเอว อารมฺมณํ อารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สนฺตีรณกิจฺจํ
สาธยมานา จ ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ กามาวจรสตฺตานํ เยภุยฺเยน
โลภสมฺปยุตฺตชวนาวสาเน ภวงฺควีถึ ปจฺฉินฺทิตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมเณ
ตทารมฺมณวเสน จ สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ปวตฺตติ, จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ปน
สพฺพทฺวาเรสุ ตทารมฺมเณ เทฺวเอว จิตฺตวารา อาคตา. อิทํ ปน จิตฺตํ
ตทารมฺมณนฺติ จ ปิฏฺิภวงฺคนฺติ จาติ เทฺว นามานิ ลภติ. อนิยตทฺวารารมฺมณํ
นิยตวตฺถุกํ อนิยตฏฺานกิจฺจญฺจ โหตีติ เอวํ ตาว เตรส ปญฺจโวการภเว
ปวตฺติญฺเว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เสเสสุ เอกูนวีสติยา จิตฺเตสุ น กิญฺจิ
อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตติ.
     ปวตฺติยํ ปน กุสลากุสลวิปากา ตาว เทฺว อเหตุกมโนวิญฺาณธาตุโย
ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ๑- กุสลากุสลวิปากมโนธาตูนํ อนนฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ ฉสุ
ทฺวาเรสุ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณกิจฺจํ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ
อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ จตฺตาริ
กิจฺจานิ สาธยมานา นิยตวตฺถุกา อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺานกิจฺจา หุตฺวา
ปวตฺตนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺจทฺวาเร
     อฏฺ กามาวจรสเหตุกจิตฺตานิ ปวตฺติยํ วุตฺตนเยเนว ฉสุ ทฺวาเรสุ
ตทารมฺมณกิจฺจํ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท
ภวงฺคกิจฺจํ อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ ตีณิ กิจฺจานิ สาธยมานานิ นิยตวตฺถุกานิ
อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ.
     ปญฺจ รูปาวจรานิ จตฺตาริ จ อรูปาวจรานิ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต
อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ
กิจฺจทฺวยํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติ. เตสุ รูปาวจรานิ นิยตวตฺถารมฺมณานิ
อนิยตฏฺานกิจฺจานิ, อิตรานิ อวตฺถุกานิ นิยตารมฺมณานิ อนิยตฏฺานกิจฺจานิ
หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ เอวํ ตาว พาตฺตึสวิธมฺปิ วิญฺาณํ ปวตฺติยํ สงฺขารปจฺจยา
ปวตฺตติ. ตตฺรสฺส เต เต สงฺขารา กมฺมปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ
ปจฺจยา โหนฺติ.
     ตตฺถ ยาเนตานิ เอกาทส ตทารมฺมณจิตฺตานิ วุตฺตานิ, เตสุ เอกมฺปิ
รูปารูปภเว ตทารมฺมณํ หุตฺวา น ปวตฺตติ. กสฺมา? พีชาภาวา. ตตฺถ หิ
กามาวจรวิปากสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺถิ, ยํ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติยํ
ตสฺส ชนกํ ภเวยฺย. จกฺขุวิญฺาณาทีนมฺปิ รูปภเว อภาโว อาปชฺชตีติ เจ. น
อินฺทฺริยปฺปวตฺติยานุภาวโต ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมโต จ.
     ยถา เจตํ ตทารมฺมณํ เอกนฺเตน รูปารูปภเว นปฺปวตฺตติ, ตถา สพฺเพปิ
อกามาวจรธมฺเม นานุพนฺธติ. กสฺมา? อชนกตฺตา เจว ชนกสฺส จ อสทิสตฺตา.
ตญฺหิ ยถา นาม เคหา นิกฺขมิตฺวา พหิ คนฺตุกาโม ตรุณทารโก อตฺตโน
ชนกํ ปิตรํ วา อญฺ วา ปิตุสทิสํ หิตกามํ าตึ องฺคุลิยํ คเหตฺวา อนุพนฺธติ,
น อญฺ ราชปุริสาทึ. ตถา เอตมฺปิ ภวงฺคารมฺมณโต พหิ นิกฺขมิตุกามํ
สภาคตาย อตฺตโน ชนกํ ปิตรํ วา ปิตุสทิสํ วา กามาวจรชวนเมว อนุพนฺธติ,
น อญฺ มหคฺคตํ อนุตฺตรํ วา.
     ยถา เจตํ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม นานุพนฺธติ, ตถา ยทา เอเต
กามาวจรธมฺมาปิ มหคฺคตารมฺมณา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, ตทา เตปิ นานุพนฺธติ.
กสฺมา? อปริจิตเทสตฺตา อจฺจนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา จ. ตญฺหิ ยถา ปิตรํ วา
ปิตุสทิสํ วา าตึ อนุพนฺธนฺโตปิ ตรุณทารโก ฆรทฺวารอนฺตรวีถิจตุกฺกาทิมฺหิ
ปริจิเตเยว เทเส อนุพนฺธติ, น อรญฺ วา ยุทฺธภูมึ วา คจฺฉนฺตํ. เอวํ
กามาวจรธมฺเม อนุพนฺธนฺตมฺปิ อมหคฺคตาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส ปวตฺตมาเน
เต ๑- ธมฺเม อนุพนฺธติ, น มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนติ.
     ยสฺมา จสฺส "สพฺโพ กามาวจรวิปาโก กิริยามโนธาตุ กิริยาอเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
โสมนสฺสสหคตา อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา"ติ เอวํ อจฺจนฺตปริตฺตเมว
อารมฺมณํ วุตฺตํ. ตสฺมาเปตํ มหคฺคตโลกุตฺตรารมฺมเณ กามาวจรธมฺเมปิ
นานุพนฺธตีติ เวทิตพฺพํ.
     กึ วา อิมาย ยุตฺติกถาย. อฏฺกถายํ หิ เอกนฺเตเนว วุตฺตํ:- เอกาทส
ตทารมฺมณจิตฺตานิ นามโคตฺตํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ.
ปณฺณตฺตึ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, ติลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย
ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, วุฏฺานคามินิยา พลววิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ
น ลพฺภติ, รูปารูปธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ,
มิจฺฉตฺตนิยตธมฺเมสุ ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, สมฺมตฺตนิยตธมฺเมสุ ตทารมฺมณํ น
ลพฺภติ, โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, อภิญฺาาณํ
อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, ปฏิสมฺภิทาาณํ อารพฺภ ชวเน
ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภติ, กามาวจเร ทุพฺพลารมฺมเณ ตทารมฺมณํ น
ลพฺภติ, ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ อาปาถคเตเยว ลพฺภติ, ลพฺภมานญฺจ
กามาวจเรเยว ลพฺภติ, รูปารูปภเวเยว ตทารมฺมณํ นาม นตฺถีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     ยํ ปน วุตฺตํ "เสเสสุ เอกูนวีสติยา จิตฺเตสุ น กิญฺจิ อตฺตโน
อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตตี"ติ, ตํ อติสงฺขิตฺตตฺตา ทุพฺพิชานํ. เตนสฺส
วิตฺถารนยทสฺสนตฺถํ วุจฺจติ "กตี ปฏิสนฺธิโย, กตี ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, เกน กตฺถ
ปฏิสนฺธิ โหติ, กึ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณนฺ"ติ.
     อสญฺีปฏิสนฺธิยา สทฺธึ วีสติ ปฏิสนฺธิโย, วุตฺตปฺปการาเนว เอกูนวีสติ
ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ. ตตฺถ อกุสลวิปากาย อเหตุกมโนวิญฺาณธาตุยา จตูสุ ๑- อปาเยสุ
ปฏิสนฺธิ โหติ, กุสลวิปากาย มนุสฺสโลเก ชจฺจนฺธชาติพธิรชาติอุมฺมตฺตกเอฬ-
มูคนปุํสกาทีนํ. อฏฺหิ สเหตุกมหาวิปาเกหิ กามาวจรเทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ
ปุญฺวนฺตานํ ปฏิสนฺธิ โหติ, ปญฺจหิ รูปาวจรวิปาเกหิ รูปีพฺรหฺมโลเก, จตูหิ
อรูปาวจรวิปาเกหิ อรูปโลเกติ เยน จ ยตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ, สาเอว ตสฺส ๒-
อนุรูปปฏิสนฺธิ นาม.
     สงฺเขปโต ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ
คตินิมิตฺตนฺติ. ตตฺถ กมฺมํ นาม อายูหิตา กุสลากุสลเจตนา. กมฺมนิมิตฺตํ นาม
ยํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กมฺมํ อายูหติ. ตตฺถ อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถกสฺมิมฺปิ
กมฺเม กเต ตสฺมึ ขเณ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อาคนฺตฺวา
อุปฏฺาติ.
     ตตฺริทํ กมฺมนิมิตฺตสฺส อุปฏฺาเน วตฺถุ:- โคปกสีวลี ๓- กิร นาม
ตาลปิฏฺิกวิหาเร เจติยํ กาเรสิ. ตสฺส มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส เจติยํ อุปฏฺาสิ.
โส ตเทว นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. อญฺา
สมฺมุฬฺหกาลกิริยา นาม โหติ. ปรมฺมุขํ คจฺฉนฺตสฺส หิ ปจฺฉโต ติขิเณน
อสินา สีสํ ฉินฺทนฺติ, นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺตสฺสาปิ ติขิเณน อสินา สีสํ
ฉินฺทนฺติ, อุทเก โอสีทาเปตฺวา มาเรนฺติ. เอวรูเปปิ กาเล อญฺตรํ กมฺมํ
วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปฏฺาติ. อญฺ ลหุกมรณํ นาม อตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. ตสฺสา    ๓ ฉ.ม. โคปกสีวลิ
นิขาทนทณฺฑกมตฺถกสฺมึ หิ นิลีนมกฺขิกํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา ปึสนฺติ. ๑- เอวรูเปปิ
กาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปฏฺาติ. เอวํ ปึสยมานาย ปน มกฺขิกาย ปมํ
กายทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ นาวฏฺเฏติ, มโนทฺวาราวชฺชนเมว อาวฏฺเฏติ. อถ
ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ทุติยวาเร กายทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ,
ตโต กายวิญฺาณํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนนฺติ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ.
ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ตติยวาเร มโนทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ,
อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, เอตสฺมึ าเน กาลกิริยํ กโรติ. อิทํ
กิมตฺถํ อาภตํ? อรูปธมฺมานํ วิสโย นาม เอวํ ลหุโกติ ทีปนตฺถํ.
     คตินิมิตฺตํ นาม นิพฺพตฺตนกโอกาเส เอโก วณฺโณ อุปฏฺาติ. ตตฺถ
นิรเย อุปฏฺหนฺเต โลหกุมฺภีสทิโส หุตฺวา อุปฏฺาติ, มนุสฺสโลเก อุปฏฺหนฺเต
มาตุ กุจฺฉิ กมฺพลยานสทิสา หุตฺวา อุปฏฺาติ, เทวโลเก อุปฏฺหนฺเต
กปฺปรุกฺขวิมานสยนาทีนิ อุปฏฺหนฺติ. เอวํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตนฺติ
สงฺเขปโต ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ.
     อปโร นโย:- ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ
นวตฺตพฺพญฺจ, อสญฺีปฏิสนฺธิ อนารมฺมณา. ๒- ตตฺถ วิญฺาณญฺจายตน-
เนวสญฺานาสญฺายตนปฏิสนฺธีนํ อตีตเมว อารมฺมณํ, ทสนฺนํ กามาวจรานํ อตีตํ
วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา, เสสานํ นวตฺตพฺพํ. เอวํ ตีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตมานา
ปน ปฏิสนฺธิ ยสฺมา อตีตารมฺมณสฺส วา นวตฺตพฺพารมฺมณสฺส วา จุติจิตฺตสฺส
อนนฺตรเมว ปวตฺตติ, ๓- ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปน จุติจิตฺตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา
ทฺวีสุ อารมฺมเณสุ อญฺตรารมฺมณาเยว จุติยา อนนฺตรํ ตีสุ อารมฺมเณสุ
อญฺตรารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา สุคติทุคฺคติวเสน ปวตฺตนากาโร เวทิตพฺโพ.
     เสยฺยถีทํ? กามาวจรสุคติยํ ตาว ิตสฺส ปาปกมฺมิโน ปุคฺคลสฺส "ตานิสฺส
ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺตี"ติอาทิวจนโต ๔- มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ ปาปกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิสนฺติ         ๒ ฉ.ม. อนารมฺมณาติ
@๓ ฉ.ม. โหติ          ๔ ม.อุ. ๑๔/๒๔๘/๒๑๕
วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย
ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา
จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ
วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลววินามิตํ ๑- ทุคฺคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ
อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย วุตฺตปฺปการกมฺมวเสน นิรยาทีสุ ๒- อคฺคิชาลวณฺณาทิกํ
ทุคฺคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุทฺเธ ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ เอกํ อาวชฺชนํ, มรณสฺส อาสนฺนภาเวน
มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ, เทฺว ตทารมฺมณานีติ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ. เอตฺตาวตา เอกาทส
จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ. อถาวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมึเยว อารมฺมเณ
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
ปฏิสนธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ อญฺตรสฺมึ ราคาทิเหตุภูตํ
หีนารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ. ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺพฺพนาวสาเน
มรณสฺสาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ เทฺว ตทารมฺมณานิ จ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยมารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ. เอตฺตาวตา เทฺว
ภวงฺคานิ, อาวชฺชนํ, ทสฺสนํ, สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, สนฺตีรณํ, โวฏฺพฺพนํ, ปญฺจ
ชวนานิ, เทฺว ตทารมฺมณานิ, เอกํ จุติจิตฺตนฺติ ปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา
โหนฺติ. อถาวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมึเยว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ. อุปฺปชฺชติ.
อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ. เอส
ตาว อตีตารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย
ทุคฺคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ..... พลวินามิตํ. เอวมุปริปิ     ๒ ฉ.ม. นรกาทีสุ
     ทุคฺคติยํ ิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ตํ อนวชฺชกมฺมํ
วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตีติ กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺขํ เปตฺวา
สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยมตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา
อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย สุคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
     สุคติยํ ิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส "ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย
โอลมฺพนฺตี"ติอาทิวจนโต มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ อนวชฺชกมฺมํ วา
กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตญฺจ โข อุปจิตกามาวจรานวชฺชกมฺมสฺเสว.
อุปจิตมหคฺคตกมฺมสฺส ปน กมฺมนิมิตฺตเมว อาปาถมาคจฺฉติ. ตํ
อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ
ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ
กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลววินามิตํ สุคติปริยาปนฺนํ
ปฏิสนฺธิจิตฺตมุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา
นวตฺตพฺพารมฺมณา วา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย กามาวจรานวชฺชกมฺมวเสน มนุสฺสโลเก มาตุกุจฺฉิวณฺณสงฺขาตํ
วา เทวโลเก อุยฺยานกปฺปรุกฺขาทิวณฺณสงฺขาตํ วา สุคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร
สนฺธิอาปาถมาคจฺฉติ. ตสฺส ทุคฺคตินิมิตฺเต ทสฺสิตานุกฺกเมเนว จุติจิตฺตานนฺตรํ
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส มรณสมเย าตกา "อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กริยติ,
จิตฺตํ ปสาเทหี"ติ วตฺวา ปุปฺผทามธชปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํ วา
ธมฺมสฺสวนตุริยปูชาทิวเสน สทฺทารมฺมณํ วา ธูปวาสคนฺธาทิวเสน ๑- คนฺธารมฺมณํ วา
"อิทนฺตาต สายสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺ"ติ วตฺวา มธุผาณิตาทิวเสน
รสารมฺมณํ วา "อิทนฺตาต ผุสสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺ"ติ วตฺวา
จีนปฏาโสมารปฏาทิวเสน โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ปญฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺติ. ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธูมวาสคนฺธาทิวเสน
ตสฺมึ อาปาถคเต รูปาทิอารมฺมเณ ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺพฺพนาวสาเน
มรณสฺสาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ เทฺว ตทารมฺมณานิ จ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ, ตทวสาเน
ตสฺมึเยว เอกจิตฺตกฺขณฏฺิติเก อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยมฺปิ
อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     อปรสฺส ปน ปวีกสิณชฺฌานาทิวเสน ปฏิลทฺธมหคฺคตสฺส สุคติยํ ิตสฺส
มรณสมเย กามาวจรกุสลกมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อญฺตรํ ปวีกสิณาทิกํ วา
นิมิตฺตํ มหคฺคตจิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. จกฺขุโสตานํ วา
อญฺตรสฺมึ กุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปณีตมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ยถากฺกเมน
อุปฺปนฺนโวฏฺพฺพนาวสาเน มรณสฺสาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. มหคฺคตคติกานํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิ. ตสฺมา ชวนานนฺตรํเยว
ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺสาวสาเน
กามาวจรมหคฺคตสุคตีนํ อญฺตรสุคติปริยาปนฺนํ ยถูปฏฺิเตสุ อารมฺมเณสุ
อญฺตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ นวตฺตพฺพารมฺมณาย จุติยา ๑-
อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพานํ อญฺตรารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
     เอเตนานุสาเรน อารุปฺปจุติยาปิ อนนฺตรา ปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพา. อยํ
อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย
ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
     ทุคฺคติยํ ิตสฺส ปน ปาปกมฺมิโน วุตฺตนเยเนว ตํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ
คตินิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร, ปญฺจทฺวาเร ปน อกุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ อารมฺมณํ
อาปาถมาคจฺฉติ. อถสฺส ยถานุกฺกเมน จุติจิตฺตาวสาเน ทุคฺคติปริยาปนฺนํ เตสุ
อารมฺมเณสุ อญฺตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยมตีตารมฺมณาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุคติจุติยา
ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรติ.
เอตฺตาวตา เอกูนวีสติวิธสฺสาปิ วิญฺาณสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ ทีปิตา โหติ.
     ตยิทํ สพฺพมฺปิ เอวํ
              ปวตฺตมานํ สนฺธิมฺหิ       ทฺวิธา กมฺเมน วตฺตติ
              มิสฺสาทีหิ จ เภเทหิ      เภทสฺส ทุวิธาทิโก.
     อิทญฺหิ เอกูนวีสติวิธมฺปิ วิปากวิญฺาณํ ปฏิสนฺธิมฺหิ ปวตฺตมานํ ทฺวิธา
กมฺเมน วตฺตติ. ยถาสกํ หิ เอตสฺส ชนกํ กมฺมํ นานาขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว
อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติ. วุตฺตเญฺหตํ "กุสลากุสลกมฺมํ วิปากสฺส
อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๑- เอวํ ปวตฺตมานสฺส ๒- ปนสฺส มิสฺสาทีหิ
เภเทหิ ทุวิธาทิโกปิ เภโท เวทิตพฺโพ. เสยฺยถีทํ: อิทญฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน
เอกธา วตฺตมานมฺปิ รูเปน สห มิสฺสามิสฺสเภทโต ทุวิธํ, กามรูปารูปภวเภทโต
ติวิธํ, อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน จตุพฺพิธํ, คติวเสน ปญฺจวิธํ,
วิญฺาณฏฺิติวเสน สตฺตวิธํ, สตฺตาวาสวเสน อฏฺวิธํ โหติ. ตตฺถ
              มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทา    สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธา
              เทฺว วา ตโย วา ทสกา  โอมโต อาทินา สห.
     มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทาติ ยเญฺหตเมตฺถ อญฺตฺร อรูปภวา รูปมิสฺสํ
ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ รูปภเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยสงฺขาเตน
ภาเวน วินา อุปฺปตฺติโต กามภเว อญฺตฺร ชาติปณฺฑกปฏิสนฺธิยา ภาเวน สห
อุปฺปตฺติโต สภาวํ อภาวนฺติ ทุวิธํ โหติ.
     สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธาติ ตตฺถาปิ จ ยํ สภาวํ, ตํ อิตฺถีปุริสภาวานํ
อญฺตเรน สห อุปฺปตฺติโต ทุวิธเมว โหติ.
     เทฺว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหาติ ยเญฺหตเมตฺถ มิสฺสํ
อมิสฺสนฺติ ทฺวเย อาทิภูตํ รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ, เตน สห
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๔๐/๔๒๓/๑๓๘,๑๔๐     ๒ ฉ.ม. วตฺตมานสฺส
วตฺถุกายทสกวเสน เทฺว วา วตฺถุกายภาวทสกวเสน ตโย วา ทสกา โอมโต
อุปฺปชฺชนฺติ, นตฺถิ อิโต ปรํ รูปปริหานีติ. ตํ ปเนตํ เอวํ โอมกปริมาณํ
อุปฺปชฺชมานํ อณฺฑชชลาพุชนามิกาสุ ทฺวีสุ โยนีสุ ชาติอุณฺณาย เอเกน
อํสุนา อุทฺธตเตลสปฺปิมณฺฑปฺปมาณํ กลลนฺติ ลทฺธสงฺขฺยํ ๑- หุตฺวา อุปฺปชฺชติ.
ตตฺถ โยนีนํ คติวเสน สมฺภวเภโท เวทิตพฺโพ. เอตาสุ หิ
             นิรเย ภุมฺมวชฺเชสุ       เทเวสุ จ น โยนิโย
             ติสฺโส ปุริมิกา โหนฺติ     จตสฺโสปิ คติตฺตเย.
     ตตฺถ เทเวสุ จาติ จสทฺเทน ยถา นิรเย จ ภุมฺมวชฺเชสุ จ เทเวสุ,
เอวํ นิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ จ ปุริมิกา ติสฺโส โยนิโย น สนฺตีติ เวทิตพฺพา.
โอปปาติกาเอว หิ เต โหนฺติ. เสเส ปน ติรจฺฉานปิตฺติวิสยมนุสฺสสงฺขาเต
คติตฺตเย ปุพฺเพ วชฺชิตภุมฺมเทเวสุ จ จตสฺโส โยนิโย โหนฺติ. ตตฺถ
             ตึส นว เจว รูปีสุ       สตฺตติ อุกฺกํสโตว รูปานิ
             สํเสทโชปปาตีสุ         อถวา อวกํสโต ตึส.
     รูปีพฺรหฺเมสุ ตาว โอปปาติกโยนิเกสุ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ ชีวิตนวกสฺส
จาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน ตึส จ นว จ ปฏิสนฺธิวิญฺาเณน สห รูปานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. รูปีพฺรหฺเม ปน เปตฺวา อญฺเสุ สํเสทโชปปาติเกสุ อุกฺกํสโต
จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววตฺถุทสกานํ วเสน สตฺตติ. ตานิ จ นิจฺจํ เทเวสุ.
ตตฺถ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา จตสฺโส จาปิ ธาตุโย จกฺขุปสาโท ชีวิตินฺทฺริยนฺติ
อยํ ทสรูปปริมาโณ รูปปุญฺโช จกฺขุทสโก นาม. เอวํ เสสา เวทิตพฺพา.
อวกํสโต ปน ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึส
รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุกฺกํสาวกํสานํ ปน อนฺตเร อนุรูปโต วิกปฺโป
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลทฺธสงฺขํ
     เอวํ วิทิตฺวา ปุน
           ขนฺธารมฺมณคติเหตุ-      เวทนาปีติวิตกฺกวิจาเรหิ
           เภทาเภทวิเสโส        จุติสนฺธีนํ ปริญฺเยฺโย.
     ยา เหสา มิสฺสามิสฺสโต ทุวิธา ปฏิสนฺธิ, ยา จสฺสา อตีตานนฺตรา จุติ,
ตาสํ อิเมหิ ขนฺธาทีหิ เภทาเภทวิเสโส าตพฺโพติ อตฺโถ.
     กถํ? กทาจิ จตุกฺขนฺธาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธาว
อารมฺมณโตปิ อภินฺนา ปฏิสนฺธิ โหติ, กทาจิ อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย
มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณา. อยํ ตาว อรูปภูมีสุเยว นโย. กทาจิ ปน จตุกฺขนฺธาย
อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา ปญฺจกฺขนฺธา กามาวจรปฏิสนฺธิ, กทาจิ ปญฺจกฺขนฺธาย
กามาวจรจุติยา รูปาวจรจุติยา วา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธา อารุปฺปปฏิสนฺธิ. เอวํ
อตีตารมฺมณาย จุติยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ๑- ปฏิสนฺธิ, เอกจฺจสุคติจุติยา
เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธิ, อเหตุกจุติยา สเหตุกปฏิสนฺธิ, ทุเหตุกจุติยา
ติเหตุกปฏิสนฺธิ, อุเปกฺขาสหคตจุติยา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิ, อปฺปีติกจุติยา
สปฺปีติกปฏิสนฺธิ, อวิตกฺกจุติยา สวิตกฺกปฏิสนฺธิ, อวิจารจุติยา สวิจารปฏิสนฺธิ,
อวิตกฺกาวิจารจุติยา สวิตกฺกสวิจารปฏิสนฺธีติ ตสฺส ตสฺส วิปรีตโต จ ยถาโยคํ
โยเชตพฺพํ.
           ลทฺธปฺปจฺจยมิติ ธมฺม-     มตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ
           นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ      น ตโต เหตุํ วินา โหติ.
     อิติ เหตํ ลทฺธปฺปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ภวนฺตรมุเปตีติ
วุจฺจติ, น สตฺโต, น ชีโว. ตสฺส นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ, นาปิ
ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโว. ตยิทํ ปากเฏน มนุสฺสจุติปฏิสนฺธิกฺกเมน
ปกาสยิสฺสาม:-
     อตีตภวสฺมึ หิ สรเสน อุปกฺกเมน วา สมาสนฺนมรณสฺส อสยฺหานํ
สพฺพงฺคปจฺจงฺคสนฺธิพนฺธนจฺเฉทกานํ มารณนฺติกเวทนาสตฺตานํ สนฺนิปาตํ
อสหนฺตสฺส อาตเป ปกฺขิตฺตหริตตาลปณฺณมิว กเมน อุปสุสฺสมาเน สรีเร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา
นิรุทฺเธสุ จกฺขฺวาทีสุ อินฺทฺริเยสุ หทยวตฺถุมตฺเต ปติฏฺิเตสุ
กายินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริเยสุ ตํขณาวเสสหทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ วิญฺาณํ
ครุสมาเสวิตาสนฺนปุพฺพกตานํ อญฺตรํ ลทฺธาวเสสปจฺจยสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ วา
ตทุปฏฺาปิตํ วา กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ วิสยมารพฺภ ปวตฺตติ. ตเทวํ
ปวตฺตมานํ ตณฺหาอวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมึ วิสเย ตณฺหา
นาเมติ, สหชาตสงฺขารา ขิปนฺติ. ตํ สนฺตติวเสน ตณฺหาย นามิยมานํ สงฺขาเรหิ
ขิปิยมานํ ๑- โอริมตีรรุกฺขวินิพนฺธรชฺชุมาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกมโก วิย ปุริมญฺจ
นิสฺสยํ ชหติ, อปรญฺจ กมฺมสมุฏฺาปิตํ นิสฺสยํ อาสาทยมานํ วา อนาสาทยมานํ
วา ๒- อารมฺมณาทีหิเยว ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ.
     เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ, ปจฺฉิมํ ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ
วุจฺจติ. ตเทตํ นาปิ ปุริมภวา อิธาคตํ, นาปิ ตโต กมฺมสงฺขารคติวิสยาทิเหตุํ ๓-
วินา ปาตุภูตนฺติ เวทิตพฺพํ.
           สิยุํ นิทสฺสนาเนตฺถ       ปฏิโฆสาทิกา อถ
           สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ      เอกตา นาปิ นานตา.
     เอตฺถ เจตสฺส วิญฺาณสฺส ปุริมภวโต อิธ อนาคมเน อตีตภวปริยาปนฺนเหตูหิ
จ อุปฺปาเท ปฏิโฆสปทีปมุทฺทาปฏิพิมฺพปฺปการา ธมฺมา นิทสฺสนานิ
สิยุํ. ยถา หิ ปฏิโฆสปทีปมุทฺทจฺฉายา สทฺทาทิเหตุกา อญฺตฺร อคนฺตฺวา
โหนฺติ, เอวเมว อิทํ จิตฺตํ. เอตฺถ จ สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา นาปิ นานตา.
ยทิ หิ สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺตเมกตา ภเวยฺย, น ขีรโต ทธิ สมฺภูตํ
สิยา. อถาปิ เอกนฺตนานตา ภเวยฺย, น ขีรสามีโน ๔- ทธิ สิยา. เอส นโย
สพฺเพสุ เหตุเหตุสมุปฺปนฺเนสุ. เอวญฺจ สติ สพฺพโลกโวหารโลโป สิยา. โส จ
อนิฏฺโ, ตสฺมา เอตฺถ น เอกนฺตเมกตา วา นานตา วา อุปคนฺตพฺพาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขิปฺปมานํ     ๒ ฉ.ม. อสฺสาทยมานํ วา อนสฺสาทยมานํ วา
@๓ ฉ.ม. กมฺมสงฺขารนติวิสยาทิเหตุํ            ๔ ฉ.ม. ขีรสฺสาธีโน
     เอตฺถาห:- นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว
ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ อคมนโต อญฺสฺส
อญฺโต จ ตํ ผลํ สิยา. อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา. ตสฺมา
น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติ. ตตฺริทํ วุจฺจติ:-
          สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ       นาญฺสฺส น จ อญฺโต
          พีชานํ อภิสงฺขาโร         เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
     เอกสนฺตานสฺมึ หิ ผลมุปฺปชฺชมานํ ตตฺถ เอกนฺตํ เอกตฺตนานตฺตานํ
ปฏิสิทฺธตฺตา อญฺสฺสาติ วา อญฺโตติ วา น โหติ. เอตสฺส จ ปนตฺถสฺส
พีชานํ อภิสงฺขาโร สาธโก. อมฺพพีชาทีนญฺหิ อภิสงฺขาเรสุ กเตสุ ตสฺส ตสฺส ๑-
พีชสฺส สนฺตาเน ลทฺธปจฺจโย กาลนฺตเร ผลวิเสโส อุปฺปชฺชมาโน น อญฺพีชานํ,
นาปิ อญฺาภิสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชติ. น จ ตานิ พีชานิ เต อภิสงฺขารา
วา ผลฏฺานํ ปาปุณนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. วิชฺชาสิปฺโปสถาทีหิ ๒-
จาปิ พาลสรีเร อุปยุตฺเตหิ กาลนฺตเร วุฑฺฒสรีราทีสุ ผลเทหิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     ยมฺปิ วุตฺตํ "อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺเสตํ ๓- ผลํ สิยา"ติ, ตตฺถ
          ผลสฺสุปฺปตฺติยาเอว         สิทฺธา ภุญฺชกสมฺมติ
          ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส        ยถา ผลติ สมฺมติ.
     ยถา หิ รุกฺขสงฺขาตานํ ธมฺมานํ เอกเทสภูตสฺส รุกฺขผลสฺส อุปฺปตฺติยาเอว
รุกฺโข ผลตีติ วา ผลิโตติ วา วุจฺจติ, ตถา เทวมนุสฺสสงฺขาตานํ ขนฺธานํ
เอกเทสภูตสฺส อุปโภคสงฺขาตสฺส สุขทุกฺขผลสฺส อุปฺปาเทเนว เทโว วา มนุสฺโส
วา อุปภุญฺชตีติ วา สุขิโตติ วา ทุกฺขิโตติ วา วุจฺจติ. ตสฺมา น เอตฺถ
อญฺเน อุปภุญฺชเกน นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ.
     โยปิ วเทยฺย "เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส
ปจฺจยา สิยุํ อวิชฺชมานา วา. ยทิ จ วิชฺชมานา, ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺส       ๒ ฉ.ม. วิชฺชาสิปฺโปสธาทีหิ     ๓ ฉ.ม. กสฺส ตํ
วิปาเกน ภวิตพฺพํ. อถาปิ ๑- อวิชฺชมานา, ปวตฺติโต ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ
นิจฺจผลาวหา สิยุนฺ"ติ. โส เอวํ วตฺตพฺโพ:-
          กตตฺตา ปจฺจยา เอเต     น จ นิจฺจผลาวหา
          ปาฏิโภคาทิกํ ตตฺถ        เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํ.
     กตตฺตาเอว หิ สงฺขารา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น วิชฺชมานตฺตา
วา อวิชฺชมานตฺตา วา. ยถาห "กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา
อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติอาทิ. ๒- ยถารหสฺส จ อตฺตโน
ผลสฺส ปจฺจยา หุตฺวา น ปุน ผลาวหา โหนฺติ วิปกฺกวิปากตฺตา. เอตสฺส
จตฺถสฺส วิภาวเน อิทํ ปาฏิโภคาทิกํ นิทสฺสนํ เวทิตพฺพํ.
     ยถา หิ โลเก โย กสฺสจิ อตฺถสฺส นิยฺยาตนตฺถํ ปาฏิโภโค โหติ, ภณฺฑํ
วา กิณาติ, อิณํ วา คณฺหาติ, ตสฺส ตํกิริยากรณมตฺตเมว ตทตฺถนิยฺยาตนาทิมฺหิ
ปจฺจโย โหติ, น กิริยาย วิชฺชมานตา วา อวิชฺชมานตา วา. น จ
ตทตฺถนิยฺยาตนาทิโต ปรมฺปิ ธารโกว โหติ. กสฺมา? นิยฺยาตนาทีนํ กตตฺตา. เอวํ
กตตฺตาว สงฺขาราปิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น จ ยถารหํ ผลทานโต
ปรมฺปิ ผลาวหา โหนฺตีติ. เอตฺตาวตา มิสฺสามิสฺสวเสน เทฺวธาปิ ปวตฺตมานสฺส
ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส สงฺขารปจฺจยา ปวตฺติ ทีปิตา โหติ.
     อิทานิ สพฺเพเสฺวว เตสุ พาตฺตึสวิญฺาเณสุ สมฺโมหวิฆาตตฺถํ
             ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ         วเสเนเต ภวาทิสุ
             วิชานิตพฺพา สงฺขารา    ยถา เยสญฺจ ปจฺจยา.
     ตตฺถ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺาณฏฺิติโย,
นว สตฺตาวาสาติ เอเต ภวาทโย นาม. เอเตสุ ภวาทีสุ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต
เจเต เยสํ วิปากวิญฺาณานํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา วิชานิตพฺพาติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อถ         ๒ อภิ. ๓๔/๔๓๑/๑๒๐
     ตตฺถ ปุญฺาภิสงฺขาเร ตาว กามาวจรอฏฺเจตนาเภโท ปุญฺาภิสงฺขาโร
อวิเสเสน กามภเว สุคติยํ นวนฺนํ วิปากวิญฺาณานํ ปฏิสนฺธิยํ
นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย.
รูปาวจรปญฺจกุสลเจตนาเภโท ปุญฺาภิสงฺขาโร รูปภเว ปฏิสนฺธิยํเอว ปญฺจนฺนํ.
วุตฺตปฺปเภทกามาวจโร ปน กามภเว สุคติยํ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุวชฺชานํ
สตฺตนฺนํ ปริตฺตวิปากวิญฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ทฺวิธา ปจฺจโย ปวตฺเต, โน
ปฏิสนฺธิยํ. เสฺวว รูปภเว ปญฺจนฺนํ วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต,
โน ปฏิสนฺธิยํ. กามภเว ปน ทุคฺคติยํ อฏฺนฺนมฺปิ ปริตฺตวิปากวิญฺาณานํ
ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ.
     ตตฺถ นิรเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นรกจาริกาทีสุ อิฏฺารมฺมณสมาโยเคน
โส ปจฺจโย โหติ. ติรจฺฉาเนสุ ปน นาคสุปณฺณเปตมหิทฺธิเกสุ จ
อิฏฺารมฺมณํ ลพฺภติเยว. เสฺวว กามภเว สุคติยํ โสฬสนฺนมฺปิ กุสลวิปากวิญฺาณานํ
ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ. อวิเสเสน ปุญฺาภิสงฺขาโร
รูปภเว ทสนฺนํ วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
     ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโท อปุญฺาภิสงฺขาโร กามภเว ทุคฺคติยํ เอกสฺส
วิญฺาณสฺส ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเต. ฉนฺนํ ปวตฺเต, โน
ปฏิสนฺธิยํ. สตฺตนฺนมฺปิ อกุสลวิปากวิญฺาณานํ ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
กามภเว ปน สุคติยํ เตสํเยว สตฺตนฺนํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ.
รูปภเว จตุนฺนํ วิญฺาณานํ ๑- ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. โส
จ โข กามาวจเร อนิฏฺรูปทสฺสนสทฺทสวนวเสน. พฺรหฺมโลเก ปน อนิฏฺา
รูปาทโย นาม นตฺถิ, ตถา กามาวจรเทวโลเกปิ.
     อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปน ๒- อรูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิญฺาณานํ ตเถว
ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิปากวิญฺาณานํ     ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     กามาวจรกุสลากุสลโต ปน สพฺพสงฺคาหิกนเยน วีสติเจตนาเภโทปิ
กายสงฺขาโร กามภเว ทสนฺนํ วิปากวิญฺาณานํ ปฏิสนฺธิยํ นานาขณิกกมฺมปจฺจเยน
เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย. เสฺวว กามภเว เตรสนฺนํ, รูปภเว
นวนฺนํ วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. เสฺวว
กามภเว เตวีสติยา วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยํ จ.
วจีสงฺขาเรปิ เอเสว นโย.
     เอกูนตึสเจตนาเภโทปิ ๑- ปน จิตฺตสงฺขาโร ตีสุ ภเวสุ เอกูนวีสติยา
วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเต. เสฺวว ทฺวีสุ ภเวสุ
เหฏฺา วุตฺตานํ เตรสนฺนญฺจ นวนฺนญฺจาติ ทฺวาวีสติยา วิปากวิญฺาณานํ
ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตีสุ ปน ภเวสุ ทฺวตฺตึสายปิ
วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต เจว ปฏิสนฺธิยญฺจ. เอวํ ตาว ภเวสุ
ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน เต สงฺขารา เยสํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ,
ตถา วิชานิตพฺพา. เอเตเนว นเยน โยนิอาทีสุปิ เวทิตพฺพา.
     ตตฺริทํ อาทิโต ปฏฺาย มุขมตฺตปฺปกาสนํ:- อิเมสุ หิ สงฺขาเรสุ ยสฺมา
ปุญฺาภิสงฺขาโร ตาว ทฺวีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติ,
ตถา อณฺฑชาทีสุ จตูสุ โยนีสุ, เทวมนุสฺสสงฺขาตาสุ ทฺวีสุ คตีสุ,
นานตฺตกายนานตฺตสญฺีนานตฺตกายเอกตฺตสญฺีเอกตฺตกายนานตฺตสญฺีเอกตฺตกายเอกตฺต-
สญฺีสงฺขาตาสุ มนุสฺสานญฺเจว ปมทุติยตติยชฺฌานภูมีนญฺจ วเสน จตูสุ
วิญฺาณฏฺิตีสุ. อสญฺสตฺตาวาเส ปเนส รูปมตฺตเมวาภิสงฺขโรตีติ จตูสุเยว
สตฺตาวาเสสุ จ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติ. ตสฺมา เอส เอเตสุ ทฺวีสุ
ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ทฺวีสุ คตีสุ จตูสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จ
เอกวีสติยา วิปากวิญฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิยํ
ปวตฺเต จ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อฏฺวีสติเอกูนตึสเจตนาเภโทปิ
     อปุญฺาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมึเยว กามภเว จตูสุ โยนีสุ
อวเสสาสุ ตีสุ คตีสุ นานตฺตกายเอกตฺตสญฺีสงฺขาตาย เอกิสฺสา วิญฺาณฏฺิติยา
ตาทิเสเยว จ เอกสฺมึ สตฺตาวาเส ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมึ
ภเว จตูสุ โยนีสุ ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา วิญฺาณฏฺิติยา เอกมฺหิ จ สตฺตาวาเส
สตฺตนฺนํ วิปากวิญฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ.
     อาเนชาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมึ อรูปภเว เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา
เอกิสฺสา เทวคติยา อากาสานญฺจายตนาทีสุ ตีสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ
อากาสานญฺจายตนาทีสุ จ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา
เอส เอกสฺมึเยว ภเว เอกิสฺสา โยนิยา เอกิสฺสา คติยา ๑- ตีสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ
จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จตุนฺนํ วิญฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ
ปวตฺเต จ.
     กายสงฺขาโรปิ ยสฺมา เอกสฺมึ กามภเว จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ ทฺวีสุ
วิญฺาณฏฺิตีสุ ทฺวีสุ จ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ
ชเนติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมึ ภเว จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ ทฺวีสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ
ทฺวีสุ จ สตฺตาวาเสสุ เตวีสติยา วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ
ปวตฺเต จ. วจีสงฺขาเรปิ เอเสว นโย.
     จิตฺตสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกํ สตฺตาวาสํ เปตฺวา น กตฺถจิ น วิปจฺจติ,
ตสฺมา เอส ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ
อฏฺสุ สตฺตาวาเสสุ ยถาโยคํ ทฺวตฺตึสายปิ วิปากวิญฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย
ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ. อวิญฺาณเก ปน สตฺตาวาเส สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณํ
นตฺถิ.
     อปิจ ปุญฺาภิสงฺขาโร อสญฺีสตฺเตสุ ๒- กฏตฺตารูปานํ นานาขณิกกมฺมปจฺจเยน
ปจฺจโยติ. เอวํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เทวคติยา            ๒ ฉ.ม. อสญฺสตฺเตสุ
              ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ         วเสเนเต ภวาทิสุ
              วิชานิตพฺพา สงฺขารา    ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาติ.
                    สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณปทนิทฺเทโส.
                         --------------
                          นามรูปปทนิทฺเทส
     [๒๒๘] วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนิทฺเทเส:-
              เทสนาเภทโต สพฺพ-    ภวาทีสุ ปวตฺติโต
              สงฺคหา ปจฺจยนยา      วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เทสนาเภทโตติ "ตตฺถ กตมํ รูปํ, จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ
มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺ"ติ ๑- เอวํ ตาว สุตฺตนฺเต จ อิธ จ รูปปทสฺส
อเภทโต เอกสทิสา เทสนา กตา, นามปทสฺส ปน เภทโต.
     สุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ "ตตฺถ กตมํ นามํ, เวทนา สญฺา เจตนา ผสฺโส
มนสิกาโร"ติ ๑- วุตฺตํ. อิธ "เวทนากฺขนฺโธ สญฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ"ติ.
ตตฺถ หิ ยมฺปิ จกฺขุวิญฺาณปจฺจยา นามํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส
ิติ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เอวํ อญฺธมฺมสนฺนิสฺสเยน อคฺคเหตพฺพโต ปากฏํ,
ตํ ทสฺเสนฺโต เจตนาผสฺสมนสิการวเสน สงฺขารกฺขนฺธํ ติธา ภินฺทิตฺวา ทฺวีหิ
ขนฺเธหิ สทฺธึ เทเสสิ. อิธ ปน ตตฺถ วุตฺตญฺจ อวุตฺตญฺจ สพฺพํ นามํ
สงฺคณฺหนฺโต "ตโย ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ สญฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ"ติ อาห.
     กึ ปน อิเม ตโย ขนฺธาว นามํ, วิญฺาณํ นามํ นาม น โหตีติ.
โน น โหติ. ตสฺมึ ปน วิญฺาเณ คยฺหมาเน นามวิญฺาณสฺส จ
ปจฺจยวิญฺาณสฺส จาติ ทฺวินฺนํ วิญฺาณานํ สหภาโว อาปชฺชติ. ตสฺมา วิญฺาณํ
ปจฺจยฏฺาเน เปตฺวา ปจฺจยนิพฺพตฺตํ นามํ ทสฺเสตุํ ตโยว ขนฺธา วุตฺตาติ. เอวํ
ตาว เทสนาเภทโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๐๐/๗๒, สํ.นิ. ๑๖/๒/๔
     สพฺพภวาทีสุ ปวตฺติโตติ เอตฺถ ปน นามํ เอกํ สตฺตาวาสํ เปตฺวา
สพฺพภวโยนิคติวิญฺาณฏฺิติเสสสตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติ. รูปํ ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ
โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ ปุริมาสุ จตูสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ ปญฺจสุ จ สตฺตาวาเสสุ
ปวตฺตติ. เอวํ ปวตฺตมาเน เจตสฺมึ นามรูเป ยสฺมา อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ
อณฺฑชานญฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกายวเสน รูปโต เทฺว สนฺตติสีสานิ ตโย จ
อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต วีสติ ธมฺมา
ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติธมฺมา วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ
เวทิตพฺพา. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน เอกสนฺตติสีสโต นว รูปธมฺเม อปเนตฺวา
จุทฺทส, สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺตึส. เตสมฺปิ อคฺคหิตคฺคหเณน
สนฺตติสีสทฺวยโต อฏฺารส รูปธมฺเม อปเนตฺวา ปณฺณรส.
     ยสฺมา จ โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกาทีนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ
ชีวิตินฺทฺริยนวกสฺส จ วเสน รูปรูปโต จตฺตาริ สนฺตติสีสานิ ตโย
จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต  เอกูนจตฺตาฬีส
ธมฺมา ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต ทฺวาจตฺตาฬีส ธมฺมา วิญฺาณปจฺจยา
นามรูปนฺติ เวทิตพฺพา. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสตฺตยโต สตฺตวีสติ
ธมฺเม อปเนตฺวา ปณฺณรส.
     กามภเว ปน ยสฺมา เสสโอปปาติกานํ สํเสทชานํ วา สภาวกปริปุณฺณายตนานํ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปรูปโต สตฺต สนฺตติสีสานิ ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา
ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต สตฺตติ ธมฺมา ตโย จ อรูปิโน
ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพา.
อคฺคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสฉกฺกโต จตุปญฺาส ธมฺเม อปเนตฺวา เอกูนวีสติ.
เอส อุกฺกํสโต. อวกํเสน ปน ตํตํรูปสนฺตติสีสวิกลานํ ตสฺส ตสฺส วเสน
หาเปตฺวา หาเปตฺวา สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ ปฏิสนฺธิวิญฺาณปจฺจยา
นามรูปสงฺขาตา เวทิตพฺพา. อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธา, อสญฺีนํ รูปโต
ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติ เอส ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโย.
     ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน
สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกํ ปาตุภวติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ
ปน รูปํ น สมุฏฺาเปติ. ตํ หิ ยถา ปปาเต ปติตปุริโส ปรสฺส ปจฺจโย โหตุํ
น สกฺโกติ, เอวํ วตฺถุทุพฺพลตาย ทุพฺพลตฺตา รูปํ สมุฏฺาเปตุํ น สกฺโกติ,
ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน อุทฺธํ ปมภวงฺคโต ปภูติ จิตฺตสมุฏฺานกํ สุทฺธฏฺกํ.
สทฺทปาตุภาวกาเล ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ.
เย ปน กพฬิงฺการาหารุปชีวิโน คพฺภเสยฺยกสตฺตา, เตสํ
          "ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา        อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ
           เตน โส ตตฺถ ยาเปติ       มาตุกุจฺฉิคโต นโร"ติ. ๑-
     วจนโต มาตรา อชฺโฌหริตาหาเรน อนุคเต สรีเร โอปปาติกานํ
สพฺพปมํ อตฺตโน มุขคตํ เขฬํ อชฺโฌหรณกาเล อาหารสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกนฺติ
อิทํ อาหารสมุฏฺานสฺส สุทฺธฏฺกสฺส อุตุจิตฺตสมุฏฺานานญฺจ อุกฺกํสโต ทฺวินฺนํ
นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ, ปุพฺเพ เอเกกจิตฺตกฺขเณ ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ
วุตฺตํ กมฺมสมุฏฺานญฺจ ๒- สตฺตติวิธนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ ตโย จ อรูปิโน
ขนฺธาติ สมาสโต นวนวุติ ธมฺมา. ยสฺมา วาสทฺโท อนิยโต กทาจิเทว
ปาตุภาวโต. ตสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ อปเนตฺวา อิเม สตฺตนวุติ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ
สพฺพสตฺตานํ วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ  เวทิตพฺพา. เตสํ หิ สุตฺตานมฺปิ
ปมตฺตานมฺปิ วิจรนฺตานมฺปิ ขาทนฺตานมฺปิ ปิวนฺตานมฺปิ ทิวา จ รตฺติญฺจ
เอเต วิญฺาณปจฺจยา ปวตฺตนฺติ. ตญฺจ เนสํ วิญฺาณปจฺจยภาวํ ปรโต
วณฺณยิสฺสาม.
     ยํ ปเนตเมตฺถ กมฺมชรูปํ, ตํ ภวโยนิคติวิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ
สพฺพปมํ ปติฏฺหนฺตมฺปิ ติสมุฏฺานิกรูเปน อนุปตฺถทฺธํ น สกฺโกติ สณฺาตุํ,
นาปิ ติสมุฏฺานิกํ เตน อนุปตฺถทฺธํ. อถโข วาตพฺภาหตาปิ จตุทฺทิสาววตฺถาปิตา
นฬกลาปาทโย ๓- วิย อุมฺมิเวคพฺภาหตาปิ มหาสมุทฺเท กตฺถจิ ลทฺธปติฏฺา
@เชิงอรรถ: ๑. สํ.ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘  ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. นฬกลาปิโย
ภินฺนวาหนิกา วิย จ อญฺมญฺุปตฺถทฺธาเนเวตานิ อปตมานานิ สณฺหิตฺวา ๑-
เอกมฺปิ วสฺสํ เทฺวปิ วสฺสานิ ฯเปฯ วสฺสสตมฺปิ ยาว เตสํ สตฺตานํ อายุกฺขโย
วา ปุญฺกฺขโย วา, ตาว ปวตฺตนฺตีติ เอวํ สพฺพภวาทีสุ ปวตฺติโตเปตฺถ
วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     สงฺคหาติ เอตฺถ จ ยํ อารุปฺเป ปวตฺติปฏิสนฺธีสุ ปญฺจโวการภเว จ
ปวตฺติยา วิญฺาณปจฺจยา นามเมว, ยญฺจ อสญฺีสุ สพฺพตฺถ ปญฺจโวการภเว
จ ปวตฺติยา วิญฺาณปจฺจยา รูปเมว, ยญฺจ ปญฺจโวการภเว สพฺพตฺถ
วิญฺาณปจฺจยา นามรูปํ, ตํ สพฺพํ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอวํ
เอกเทสสรูเปกเสสนเยน สงฺคเหตฺวา วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพํ.
อสญฺีสุ วิญฺาณาภาวา อยุตฺตนฺติ เจ. นายุตฺตํ. อิทํ หิ:-
            นามรูปสฺส ยํ เหตุ       วิญฺาณนฺตํ ทฺวิธา มตํ
            วิปากมวิปากญฺจ         ยุตฺตเมว ตโต ๒- อิทํ.
     ยญฺหิ นามรูปสฺส เหตุ วิญฺาณํ, ตํ วิปากาวิปากเภทโต ทฺวิธา มตํ.
อิทญฺจ อสญฺีสตฺเตสุ ๓- กมฺมสมุฏฺานตฺตา ปญฺจโวการภเว
ปวตฺตอภิสงฺขารวิญฺาณปจฺจยา รูปํ, ตถา ปญฺจโวกาเร ปวตฺติยํ กุสลาทิจิตฺตกฺขเณ
กมฺมสมุฏฺานนฺติ ยุตฺตเมว อิทํ. เอวํ สงฺคหโตเปตฺถ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ปจฺจยนยาติ เอตฺถ หิ:-
            นามสฺส ปากวิญฺาณํ      นวธา โหติ ปจฺจโย
            วตฺถุรูปสฺส นวธา        เสสรูปสฺส อฏฺธา.
            อภิสงฺขารวิญฺาณํ        โหติ รูปสฺส เอกธา
            ตทญฺ ปน วิญฺาณํ       ตสฺส ตสฺส ยถารหํ.
     ยเญฺหตํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติยํ วา วิปากสงฺขาตํ นามํ, ตสฺส รูปมิสฺสสฺส
วา อมิสฺสสฺส ๔- วา ปฏิสนฺธิกํ วา อญฺ วา วิปากวิญฺาณํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สงฺคหิตฺวา      ๒ ฉ.ม. ยโต
@๓ ฉ.ม. อสญฺสตฺเตสุ  ๔ ฉ.ม. รูปอมิสฺสสฺส
สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอาหารอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย
โหติ. วตฺถุรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริย-
  วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติ. เปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ
เสสรูปสฺส อิเมสุ นวสุ อญฺมญฺปจฺจยํ อปเนตฺวา เสเสหิ อฏฺหิ ปจฺจเยหิ
ปจฺจโย โหติ. อภิสงฺขารวิญฺาณํ ปน อสญฺสตฺตรูปสฺส วา ปญฺจโวกาเร
วา กมฺมชรูปสฺส สุตฺตนฺติกปริยายโต ๑- อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ.
อวเสสํ ปมภวงฺคโต ปภูติ สพฺพมฺปิ วิญฺาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ
ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารโต ปน ตสฺส ปจฺจยนเย ทสฺสิยมาเน สพฺพาปิ
ปฏฺานกถา วิตฺถาเรตพฺพา โหตีติ น ตํ อารภาม.
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ปฏิสนฺธิยํ นามรูปํ วิญฺาณปจฺจโย
โหตี"ติ. สุตฺตโต ยุตฺติโต จ. สุตฺเต หิ "จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา"ติอาทินา ๒-
นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺาณปจฺจยตา สิทฺธา. ยุตฺติโต ปน:-
            จิตฺตเชน หิ รูเปน       อิธ ทิฏฺเน สิชฺฌติ
            อทิฏฺสฺสาปิ รูปสฺส       วิญฺาณํ ปจฺจโย อิติ.
     จิตฺเต หิ ปสนฺเน วา อปฺปสนฺเน วา ตทนุรูปานิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ
ทิฏฺานิ, ทิฏฺเน จ อทิฏฺสฺสานุมานํ โหตีติ อิมินา อิธ ทิฏฺเน จิตฺตชรูเปน
อทิฏฺสฺสาปิ ปฏิสนฺธิรูปสฺส วิญฺาณํ ปจฺจโย โหตีติ ชานิตพฺพเมตํ.
กมฺมสมุฏฺานสฺสาปิ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺานสฺเสว วิญฺาณปจฺจยตา ปฏฺาเน ๓-
อาคตาติ. เอวํ ปจฺจยนยโตเปตฺถ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เอตฺถ จ "วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ ภาสมาเนน ภควตา ยสฺมา
อุปปริกฺขมานานํ ปณฺฑิตานํ ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว ปวตฺตมานํ ทิสฺสติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺตนฺติกปริยาเยน       ๒ อภิ. ๓๔/๖๒/๑๒
@๓ อภิ. ๔๐/๕๓,๔๑๙/๑๘,๑๓๑
น สตฺโต น โปโส. ตสฺมา อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา
เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ
ปวตฺติตํ โหตีติ.
                    วิญฺาณปจฺจยา นามรูปปทนิทฺเทโส.
                           -----------
                          สฬายตนปทนิทฺเทส
     [๒๒๙] นามรูปปจฺจยา สฬายตนนิทฺเทเส:-
            นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ        ภูตวตฺถาทิกํ มตํ
            กเตกเสสํ ตนฺตสฺส        ตาทิสสฺเสว ปจฺจโย.
     ยเญฺหตํ สฬายตนสฺส ปจฺจยภูตํ นามรูปํ, ตตฺถ นามนฺติ เวทนาทิขนฺธตฺตยํ.
รูปํ ปน สกสนฺตติปริยาปนฺนํ นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ
เอวํ ภูตวตฺถาทิกํ มตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ ปน "นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ
นามรูปนฺ"ติ เอวํ กเตกเสสํ "ฉฏฺายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺ"ติ เอวํ
กเตกเสสฺเสว สฬายตนสฺส ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา? ยสฺมา อารุปฺเป
นามเมว ปจฺจโย. ตญฺจ ฉฏฺายตนสฺเสว, น อญฺสฺส. "นามปจฺจยา
ฉฏฺายตนนฺ"ติ หิ อพฺยากตวาเร วกฺขติ. อิธ สงฺคหิตเมว หิ ตตฺถ วิภตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย"ติ.
นามรูปภาเว ภาวโต. ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ
โหติ, น อญฺถา. สา ปนสฺส ตพฺภาวภาวิตา ๑- ปจฺจยนยสฺมึเยว อาวีภวิสฺสติ.
ตสฺมา:-
            ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา         โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย
            ยถา จ ปจฺจโย โหติ         ตถา เนยฺยํ วิภาวินา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตพฺภาวภาวีภาวตา
     ตตฺรายํ อตฺถทีปนา:-
            นามเมว หิ อารุปฺเป         ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ
            ปจฺจโย สตฺตธา ฉฏฺา        โหติ ตํ อวกํสโต.
     กถํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวกํสโต สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปาก-
อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา นามํ ฉฏฺายตนสฺส ปจฺจโย โหติ. กิญฺจิ ปเนตฺถ
เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺถาปิ ปจฺจโย โหติ. ตสฺส
วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
     ปวตฺเตปิ วิปากํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ. อิตรํ ปน อวกํสโต
วุตฺตปฺปกาเรสุ ปจฺจเยสุ วิปากปจฺจยวชฺเชหิ ฉหิ ปจฺจเยหิ ๑- ปจฺจโย โหติ. กิญฺจิ
ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺถาปิ ปจฺจโย โหติ.
ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
            อญฺสฺมิมฺปิ ภเว นามํ        ตเถว ปฏิสนฺธิยํ
            ฉฏฺสฺส อิตเรสนฺตํ          ฉหากาเรหิ ปจฺจโย.
     อารุปฺปโต หิ อญฺสฺมิมฺปิ ปญฺจโวการภเว ตํ วิปากนามํ หทยวตฺถุโน
สหายํ หุตฺวา ฉฏฺสฺส มนายตนสฺส ยถา อารุปฺเป วุตฺตํ, ตเถว อวกํสโต
สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อิตเรสํ ปน ตํ ๒- ปญฺจนฺนํ จกฺขฺวายตนาทีนํ จตุมหาภูตสหายํ
หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจโย
โหติ. กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺถาปิ
ปจฺจโย โหติ. ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
            ปวตฺเตปิ ตถา โหติ         ปากํ ปากสฺส ปจฺจโย
            อปากํ อวิปากสฺส           ฉธา ฉฏฺสฺส ปจฺจโย.
    ปวตฺเตปิ หิ ปญฺจโวการภเว ยถา ปฏิสนฺธิยํ, ตเถว วิปากนามํ วิปากสฺส
ฉฏฺายตนสฺส อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อวิปากํ ปน อวิปากสฺส ฉฏฺสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ        ๒ ฉ.ม. เอตํ
อวกํสโตว ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา ฉธาว ปจฺจโย โหติ. วุตฺตนเยเนว
ปเนตฺถ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
            ตตฺเถว เสสปญฺจนฺนํ         วิปากํ ปจฺจโย ภเว
            จตุธา อวิปากมฺปิ           เอวเมว ปกาสิตํ.
     ตตฺเถว หิ ปวตฺเต เสสานํ จกฺขฺวายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกมฺปิ
อิตรมฺปิ วิปากนามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติ.
ยถา จ วิปากํ, อวิปากมฺปิ เอวเมว ปกาสิตํ. ตสฺมา กุสลาทิเภทมฺปิ เตสํ จตุธา
ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. เอวนฺตาว นามเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส
ยสฺสายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ โหติ, ตถา เวทิตพฺพํ.
            รูปํ ปเนตฺถ อารุปฺป-        ภเว ภวติ ปจฺจโย
            น เอกายตนสฺสาปิ          ปญฺจกฺขนฺธภเว ปน.
            รูปโต สนฺธิยํ วตฺถุ          ฉธา ฉฏฺสฺส ปจฺจโย
            ภูตานิ จตุธา โหนฺติ         ปญฺจนฺนํ อวิเสสโต.
     รูปโต หิ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ ฉฏฺสฺส มนายตนสฺส
สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติ. จตฺตาริ ปน
ภูตานิ อวิเสสโต ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ ยํ ยํ อายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตสฺส
วเสน ปญฺจนฺนมฺปิ จกฺขฺวายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา
ปจฺจยา โหนฺติ.
            ติธา ชีวิตเมเตสํ           อาหาโร จ ปวตฺติยํ
            ตาเนว ฉธา ฉฏฺสฺส        วตฺถุ ตสฺเสว ปญฺจธา.
     เอเตสํ ปน จกฺขฺวาทีนํ ปญฺจนฺนมฺปิ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ
อตฺถิอวิคตอินฺทฺริยวเสน รูปชีวิตํ ติธา ปจฺจโย โหติ.
     อาหาโร จาติ อาหาโร จ อตฺถิอวิคตาหารวเสน ติธาว ปจฺจโย โหติ.
โส จ โข เย สตฺตา อาหารูปชีวิโน, เตสํ อาหารานุคเต กาเย ปวตฺติยํเยว,
โน ปฏิสนฺธิยํ. ตานิ ปน ปญฺจ จกฺขฺวายตนาทีนิ ฉฏฺสฺส จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-
กายวิญฺาณสงฺขาตสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตตอตฺถิอวิคตวเสน
ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. เปตฺวา ปน ปญฺจ วิญฺาณานิ
ตสฺเสว อวเสสมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน
ปญฺจธา ปจฺจโย โหติ ปวตฺเตเยว, ๑- โน ปฏิสนฺธิยํ. เอวํ รูปเมว
ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺสายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ โหติ, ตถา
เวทิตพฺพํ.
            นามรูปํ ปนุภยํ            โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย
            ยถา จ ตมฺปิ สพฺพตฺถ       วิญฺาตพฺพํ วิภาวินา.
     เสยฺยถีทํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปญฺจโวการภเว ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ นามรูปํ
สฬายตนสฺส ๒- สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาทีหิ
ปจฺจโย โหตีติ อิทเมตฺถ มุขมตฺตํ. วุตฺตนยานุสาเรน ปน สกฺกา สพฺพํ
โยเชตุนฺติ น เอตฺถ วิตฺถาโร ทสฺสิโตติ.
                   นามรูปปจฺจยา สฬายตนปทนิทฺเทโส.
                          ------------
                           ผสฺสปทนิทฺเทส
     [๒๓๐] สฬายตนปจฺจยา ผสฺสนิทฺเทเส:-
            ฉเฬว ผสฺสา สงฺเขปา      จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย
            วิญฺาณมิว พาตฺตึส         วิตฺถาเรน ภวนฺติ เต.
     สงฺเขปโต หิ ปาลิยํ จกฺขุสมฺผสฺโสติอาทโย ฉเฬว ผสฺสา อาคตา.
วิตฺถาเรน ปน จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ กุสลวิปากา ปญฺจ อกุสลวิปากาติ ทส,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวตฺเต            ๒ ฉ.ม. ฉฏฺายตนสฺส
เสสา พาวีสติ โลกิยวิปากวิญฺาณสมฺปยุตฺตา จ พาวีสตีติ เอวํ สพฺเพปิ
สงฺขารปจฺจยา วุตฺตวิญฺาณมิว พาตฺตึส โหนฺติ. ยํ ปเนตสฺส พาตฺตึสวิธสฺสาปิ
ผสฺสสฺส ปจฺจโย สฬายตนํ, ตตฺถ
            ฉฏฺเน สห อชฺฌตฺตํ        จกฺขฺวาทึ พาหิเรหิปิ
            สฬายตนมิจฺฉนฺติ           ฉหิ สทฺธึ วิจกฺขณา.
     ตตฺถ เย ตาว "อุปาทินฺนกปวตฺติกถา อยน"ติ เอกสนฺตติปริยาปนฺนเมว
ปจฺจยํ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ ทีเปนฺติ, เต ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ปาลิอนุสารโต
อารุปฺเป ฉฏฺายตนญฺจ อญฺตฺถ สพฺพสงฺคาหโต ๑- สฬายตนญฺจ ผสฺสสฺส
ปจฺจโยติ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา ฉฏฺเน สห อชฺฌตฺตํ จกฺขฺวาทิสฬายตนนฺติ ๒-
อิจฺฉนฺติ. ตญฺหิ ฉฏฺายตนญฺจ สฬายตนญฺจาติ ๓- ๔- เอเตสํ เอกเสเส กเต ๔-
สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เย ปน ปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกสนฺตติปริยาปนฺนํ
ทีเปนฺติ, ปจฺจยํ ปน ภินฺนสนฺตานมฺปิ, เต ยํ ยํ อายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย
โหติ, ตํ สพฺพํ ทีเปนฺตา พาหิรมฺปิ ปริคฺคเหตฺวา ตเทว ฉฏฺเน สห อชฺฌตฺตํ
พาหิเรหิปิ รูปายตนาทีหิ สทฺธึ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติ. ตมฺปิ หิ ฉฏฺายตนญฺจ
สฬายตนญฺจาติ ๕- เอเตสํ เอกเสเส กเต สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
     เอตฺถาห:- น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติ, นาปิ เอกมฺหา
อายตนา สพฺเพ ผสฺสา, อยญฺจ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ เอโกว วุตฺโต, โส
กสฺมาติ. ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ:- สจฺจเมตํ. สพฺเพหิ เอโก เอกมฺหา วา สพฺเพ
น สมฺโภนฺติ, สมฺโภติ ปน อเนเกหิ เอโก, ยถา จกฺขุสมฺผสฺโส จกฺขฺวายตนา
รูปายตนา จกฺขุวิญฺาณสงฺขาตา มนายตนา อวเสสา สมฺปยุตฺตธมฺมายตนา
จาติ เอวํ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพํ. ตสฺมาเอว หิ:-
          เอโก ปเนกายตนปฺ-         ปภโว อิติ ทีปิโต
          ผสฺโส ยํ เอกวจน-          นิทฺเทเสนีธ ตาทินา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพสงฺคหโต               ๒ ฉ.ม. จกฺขาทึ สฬายตนนฺติ
@๓ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ          ๔-๔ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๕ ฉ.ม. สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ
     เอกวจนนิทฺเทเสนาติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ อิมินา หิ เอกวจนนิทฺเทเสน
อเนเกหิ อายตเนหิ เอโก ผสฺโส โหตีติ ตาทินา ทีปิโตติ อตฺโถ. อายตเนสุ
ปน:-
          ฉธา ปญฺจ ตโต เอกํ         นวธา พาหิรานิ ฉ
          ยถาสมฺภวเมตสฺส            ปจฺจยตฺเต วิภาวเย.
     ตตฺรายํ วิภาวนา:- จกฺขฺวายตนาทีนิ ตาว ปญฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทโต
ปญฺจวิธสฺส ผสฺสสฺส นิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา
โหนฺติ. ตโต ปรํ เอกํ วิปากมนายตนํ อเนกเภทสฺส วิปากมโนสมฺผสฺสสฺส
สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยวิปากอาหารินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นวธา ปจฺจโย
โหติ. พาหิเรสุ ปน รูปายตนํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน
จตุธา ปจฺจโย โหติ. ตถา สทฺทายตนาทีนิ โสตสมฺผสฺสาทีนํ. มโนสมฺผสฺสสฺส
ปน ตานิ จ ธมฺมายตนญฺจ ตถา จ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว จาติ เอวํ
พาหิรานิ ฉ ยถาสมฺภวเมตสฺส ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติ.
                    สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปทนิทฺเทโส.
                         ---------------
                          เวทนาปทนิทฺเทส
     [๒๓๑] ผสฺสปจฺจยา เวทนานิทฺเทเส:-
            ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา      จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา
            ฉเฬว ตา ปเภเทน         เอกูนนวุตี มตา.
     จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาติอาทินา หิ นเยน ปาลิยํ อิมา จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา
ทฺวารโต ฉเฬว เวทนา วุตฺตา. ตา ปน ปเภเทน เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ
สมฺปยุตฺตตฺตา เอกูนนวุตีติ มตา.
            เวทนาสุ ปเนตาสุ          อิธ พาตฺตึส เวทนา
            วิปากจิตฺตยุตฺตาว           อธิปฺเปตาติ ภาสิตา.
            อฏฺธา ตตฺถ ปญฺจนฺนํ        ปญฺจทฺวารมฺหิ ปจฺจโย
            เสสานํ เอกธา ผสฺโส       มโนทฺวาเรปิ โส ตถา.
     ตตฺถ หิ ปญฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปญฺจนฺนํ เวทนานํ
จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน
อฏฺธา ปจฺจโย โหติ. เสสานํ ปน เอเกกสฺมึ ทฺวาเร
สมฺปฏิจฺฉนฺนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ จกฺขุผสฺสาทิโก
ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ.
     มโนทฺวาเรปิ โส ตถาติ มโนทฺวาเรปิ หิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ
กามาวจรวิปากเวทนานํ โส สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต ผสฺโส ตเถว อฏฺธา
ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ ปวตฺตานํ เตภูมิกวิปากเวทนานมฺปิ.
ยา ปเนตา มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตา กามาวจรเวทนา, ตาสํ
มโนทฺวาเร อาวชฺชนสมฺปยุตฺโต มโนสมฺผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธา ปจฺจโย
โหตีติ.
                     ผสฺสปจฺจยา เวทนาปทนิทฺเทโส.
                           -----------
                           ตณฺหาปทนิทฺเทส
     [๒๓๒] เวทนาปจฺจยา ตณฺหานิทฺเทเส:-
            รูปตณฺหาทิเภเทน           ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา
            เอเกกา ติวิธา ตตฺถ        ปวตฺตาการโต มตา.
     อิมสฺมึ หิ เวทนาปจฺจยา ตณฺหานิทฺเทเส "เสฏฺิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ
ปิติโต นามวเสน ปุตฺโต วิย อิมา รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ อารมฺมณโต
นามวเสน ฉ ตณฺหา ทีปิตา ปกาสิตา กถิตาติ อตฺโถ. ตตฺถ รูเป ตณฺหา
รูปตณฺหาติ อิมินา นเยน วจนตฺโถ ๑- เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทตฺโถ
     ตาสุ จ ปน ตณฺหาสุ เอเกกา ตณฺหา ปวตฺติอาการโต กามตณฺหา
ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา มตา. รูปตณฺหาเอว หิ ยทา จกฺขุสฺสาปาถมาคตํ
รูปารมฺมณํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยมานา ปวตฺตติ, ตทา กามตณฺหา นาม
โหติ. ยทา ตเทวารมฺมณํ ธุวํ สสฺสตนฺติ ปวตฺตาย ทิฏฺิยา ๑- สทฺธึ ปวตฺตติ,
ตทา ภวตณฺหา นาม โหติ. สสฺสตทิฏฺิสหคโต หิ ราโค ภวตณฺหา อิจฺเจว ๒-
วุจฺจติ. ยทา ปน ตเทวารมฺมณํ "อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี"ติ ปวตฺตาย อุจฺเฉททิฏฺิยา
สทฺธึ ปวตฺตติ, ตทา วิภวตณฺหา นาม โหติ. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต หิ ราโค
วิภวตณฺหาติ วุจฺจติ. เอเสว นโย สทฺทตณฺหาทีสุปีติ เอตา อฏฺารส ตณฺหา
โหนฺติ.
     ตา อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺารส, พหิทฺธา อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตา
ฉตฺตึส, อนาคตา ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺตึสาติ อฏฺสตํ ตณฺหา โหนฺติ.
ตา ปน สงฺขิปฺปมานา รูปาทิอารมฺมณวเสน ฉ กามตณฺหาทิวเสน วา ติสฺโสว
ตณฺหา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยสฺมา ปนิเม สตฺตา ปุตฺตํ อสฺสาเทตฺวา ปุตฺเต
มมตฺเตน ธาติยา วิย รูปาทิอารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ เวทนํ อสฺสาเทตฺวา
เวทนาย มมตฺเตน รูปาทิอารมฺมณทายกานํ จิตฺตการคนฺธพฺพคนฺธิกสุทฺท-
ตนฺตวายรสายนวิธายกเวชฺชาทีนํ มหาสกฺการํ กโรนฺติ, ตสฺมา สพฺพาเปสา
เวทนาปจฺจยา ตณฺหา โหตีติ เวทิตพฺพา.
            ยสฺมา เจตฺถ อธิปฺเปตา      วิปากสุขเวทนา
            เอกาว เอกธาเวสา        ตสฺมา ตณฺหาย ปจฺจโย.
     เอกธาติ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ยสฺมา วา
            ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ           สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ
            อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา       สุขมิจฺเจว ภาสิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สสฺสตทิฏฺิยา         ๒ ฉ.ม. ภวตณฺหาติ
            ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา       โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา
            เวทนาปจฺจยา ตณฺหา        อิติ วุตฺตา มเหสินา.
            เวทนาปจฺจยา จาปิ         ยสฺมา นานุสยํ วินา
            โหติ ตสฺมา น สา โหติ      พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ.
                    เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปทนิทฺเทโส.
                          ------------
                          อุปาทานปทนิทฺเทส
     [๒๓๓] ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนิทฺเทเส:-
            อุปาทานานิ จตฺตาริ         ตานิ อตฺถวิภาคโต
            ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา         กมโต จ วิภาวเย.
     ปาลิยํ หิ อุปาทานนฺติ กามุปาทานํ ฯเปฯ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ
จตฺตาริ อุปาทานานิ อุทาหฏานิ. ๑- เตสํ อยํ อตฺถวิภาโค:- วตฺถุสงฺขาตํ
กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ. กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติปิ กามุปาทานํ.
อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺาทีสุ
วิย. ตถา ทิฏฺิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺุปาทานํ. ทิฏฺึ อุปาทิยตีติ วา
ทิฏฺุปาทานํ. สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทีสุ หิ ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ
อุปาทิยติ. ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํ. สีลพฺพตญฺจ ตํ
อุปาทานญฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตฺตาทีนิ หิ เอวํ สุทฺธีติ อภินิเวสโต
สยเมว อุปาทานานีติ. ตถา วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ
อุปาทานํ. กึ วทนฺติ อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ
อตฺตวาทุปาทานํ. อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ
อตฺตวาทุปาทานํ. อยํ ตาว เตสํ อตฺถวิภาโค.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาคตานิ
     ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเร ปน กามุปาทานํ ตาว "ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ,
โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห ๑-
กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ. อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานนฺ"ติ อาคตตฺตา
สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ วุตฺตํ. ตณฺหาทฬฺหตฺตํ นาม ปุริมตณฺหา อุปนิสฺสยปจฺจเยน
ทฬฺหสมฺภูตา อุตฺตรตณฺหาเอว. เกจิ ปนาหุ "อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา
ตณฺหา อนฺธกาเร โจรสฺส หตฺถปฺปสารณํ วิย. สมฺปตฺตวิสยคฺคหณมุปาทานํ
ตสฺเสว ภณฺฑคฺคหณํ วิย อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺิตาปฏิปกฺขา จ เต ธมฺมา. ตถา
ปริเยสนารกฺขทุกฺขมูลาติ. เสสุปาทานตฺตยํ ปน สงฺเขปโต ทิฏฺิมตฺตเมว.
     วิตฺถารโต ปน ปุพฺเพ รูปาทีสุ วุตฺตาย อฏฺสตปฺปเภทายปิ ตณฺหาย
ทฬฺหภาโว กามุปาทานํ. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺุปาทานํ. ยถาห "ตตฺถ
กตมํ ทิฏฺุปาทานํ, `นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ ยิฏฺ ฯเปฯ สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี'ติ
ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ฯเปฯ วิปริเยสคฺคาโห, อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺุปาทานนฺ"ติ. ๒-
สีลวเตหิ สุทฺธิปรามสนํ ปน สีลพฺพตุปาทานํ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ,
อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธิ, สีลพฺพเตน
สุทฺธีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ฯเปฯ วิปริเยสคฺคาโห, อิทํ วุจฺจติ สีลพฺพตุปา
ทานนฺ"ติ. ๓- วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ อตฺตวาทุปาทานํ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ
อตฺตวาทุปาทานํ, อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ๔- สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส
อโกวิโท ๔- สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ วิปริเยสคาโห,
อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทานนฺ"ติ. ๓- อยเมตฺถ ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาโร.
     กมโตติ เอตฺถ ปน ติวิโธ กโม อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม เทสนากฺกโม
จ. ตตฺถ อนมตคฺเค สํสาเร อิมสฺส ปมํ อุปฺปตฺตีติ อภาวโต กิเลสานํ
นิปฺปริยาเยน อุปฺปตฺติกฺกโม น วุจฺจติ. ปริยาเยน ปน เยภุยเยน เอกสฺมึ ภเว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กามเสฺนโห         ๒ อภิ. ๓๔/๑๒๒๑/๒๗๙, อภิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗
@๓ อภิ. ๓๔/๑๒๒๒/๒๘๐, อภิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๘    ๔-๔ ปาลิยํ อิเม ปาา นตฺถิ
อตฺตคฺคาหปุพฺพงฺคโม สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโส. ตโต "สสฺสโต อยํ อตฺตา"ติ คณฺหโต
อตฺตวิสุทฺธตฺถํ สีลพฺพตุปาทานํ, อุจฺฉิชฺชตีติ คณฺหโต ปรโลกนิรเปกฺขสฺส
กามุปาทานนฺติ เอวํ ปมํ อตฺตวาทุปาทานํ, ตโต ทิฏฺิสีลพฺพตกามุปาทานานีติ
อยเมเตสํ เอกสฺมึ ภเว อุปฺปตฺติกฺกโม
     ทิฏฺุปาทานาทีนิ เจตฺถ ปมํ ปหียนฺติ โสตาปตฺติมคฺควชฺฌตฺตา.
กามุปาทานํ ปจฺฉา อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตาติ อยเมเตสํ ปหานกฺกโม.
     มหาวิสยตฺตา ปน ปากฏตฺตา จ เอเตสุ กามุปาทานํ ปมํ เทสิตํ.
มหาวิสยญฺหิ ตํ อฏฺจิตฺตสมฺปโยคา, อปฺปวิสยานิ อิตรานิ จตุจิตฺตสมฺปโยคา.
เยภุยฺเยน จ อาลยารามตาย ปชาย ปากฏํ กามุปาทานํ, น อิตรานิ. กามุปาทานํ
วา ๑- วตฺถุกามานํ สมธิคมตฺถํ โกตุหลมงฺคลาทิพหุโล โหติ, น สสฺสตทิฏฺีติ ๒-
ตทนนฺตรํ ทิฏฺุปาทานํ. ตํ ปภิชฺชมานํ สีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานวเสน ทุวิธํ โหติ.
ตสฺมึ ทฺวเย โคกิริยํ วา กุกฺกุรกิริยํ วา ทิสฺวาปิ เวทิตพฺพโต โอฬาริกนฺติ
สีลพฺพตุปาทานํ ปมํ เทสิตํ, สุขุมตฺตา อนฺเต อตฺตวาทุปาทานนฺติ อยเมเตสํ
เทสนากฺกโม.
           ตณฺหา จ ปุริมสฺเสตฺถ       เอกธา โหติ ปจฺจโย
           สตฺตธา อฏฺธา วาปิ       โหติ เสสตฺตยสฺส สา.
     เอตฺถ จ เอวํ เทสิเต อุปาทานจตุกฺเก ปุริมสฺส กามุปาทานสฺส
กามตณฺหา อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ ตณฺหาภินนฺทิเตสุ วิสเยสุ
อุปฺปตฺติโต. เสสตฺตยสฺส ปน สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน
สตฺตธา วา อุปนิสฺสเยน สห อฏฺธา วาปิ ปจฺจโย โหติ. ยทา จ สา
อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ, ตทา สหชาตาว โหตีติ.
                    ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปทนิทฺเทโส.
                          ------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. กามุปาทานวา             ๒ ฉ.ม. สาสฺส ทิฏฺีติ
                            ภวปทนิทฺเทส
     [๒๓๔] อุปาทานปจฺจยา ภวนิทฺเทเส:-
           อตฺถโต ธมฺมโต เจว        สาตฺถโต เภทสงฺคหา
           ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว        วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ ภวตีติ ภโว. ทุวิเธนาติ ทฺวิหิ อากาเรหิ ววตฺถิโตติ ๑- อตฺโถ. อถวา
ทุวิเธนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนํ, ทุวิโธติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถีติ สํวิชฺชติ. กมฺมเมว
ภโว กมฺมภโว, อุปปตฺติเยว ภโว อุปปตฺติภโว. เอตฺถ จ อุปปตฺติ ภวตีติ ภโว,
กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา "สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท"ติ ๒- วุตฺโต, เอวํ
ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตโม กมฺมภโวติ เตสุ
ทฺวีสุ ภเวสุ โย กมฺมภโวติ วุตฺโต, โส กตโมติ อตฺโถ. ปุญฺาภิสงฺขาราทโย
วุตฺตตฺถาเอว. สพฺพนฺติ อนวเสสํ. ภวํ คจฺฉติ คเมติ จาติ ภวคามิ. อิมินา
โลกุตฺตรํ ปฏิกฺขิปติ. อยญฺหิ วฏฺฏกถา, ตญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตนฺติ. กริยตีติ กมฺมํ.
     กามภวาทีสุ กามสงฺขาโต ภโว กามภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ.
สญฺาวตํ ภโว, สญฺา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺาภโว. วิปริยาเยน
อสญฺาภโว. โอฬาริกสญฺาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสญฺานาสญฺา
อสฺมึ ภเวติ เนวสญฺานาสญฺาภโว. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว
เอกโวการภโว. เอโก วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว. เอส นโย
จตุโวการปญฺจโวการภเวสุ. อยํ วุจฺจติ อุปปตฺติภโวติ เอส นววิโธปิ อุปปตฺติภโว
นาม วุจฺจตีติ. เอวนฺตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
      ธมฺมโต ปน เอตฺถ หิ ปุญฺาภิสงฺขาโร ธมฺมโต เตรส เจตนา,
อปุญฺาภิสงฺขาโร ทฺวาทส, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จตสฺโส. "สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺ"ติ
เอเตน สพฺเพเปเต ธมฺมา เจตนาสมฺปยุตฺตา วา กมฺมสงฺขาตา อาจยคามิโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวตฺติโตติ        ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๑
ธมฺมา สงฺคหิตา. กามภโว ปญฺจ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, ตถา รูปภโว, อรูปภโว
จตฺตาโร, สญฺาภโว จตุปญฺจ, อสญฺาภโว เอโก อุปาทินฺนกฺขนฺโธ,
เนวสญฺานาสญฺาภโว จตฺตาโร. เอกโวการภวาทโย เอกจตุปญฺจกฺขนฺธา
อุปาทินฺนกฺขนฺเธหีติ เอวเมตฺถ ธมฺมโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     สาตฺถโตติ ยถา จ ภวนิทฺเทเส, ตเถว กามญฺจ สงฺขารนิทฺเทเสปิ
ปุญฺาภิสงฺขาราทโยว วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ปุริมา อตีตกมฺมวเสน อิธ ปฏิสนฺธิยา
ปจฺจยตฺตา วุตฺตา. อิเม ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวเสน อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตาติ
ปุน วจนํ สาตฺถกเมว. ปุพฺเพ วา "ตตฺถ กตโม ปุญฺาภิสงฺขาโร, กุสลเจตนา
กามาวจรา"ติ เอวมาทินา นเยน เจตนาว สงฺขาราติ วุตฺตา. อิธ ปน "สพฺพมฺปิ
ภวคามิกมฺมนฺ"ติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตาปิ. ปุพฺเพ จ วิญฺาณปจฺจยเมว กมฺมํ
สงฺขาราติ วุตฺตํ, อิทานิ อสญฺาภวนิพฺพตฺตกมฺปิ. กึ วา พหุนา, อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขาราติ เอตฺถ ปุญฺาภิสงฺขาราทโยว กุสลากุสลา ธมฺมา วุตฺตา. อุปาทานปจฺจยา
ภโวติ อิธ ปน อุปปตฺติภวสฺสาปิ สงฺคหิตตฺตา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา
วุตฺตา. ตสฺมา สพฺพถาปิ สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอวเมตฺถ สาตฺถโตปิ
วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เภทสงฺคหาติ อุปาทานปจฺจยา ภวสฺส เภทโต เจว สงฺคหโต จ. ยํ หิ
กามุปาทานปจฺจยา กามภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กริยติ, โส กมฺมภโว. ตทภินิพฺพตฺตา
ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอเสว นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ กามุปาทานปจฺจยา เทฺว
กามภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺาภวปญฺจโวการภวา. เทฺว รูปภวา, ตทนฺโตคธาว
สญฺาภวอสญฺาภวเอกโวการภวปญฺจโวการภวา. เทฺว อรูปภวา, ตทนฺโตคธาว
สญฺาภวเนวสญฺานาสญฺาภวจตุโวการภวาติ สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา. ยถา
จ กามุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา, ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ
เอวํ อุปาทานปจฺจยา เภทโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ จตุวีสติ ภวา.
     สงฺคหโต ปน กมฺมภวํ อุปปตฺติภวญฺจ เอกโต กตฺวา กามุปาทานปจฺจยา
สทฺธึ อนฺโตคเธหิ เอโก กามภโว, ตถา รูปารูปภวาติ ตโย ภวา. ตถา
เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา สงฺคหโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ทฺวาทส
ภวา. อปิจ อวิเสเสน อุปาทานปจฺจยา กามภวูปคํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา
ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ อุปาทานปจฺจยา สทฺธึ
อนฺโตคเธหิ เทฺว กามภวา เทฺว รูปภวา เทฺว อรูปภวาติ อปเรนปิ ปริยาเยน
สงฺคหโต ฉ ภวา. กมฺมภวอุปปตฺติภวเภทํ วา อนุปคมฺม สทฺธึ อนฺโตคเธหิ
กามภวาทิวเสน ตโย ภวา โหนฺติ. กามภวาทิเภทญฺจาปิ อนุปคมฺม
กมฺมภวอุปปตฺติภววเสน เทฺว ภวา โหนฺติ. กมฺมอุปปตฺติเภทญฺจ อนุปคมฺม
อุปาทานปจฺจยา ภวโตติ ภววเสน เอโก ภโว โหตีติ เอวเมตฺถ อุปาทานปจฺจยสฺส
ภวสฺส เภทสงฺคหาปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจวาติ ยญฺเจตฺถ อุปาทานํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ
วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถ. กึ ปเนตฺถ กสฺส ปจฺจโย โหติ? ยงฺกิญฺจิ
ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย โหติเยว. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน. โส "อิทํ
ยุตฺตมิทมยุตฺตนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อุปาทานสฺส วเสน ยงฺกิญฺจิ ภวํ
ปตฺเถตฺวา ยงฺกิญฺจิ กมฺมํ กโรติเยว. ตสฺมา ยเทกจฺเจ "สีลพฺพตุปาทาเนน
รูปารูปภวา น โหนฺตี"ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. สพฺเพน ปน สพฺโพ
โหตีติ คเหตพฺพํ. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ อนุสฺสววเสน วา ทิฏฺานุสาเรน วา
"กามา นาเมเต มนุสฺสโลเก เจว ขตฺติยมหาสาลกุลาทีสุ ๑- ฉกามาวจรเทวโลเก
จ สมิทฺธา"ติ จินฺเตตฺวา เตสํ อธิคมตฺถํ อสทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ วญฺจิโต "อิมินา
กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี"ติ มญฺมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิปิ
กโรติ. โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. สนฺทิฏฺิเก วา ปน กาเม
ปตฺถยมาโน ปฏิลทฺเธ วา โคปยมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขตฺติยมหาสาลาทีสุ
กโรติ. โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ
กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาภวปญฺจโวการภวา
ปน ตทนฺโตคธาเอว.
     อปโร ปน สทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ อุปพฺรูหิตาโณ "อิมินา กมฺเมน กามา
สมฺปชฺชนฺตี"ติ มญฺมาโน กามุปาทานวเสน กายสุจริตาทีนิ กโรติ. โส
สุจริตปาริปูริยา เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ วา อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ
กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาภวปญฺจโวการภวา
ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทสฺส สานฺโตคธสฺส กามภวสฺส
ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "รูปารูปภเวสุ ตโต สมิทฺธตรา กามา"ติ สุตฺวา วา ปริกปฺเปตฺวา
วา กามุปาทานวเสเนว รูปารูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติพเลน
รูปารูปพฺรหฺมโลเก อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว,
กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาอสญฺาเนวสญฺานาสญฺาเอก-
โวการจตุโวการปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทานํ
สานฺโตคธานํ รูปารูปภวานมฺปิ ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา
อญฺตรสฺมึ อุจฺฉินฺโน สุอุจฺฉินฺโน โหตี"ติ อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทาย ตทุปคํ
กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว.
สญฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ ทิฏฺุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ
ติณฺณมฺปิ กามรูปารูปภวานํ ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา
อญฺตรสฺมึ สุขี โหติ, วิคตปริฬาโห โหตี"ติ อตฺตวาทุปาทาเนน ตทุปคํ
กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว.
สญฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ อตฺตวาทุปาทานํ สปฺปเภทานํ
สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติ.
     อปโร "อิทํ สีลพฺพตํ นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ
วา อญฺตรสฺมึ ปูเรนฺตสฺส สุขํ ปาริปูรึ คจฺฉตี"ติ สีลพฺพตุปาทานวเสน
ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว.
สญฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ สีลพฺพตุปาทานํ ๑- สปฺปเภทานํ
สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ยํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ,
ตโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     กึ ปเนตฺถ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ.
          รูปารูปภวานํ           อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ
          สหชาตาทีหิปิ ตํ         กามภวสฺสาติ วิญฺเยฺยํ.
     รูปารูปภวานญฺหิ กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กมฺมภเว กุสลกมฺมสฺเสว
อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน เอกธา ปจฺจโย
โหติ. กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตอกุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอญฺมญฺนิสฺสย-
สมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติ, วิปฺปยุตฺตสฺส
ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติ.
                     อุปาทานปจฺจยา ภวปทนิทฺเทโส.
                           ----------
                       ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทส
     [๒๓๕] ภวปจฺจยา ชาตินิทฺเทสาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจวิภงฺเค
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโต. โส หิ ชาติยา
ปจฺจโย น อุปปตฺติภโว. โส จ ๒- ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธาว
ปจฺจโย โหตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สีลพฺพตุปาทานมฺปิ          ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ เจ.
พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโต. พาหิรานญฺหิ
ชนกชเนตฺติสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ
หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ. โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสญฺจ อภาวโต,
น จ ๑- กมฺมภวโต อญฺเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺสฺส การณสฺส
อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกว. กมฺมญฺหิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสเหตุ. เตนาห
ภควา "กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา"ติ. ๒- ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ
"ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ.
     ยสฺมา จ อสติ ชาติยา ชรามรณํ นาม น โหติ, โสกาทโย จ ธมฺมา
น โหนฺติ. ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺสฺส
จ พาลสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อนภิสมฺพนฺธา
วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา อยํ ชาติ ชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ
ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติ.
                     ภวปจฺจยา ชาติอาทิปทนิทฺเทโส.
     [๒๔๒] เอวเมตสฺสาติอาทีนํ อตฺโถ อุทฺเทสวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
สงฺคติอาทีนิ สมุทยเววจนาเนว.
     ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชา
"อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา
            โสกาทีหิ อวิชฺชา         สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ
            การกเวทกรหิตํ          ทฺวาทสวิธสุญฺตาสุญฺ.
     สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา,
กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ, กถํ การกเวทกรหิตํ, กถํ ทฺวาทสวิธสุญฺตาสุญฺนฺติ
เจ. เอตฺถ หิ โสกทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ           ๒ ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒
นามมุฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธาว โหติ อวิชฺชา. อปิจ "อาสวสมุทยา
อวิชฺชาสมุทโย"ติ หิ วุตฺตํ, อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติ. กถํ?
วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทยา ๑- โหติ. ยถาห:-
           "ตสฺส เจ กามยมานสฺส      ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน
            เต กามา ปริหายนฺติ       สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี"ติ. ๒-
     ยถาห ๓- "กามโต ชายตี โสโก"ติ. ๔- สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺาสวสมุทยา
โหนฺติ. ยถาห "ตสฺส อหํ รูปํ มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ
อญฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข-
โทมนสฺสุปายาสา"ติ. ๕- ยถา จ ทิฏฺาสวสมุทยา, เอวํ ภวาสวสมุทยาปิ. ยถาห
"เยปิ เต ภิกฺขเว เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ
จิรฏฺิติกา, ๖- เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ
อาปชฺชนฺตี"ติ. ๗- ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภเยน สนฺตชฺชิตานํ เทวานํ
วิยาติ. ยถา จ ภวาสวสมุทยา, เอวํ อวิชฺชาสวสมุทยาปิ. ยถาห "ส โข โส
ภิกฺขเว พาโล ติวิธํ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี"ติ. ๘-
     อิติ ยสฺมา อาสวสมุทยา เอเต ธมฺมา ๙- โหนฺติ, ตสฺมา เอเต สิชฺฌมานา
อวิชฺชาเหตุภูเต ๑๐- อาสเว สาเธนฺติ. อาสเวสุ จ สิทฺเธสุ ปจฺจยภาเว ภาวโต
อวิชฺชาปิ สิทฺธาว โหตีติ. เอวํ ตาเวตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา โหตีติ
เวทิตพฺพา.
     ยสฺมา ปน เอวํ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ปริโยสานํ
นตฺถิ, ตสฺมา ตํ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตํ ทฺวาทสงฺคํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ
สิทฺธํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กามาสวสมุทโย    ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๔/๔๘๖      ๓ ฉ.ม. ยถา จาห
@๔ ขุ.ธ. ๒๕/๒๑๕/๕๔      ๕ สํ.ข. ๑๗/๑/๓     ๖ ก. จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺนฺติ
@๗ สํ.ข. ๑๗/๗๘/๗๐, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๓/๓๘   ๘ ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๔
@๙ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ              ๑๐ ฉ.ม. อวิชฺชาย เหตุภูเต
     เอวํ สติ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อิทํ อาทิมตฺตกถนํ วิรุชฺฌตีติ เจ.
นยิทํ อาทิมตฺตกถนํ, ปธานธมฺมกถนํ ปเนตํ. ติณฺณญฺหิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา
ปธานา. อวิชฺชาคฺคหเณน หิ อวเสสํ กิเลสวฏฺฏญฺจ กมฺมาทีนิ จ พาลํ
ปลิเวเนฺติ สปฺปสิรคฺคหเณน เสสํ สปฺปสรีรํ วิย พาหํ. อวิชฺชาสมุจฺเฉเท ปน
กเต เตหิ วิโมกฺโข โหติ สปฺปสิรจฺเฉเท กเต ปลิเวิตพาหาวิโมกฺโข วิย.
ยถาห "อวิชฺชายเตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติอาทิ. ๑- อิติ ยํ
คณฺหโต พนฺโธ มุญฺจโต จ วิโมกฺโข ๒- โหติ, ตสฺส ปธานธมฺมสฺส กถนมิทํ,
น อาทิมตฺตกถนนฺติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ เวทิตพฺพํ. ตยิทํ ยสฺมา
อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมา ตโต อญฺเน "พฺรหฺมา
มหาพฺรหฺมา เสฏฺโ สชฺชิตา"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน พฺรหฺมาทินา วา สํสารสฺส
การเกน "โส โข ปน เม อยํ อตฺตา วโท วเทยฺโย"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน
อตฺตนา วา สุขทุกฺขานํ เวทเกน รหิตํ. อิติ การกเวทกรหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อุทยพฺพยธมฺมกตฺตา ธุวภาเวน สงฺกิลิฏฺตฺตา
สงฺกิเลสิกตฺตา จ สุภภาเวน อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สุขภาเวน
ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตฺตา ๓- วสวตฺตนภูเตน อตฺตภาเวน จ สุญฺา. ตถา สงฺขาราทีนิปิ
องฺคานิ. ยสฺมา วา อวิชฺชา น อตฺตา, น อตฺตโน, น อตฺตนิ, น อตฺตวตี, ตถา
สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ. ตสฺมา ทฺวาทสวิธสุญฺตาสุญฺมิทํ ภวจกฺกนฺติ เวทิตพฺพํ.
     เอวญฺจ วิทิตฺวา ปุน:-
          ตสฺส อวิชฺชาตณฺหา        มูลมตีตาทโย ตโย กาลา
          เทฺว อฏฺ เทฺวเอว จ     สรูปโต เตสุ องฺคานิ.
     ตสฺส โข ปเนตสฺส ภวจกฺกสฺส อวิชฺชา ตณฺหา จาติ เทฺว ธมฺมา
มูลนฺติ เวทิตพฺพา. ตเทตํ ปุพฺพนฺตาหรณโต อวิชฺชามูลํ เวทนาวสานํ,
อปรนฺตสนฺธานโต ๔- ตณฺหามูลํ ชรามรณาวสานนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ปุริมํ
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๔/๓/๓, สํ.นิ. ๑๖/๑/๒     ๒ ฉ.ม. โมกฺโข
@๓ ฉ.ม.....วุตฺติตฺตา              ๔ ฉ.ม. อปรนฺตสนฺตานโต
ทิฏฺิจริตวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉิมํ ตณฺหาจริตวเสน. ทิฏฺิจริตานญฺหิ อวิชฺชา
ตณฺหาจริตานญฺจ ๑- ตณฺหา สํสารนายิกา. อุจฺเฉททิฏฺิสมุคฺฆาตาย วา ปมํ
ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต, สสฺสตทิฏฺิสมุคฺฆาตาย ทุติยํ
อุปฺปนฺนานํ ชรามรณปฺปกาสนโต, คพฺภเสยฺยกวเสน วา ปุริมํ อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโต,
โอปปาติกวเสน ปจฺฉิมํ สหุปฺปตฺติทีปนโต.
     อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตา จสฺส ตโย กาลา. เตสุ ปาลิยํ สรูปโต
อาคตวเสน อวิชฺชา สงฺขารา จาติ เทฺว องฺคานิ อตีตกาลานิ, วิญฺาณาทีนิ
ภวาวสานานิ อฏฺ ปจฺจุปฺปนฺนกาลานิ, ชาติ เจว ชรามรณญฺจ เทฺว
อนาคตกาลานีติ เวทิตพฺพานิ. ปุน:-
          เหตุผลเหตุปุพฺพก-         ติสนฺธิจตุเภทสงฺคหญฺเจตํ
          วีสติอาการารํ            ติวฏฺฏมนวตฺถิตํ ภมติ.
อิติปิ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สงฺขารานญฺจ ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส จ อนฺตรา เอโก
เหตุผลสนฺธิ นาม, เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ
นาม, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธีติ เอวมิทํ
เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธีติ เวทิตพฺพํ. สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา ปนสฺส
จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺติ. เสยฺยถีทํ? อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺคโห,
วิญฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณํ
จตุตฺโถติ เอวมิทํ จตุเภทสงฺคหนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ
          อตีเต เหตโว ปญฺจ        อิทานิ ผลปญฺจกํ
          อิทานิ เหตโว ปญฺจ        อายตึ ผลปญฺจกนฺติ
เอเตหิ ปน วีสติยา อากาเรหิ อเรหิ วีสติอาการารนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ
อตีเต เหตโว ปญฺจาติ อวิชฺชา สงฺขารา จาติ อิเม ตาว เทฺว วุตฺตาเอว.
ยสฺมา ปน อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสิโต อุปาทิยติ, ตสฺส อุปาทานปจฺจยา
ภโว. ตสฺมา ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺติ. เตนาห "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว,
อิติ ๑- อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา"ติ. ๒-
     ตตฺถ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ
อตฺโถ. โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูโฬฺห กมฺมํ กโรติ,
สา อวิชฺชา. อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรโต ยา ปุริมเจตนา, ๓- ยถา
ทานํ ทสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานูปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส
อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย. ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺาปยโต
เจตนา ภโวติ วุจฺจติ. เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนสงฺขารา
นาม, สตฺตมา เจตนา ภโว. ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, ตํสมฺปยุตฺตา
อายูหนสงฺขารา นาม. นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตสฺส ผเล
อุปปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นาม. อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ
กมฺมํ ภวสฺส ปจฺจยภูตํ "อิทํ กตฺวา อสุกสฺมึ นาม าเน กาเม เสวิสฺสามิ
อุจฺฉิชฺชิสฺสามี"ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ, อิทํ อุปาทานํ
นาม. เจตนา ภโวติ อายูหนาวสาเน ปวตฺตเจตนา ๔- ภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺาณาทิ เวทนาวสานํ ปาลิยํ อาคตเมว. ยถาห
"อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส,
เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ ปุเร กตสฺส กมฺมสฺส
ปจฺจยา"ติ. ๕- ตตฺถ ปฏิสนฺธิ วิญฺาณนฺติ ยํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา
ปฏิสนฺธีติ วุตฺตํ, ๖- ตํ วิญฺาณํ. โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ
รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ อาคนฺตฺวา ปวิสนํ วิย, อิทํ นามรูปํ. ปสาโท อายตนนฺติ
อิทํ จกฺขฺวาทิปญฺจายตนวเสน วุตฺตํ. ผุฏฺโ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโ ผุสนฺโต
อุปฺปนฺโน, อยํ ผสฺโส. เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิญฺาเณน วา
สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สหุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, สา เวทนาติ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท นตฺถิ      ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕      ๓ ฉ.ม. ปุริมเจตนาโย
@๔ ฉ.ม. วุตฺตเจตนา         ๕ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕ (สฺยา)   ๖ ฉ.ม. วุจฺจติ
     อิทานิ เหตโว ปญฺจาติ ตณฺหาทโย ปาลิยํ อาคตาว ตณฺหุปาทานภวา.
ภเว ปน คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติ,
ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตา ยาย วา มูโฬฺห กมฺมํ กโรติ, สา
อวิชฺชา คหิตาว โหตีติ เอวํ ปญฺจ. เตนาห "อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ
โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา
ภโว, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา"ติ. ๑- ตตฺถ
อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห
ทสฺสิโต. เสสํ อุตฺตานเมว.
     อายตึ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺาณาทีนิ ปญฺจ, ตานิ ชาติคฺคหเณน วุตฺตานิ.
ชรามรณํ ปน เตสํเยว ชรามรณํ. เตนาห "อายตึ ปฏิสนฺธิ วิญฺาณํ,
โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม
ปญฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ. ๑- เอวมิทํ
วีสติอาการารํ โหติ.
     ตตฺถ ปุริมภวสฺมึ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, เอตรหิ ปญฺจ วิปากธมฺมา.
เอตรหิ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, อนาคเต ปญฺจ วิปากธมฺมาติ ทส ธมฺมา กมฺมํ,
ทส วิปาโกติ ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมํ นาม, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก
วิปาโก นามาติ สพฺพมฺเปตํ ภวจกฺกํ ปจฺจยาการวฏฺฏํ กมฺมญฺเจว กมฺมวิปาโก
จ. ตถา ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมสงฺเขโป, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก วิปากสงฺเขโปติ
สพฺพมฺเปตํ กมฺมสงฺเขโป เจว วิปากสงฺเขโป จ. ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ
กมฺมวฏฺฏํ, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก วิปากวฏฺฏนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมวฏฺฏญฺเจว
วิปากวฏฺฏญฺจ. ตถา ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมภโว, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก
วิปากภโวติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมภโว เจว วิปากภโว จ. ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ
กมฺมปวตฺตํ, ทฺวีสุ วิปาโก วิปากปวตฺตนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมปวตฺตญฺเจว
วิปากปวตฺตญฺจ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕ (สฺยา)
ตถา ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมสนฺตติ, ทฺวีสุ วิปาโก วิปากสนฺตตีติ สพฺพมฺเปตํ
กมฺมสนฺตติ เจว วิปากสนฺตติ จ. ทฺวีสุ ปน ๑- าเนสุ กมฺมํ กิริยา นาม,
ทฺวีสุ วิปาโก กิริยาผลํ นามาติ สพฺพมฺเปตํ กิริยา เจว กิริยาผลญฺจาติ.
                   เอวํ สมุปฺปนฺนมิทํ สเหตุกํ
                   ทุกฺขํ อนิจฺจํ จลมิตฺตรทฺธุวํ
                   ธมฺเมหิ ธมฺมา ปภวนฺติ เหตุโส
                   น เหตฺถ อตฺตาว ปโรว วิชฺชติ.
           ธมฺมา ธมฺเม สญฺชเนนฺติ        เหตุสมฺภารปจฺจยา
           เหตูนญฺจ นิโรธาย            ธมฺโม พุทฺเธน เทสิโต
           เหตูสุ อุปรุทฺเธสุ             ฉินฺนํ วฏฺฏํ น วฏฺฏติ.
           เอวํ ทุกฺขนฺตกิริยาย           พฺรหฺมจริยิธ วิชฺชติ
           สตฺเต จ นุปลพฺภนฺเต          เนวุจฺเฉโท น สสฺสตํ.
     ติวฏฺฏมนวตฺถิตํ ภมตีติ เอตฺถ ปน สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ,
อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กิเลสวฏฺฏํ, วิญฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา วิปากวฏฺฏนฺติ
อิเมหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ ติวฏฺฏมิทํ ภวจกฺกํ ยาว กิเลสวฏฺฏํ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว
อนุปจฺฉินฺนปจฺจยตฺตา อนวตฺถิตํ ปุนปฺปุนํ ปริวฏฺฏนโต ภมติเยวาติ เวทิตพฺพํ.
     ตยิทเมวํ ภมมานํ:-
           สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา           วารณา อุปมาหิ จ
           คมฺภีรนยเภทา จ             วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ.
     ตตฺถ ยสฺมา กุสลากุสลกมฺมํ อวิเสเสน สมุทยสจฺจนฺติ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตํ,
ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อวิชฺชาย สงฺขารา ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ,
สงฺขาเรหิ วิญฺาณํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ. วิญฺาณาทีหิ นามรูปาทีนิ
วิปากเวทนาปริโยสานานิ ปมสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ, เวทนาย ตณฺหา
@เชิงอรรถ: ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ปมสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, ตณฺหาย อุปาทานํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ,
อุปาทานโต ภโว ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมทุติยสจฺจทฺวยํ. ภวโต ชาติ ทุติยสจฺจปฺปภวํ
ปมสจฺจํ, ชาติยา ชรามรณํ ปมสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจนฺติ เอวนฺตาวิทํ สจฺจปฺปภวโต
วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ.
     ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา วตฺถูสุ จ สตฺเต สมฺโมเหติ, ปจฺจโย จ โหติ
สงฺขารานํ ปาตุภาวาย. ตถา สงฺขารา สงฺขตญฺจ อภิสงฺขโรนฺติ, ปจฺจยา จ โหนฺติ
วิญฺาณสฺส. วิญฺาณมฺปิ วตฺถุญฺจ ปฏิวิชานาติ, ปจฺจโย จ โหติ นามรูปสฺส
นามรูปมฺปิ อญฺมญฺญฺจ อุปตฺถมฺเภติ, ปจฺจโย จ โหติ สฬายตนสฺส.
สฬายตนมฺปิ สวิสเย จ ปวตฺตติ, ๑- ปจฺจโย จ โหติ ผสฺสสฺส. ผสฺโสปิ อารมฺมณญฺจ
ผุสติ, ปจฺจโย จ โหติ เวทนาย. เวทนาปิ อารมฺมณรสญฺจ อนุภวติ, ปจฺจโย
จ โหติ ตณฺหาย. ตณฺหาปิ รชฺชนีเย จ ธมฺเม รชฺชติ, ปจฺจโย จ โหติ
อุปาทานสฺส. อุปาทานมฺปิ อุปาทานิเย จ ธมฺเม อุปาทิยติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวสฺส.
ภโวปิ นานาคตีสุ จ วิกฺขิปติ, ปจฺจโย โหติ ชาติยา. ชาติปิ ขนฺเธ จ ชเนติ, เตสํ
อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตฺตา ปจฺจโย จ โหติ ชรามรณสฺส. ชรามรณมฺปิ
ขนฺธานํ ปากเภทภาวญฺจ อธิติฏฺติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวาย,
โสกาทีนํ อธิฏฺานตฺตา. ตสฺมา สพฺพปเทสุ ทฺวิธา ปวตฺตกิจฺจโตปิ อิทํ
วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ.
     ยสฺมา เจตฺถ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อิทํ การกทสฺสนนิวารณํ,
"สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺ"ติ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ, วิญฺาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ อตฺตาติปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสญฺานิวารณํ, "นามรูปปจฺจยา
สฬายตนนฺ"ติอาทีสุ "อตฺตา ปสฺสติ ฯเปฯ วิชานาติ ผุสติ เวทิยติ ๒- คณฺหิยติ
อุปาทิยติ ภวติ ชายติ ชียติ มียตี"ติ เอวมาทิทสฺสนนิวารณํ. ตสฺมา
มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตเปตํ ภวจกฺกํ นิวารณโต วิาตพฺพํ ยถารหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วตฺตติ    ๒ ฉ.ม. เวทยติ
     ยสฺมา ปเนตฺถ สลกฺขณสามญฺลกฺขณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ
วิย อวิชฺชา, อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อุปกฺขลิตสฺส
ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณํ, ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิญฺาณปจฺจยา
นามรูปํ, คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ
วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส
ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ
วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทินฺนอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปทานปจฺจยา ภโว,
อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติ, คณฺฑวิการโต
คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํ.
     ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต
อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ, ตทภิภูโต จ พาโล โปโนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ
อตฺตานํ เวเติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิ. สงฺขารปริคฺคหิตํ วิญฺาณํ
คตีสุ ปติฏฺ ลภติ ปรินายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเช. อุปปตฺตินิมิตฺตํ
ปริกปฺปนโต วิญฺาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร
วิย มายํ. นามรูเป ปติฏฺิตํ สฬายตนํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ
สุภูมิยํ ปติฏฺิโต วนปฺปคุมฺโพ วิย. อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ
อรณีสหิตาภิมทฺทนโต ๑- อคฺคิ วิย. ผสฺเสน ผุฏฺสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา
ผุฏฺสฺส ทาโห วิย. เวทยมานสฺส ตณฺหา วฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิย. ตสิโต
ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเย. ตทสฺสุปาทานํ อุปาทาเนน ภวํ
อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พลิสํ วิย. ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ
องฺกุโร วิย. ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิย. ตสฺมา
เอวํ อุปมาหิเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อรณีสหิตาภิมนฺถนโต
     ยสฺมา จ ปน ๑- ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนาโตปิ ปฏิเวธโตปิ
คมฺภีรภาวํ สนฺธาย "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส
จา"ติ ๒- วุตฺตํ, ตสฺมา คมฺภีรเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ.
     ตตฺถ ยสฺมา น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาตึ วินา อญฺโต
โหติ. อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ เอวํ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺสฺส
ทุรวโพธนียโต ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโร. ตถา ชาติยา
ภวปจฺจยา ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ
ภวจกฺกํ อตฺถโต คมฺภีรนฺติ ๓- อยนฺตาเวตฺถ อตฺถคมฺภีรตา. เหตุผลญฺหิ อตฺโถติ
วุจฺจติ. ยถาห "เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔-
     ยสฺมา ปน เยนากาเรน ยทวตฺถา จ อวิชฺชา เตสํ เตสํ สงฺขารานํ
ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ทุรวโพธนียโต อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโร.
ตถา สงฺขารานํ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ
ภวจกฺกํ ธมฺมคมฺภีรนฺติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตา. เหตุโน หิ ธมฺโมติ นามํ.
ยถาห "เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔-
     ยสฺมา จ ตสฺส ๕- เตน เตน การเณน ตถา ตถา ปวตฺเตตพฺพตฺตา
เทสนาปิ คมฺภีรา, น ตตฺถ สพฺพญฺุตญฺาณโต อญฺ าณํ ปติฏฺ ลภติ.
ตถา เหตํ กตฺถจิ สุตฺเต อนุโลมโต, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต,
กตฺถจิ เวมชฺฌโต ปฏฺาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา. กตฺถจิ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํ,
กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ, กตฺถจิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ เทสิตํ. ตสฺมา อิทํ
ภวจกฺกํ เทสนาคมฺภีรนฺติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา.
     ยสฺมา ปเนตฺถ โย อวิชฺชาทีนํ สภาโว, เยน ปฏิวิทฺเธน อวิชฺชาทโย
ธมฺมา สลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ     ๒ ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙, สํ.นิ. ๑๖/๖๐/๘๙
@๓ ฉ.ม. อตฺถคมฺภีรนฺติ          ๔ อภิ. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐       ๕ ฉ.ม. จสฺส
ภวจกฺกํ ปฏิเวธคมฺภีรํ. ตถา เหตฺถ อวิชฺชาย อญฺาณาทสฺสนสจฺจาสปฺปฏิเวธฏฺโ
คมฺภีโร, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณายูหนสราควิราคฏฺโ, วิญฺาณสฺส สุญฺต-
อพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคา-
วินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโ, สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยวิสยีภาวฏฺโ, ผสฺสสฺส
ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติสนฺนิปาตฏฺโ, เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺต-
ภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโ, ตณฺหาย อภินนฺทิตชฺโฌสานสริตาลตานทีตณฺหาสมุทฺท-
ทุปฺปูรณฏฺโ, อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมฏฺโ, ภวสฺส
อายูหนาภิสงฺขรณโยนิคติิตินิวาเสสุ ขิปนฏฺโ, ชาติยา ชาติสญฺชาติโอกฺกนฺติ-
นิพฺพตฺติปาตุภาวฏฺโ, ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโ คมฺภีโรติ อยเมตฺถ
ปฏิเวธคมฺภีรตา.
     ยสฺมา ปเนตฺถ เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ
จตฺตาโร อตฺถนยา โหนฺติ, ตสฺมา นยเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ.
ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ เอวํ พีชสฺส
องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวุปฺปตฺติ ๑- วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นาม, ยํ
สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต
อุจฺเฉททิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส
สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหณโต สสฺสตทิฏฺึ อุปาทิยติ.
     อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา
ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต
เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทิยติ.
     อวิชฺชาย สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิญฺาณํ อเมฺหหีติ
เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นาม, ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต การกสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รุกฺขภาวปฺปตฺติ
อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร
อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺึ อุปาทิยติ.
     อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ
วิย, น อญฺเสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นาม, ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต
ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺิญฺจ อกิริยทิฏฺิญฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ
ผลปฺปวตฺตึ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺิญฺเจว
นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ:-
          สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา         วารณา อุปมาหิ จ
          คมฺภีรนยเภทา จ           วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ.
     อิทญฺหิ คมฺภีรโต อคาธํ นานานยคฺคหณโต ทุรติยานํ ๑- าณาสินา
สมาธิปวรสิลายํ สุนิสิเตน:-
                     ภวจกฺกมปทาเลตฺวา
                     อสนิวิจกฺกมิว นิจฺจนิมฺมถนํ
                     สํสารภยมตีโต
                     น โกจิ สุปินนฺตเรปฺยตฺถิ.
     วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส
จ, เอตสฺส อานนฺท ธมฺมสฺส อญฺาณา ๒- อนนุโพธา ๓- อปฺปฏิเวธา
เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา คุฬีคณฺิกชาตา ๔- มุญฺชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคตึ
วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี"ติ. ๕- ตสฺมา อตฺตโน วา ปเรสํ วา หิตาย สุขาย
ปฏิปนฺโน อวเสสกิจฺจานิ ปหาย:-
            คมฺภีเร ปจฺจยาการปฺ-       ปเภเท อิธ ปณฺฑิโต
            ยถา คาธํ ลเภเถว         อนุยุญฺเช สทา สโตติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุรภิยานํ          ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ        ๓ ฉ.ม. อนนุโพโธ
@๔ ฉ.ม. กุลคณฺิกชาตา      ๕ ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙, สํ.นิ. ๑๖/๖๐/๘๙

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๑๔๐-๒๑๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=3266&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=3266&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=255
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=3732
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3683
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3683
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35