อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                       ๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
     [๒๔๓] เอวํ มหาปฐวึ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถารยนฺโต วิย จ
สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาโณ สตฺถา สุตฺตนฺตภาชนีเย นิคฺคณฺฐึ นิชฺชฏํ จ
ปจฺจยาการํ นานาจิตฺตวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา น เกวลํ อยํ ปจฺจยากาโร
นานาจิตฺเตสุเยว โหติ, เอกจิตฺเตปิ โหติเยว, ตสฺมา อภิธมฺมภาชนียวเสน
เอกจิตฺตกฺขณิกํ ปจฺจยาการํ นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโรติ-
อาทินา นเยน มาติกํ ตาว ฐเปสิ. เอวํ ฐปิตาย ปน มาติกาย:-
              อวิชฺชาทีหิ มูเลหิ        นว มูลปทา นว
              นยา ตตฺถ จตุกฺกานิ      วารเภทญฺจ ทีปเย.
     ตตฺรายํ ทีปนา:- เอตฺถ หิ อวิชฺชาสงฺขารวิญฺญาณนามฉฏฺฐายตนผสฺส-
เวทนาตณฺหุปาทานปฺปเภเทหิ อวิชฺชาทีหิ นวหิ มูลปเทหิ อวิชฺชาทิโก สงฺขาราทิโก
วิญฺญาณาทิโก นามาทิโก ฉฏฺฐายตนาทิโก ผสฺสาทิโก เวทนาทิโก ตณฺหาทิโก
อุปาทานาทิโกติ อิเม นว มูลปทา นว นยา โหนฺติ.
     เตสุ โย ตาว อยํ อวิชฺชาทิโก นโย, ตตฺถ ปจฺจยจตุกฺกํ เหตุจตุกฺกํ
สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ อญฺญมญฺญจตุกฺกนฺติ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โหนฺติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ
เสเสสุปิติ เอเกกสฺมึ นเย จตุนฺนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน ฉตฺตึส จตุกฺกานิ. ตตฺถ
เอเกเกน จตุกฺเกน จตุนฺนํ จตุนฺนํ วารานํ สงฺคหิตตฺตา จตุนฺนมฺปิ จตุกฺกานํ วเสน
เอเกกสฺมึ นเย โสฬส โสฬส วาราติ จตุจตฺตาฬีสาธิกํ วารสตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
                           ๑. ปจฺจยจตุกฺก
     ตตฺถ ยเทตํ สพฺพปฐเม อวิชฺชามูลเก นเย ปจฺจยจตุกฺกํ, ตสฺมึ ปฐโม
นามรูปฏฺฐาเน นามสฺส สฬายตนฏฺฐาเน ฉฏฺฐายตนสฺส จ วุตฺตตฺตา
อปริปุณฺณองฺคทฺวยยุตฺโต ทฺวาทสงฺคิกวาโร นาม. ทุติโย นามรูปฏฺฐาเน นามสฺเสว
สฬายตนฏฺฐาเน จ น กสฺสจิ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต เอกาทสงฺคิกวาโร
นาม. ตติโย สฬายตนฏฺฐาเน สฬายตนสฺส วุตฺตตฺตา ปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต
ทฺวาทสงฺคิกวาโร นาม. จตุตฺโถ ปน ปริปุณฺณทฺวาทสงฺคิโกเยว.
     ตตฺถ สิยา:- อยมฺปิ ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโสติ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺเณกงฺค-
ยุตฺโตเยวาติ. น ตสฺส อนงฺคตฺตา. ผสฺโสเยว หิ เอตฺถ องฺคํ, น ฉฏฺฐายตนํ.
ตสฺมา ตสฺส อนงฺคตฺตา นายํ อปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโตติ. อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ
"ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐน, ทุติโย ปจฺจยวิเสสฏฺเฐน, ตติโย คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ
วเสน, จตุตฺโถ โอปปาติกสตฺตานํ วเสน คหิโต. ตถา ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐน,
ทุติโย ปจฺจยวิเสสฏฺเฐน, ตติโย อปริปุณฺณายตนวเสน, จตุตฺโถ ปริปุณฺณายตนวเสน
คหิโต. ตถา ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐเนว, ทุติโย มหานิทานสุตฺตนฺตวเสน, ๑-
ตติโย รูปภววเสน, จตุตฺโถ กามภววเสน คหิโต"ติ.
     ตตฺถ ปฐโม อิเมสุ ทุติยาทีสุ ตีสุ วาเรสุ น กตฺถจิ น ปวิสตีติ
สพฺพสงฺคาหิโกติ วุตฺโต. เสสานํ วิเสโส ปรโต อาวีภวิสฺสติ. ตสฺสา วิภาวตฺถํ:-
            ยํ ยตฺถ อญฺญถา วุตฺตํ      อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหึ
            ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺส      ตํ สพฺพมูปลกฺขเย.
     ตตฺรายํ นโย:- อวิเสเสน ตาว จตูสุปิ เอเตสุ สุตฺตนฺตภาชนีเย วิย
สงฺขาราติ อวตฺวา สงฺขาโรติ วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ. เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. ตตฺร หิ
นานาจิตฺตกฺขณิโก ปจฺจยากาโร วิภตฺโต, อิธ เอกจิตฺตกฺขณิโก อารทฺโธ.
เอกจิตฺตกฺขเณ จ พหู เจตนา น สนฺตีติ สงฺขาราติ อวตฺวา สงฺขาโรติ วุตฺตํ.
     ปฐมวาเร ปเนตฺถ เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺนธมฺมสงฺคหณโต สพฺพฏฺฐาน-
สาธารณโต จ รูปํ ฉฑฺเฑตฺวา "วิญฺญาณปจฺจยา นามนฺ"เตฺวว วุตฺตํ. ตญฺหิ
เอกจิตฺตกฺขรปริยาปนฺนํ สพฺพฏฺฐานสาธารณญฺจ, น กตฺถจิ วิญฺญาณปฺปวตฺติฏฺฐาเน
น ปวตฺตติ. ยสฺมา จ เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺโน เอโกเวตฺถ ผสฺโส, ตสฺมา
ตสฺสานุรูปํ ปจฺจยภูตํ อายตนํ คณฺหนฺโต สฬายตนฏฺฐาเน "นามปจฺจยา
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙
ฉฏฺฐายตนนฺ"ติ เอกํ มนายตนํเยว อาห. ตญฺหิ เอกสฺส อกุสลผสฺสสฺส
อนุรูปปจฺจยภูตํ. กามญฺเจตํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตํ,
เหตุผลวิเสสทสฺสนตฺถํ ปน องฺคปริปูรณตฺถญฺจ ๑- ปุน อิธ คหิตํ. ตตฺร หิ
เอตสฺส วิเสเสน สงฺขาโร เหตุ, อวิเสเสน นามํ ผลํ. อิธ ปนสฺส อวิเสเสน
นามํ เหตุ, วิเสเสน ผสฺโส ผลนฺติ. โสกาทโย ปน ยสฺมา สพฺเพ เอกจิตฺตกฺขเณ
น สมฺภวนฺติ, สพฺพสฺมึ จ จิตฺตปฺปวตฺติฏฺฐาเน เจว จิตฺเต จ นปฺปวตฺตนฺติ,
ตสฺมา น คหิตา. ชาติชรามรณานิ ปน อจิตฺตกฺขณมตฺตานิปิ สมานานิ
จิตฺตกฺขเณ อนฺโตคธตฺตา องฺคปริปูรณตฺถํ คหิตานิ. เอวํ ตาเวตฺถ ยํ อญฺญถา
วุตฺตํ, ยญฺจ อวุตฺตํ, ตํ เวทิตพฺพํ.
     ยํ ปเนตฺถ อิโต ปเรสุ วาเรสุ วุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ยสฺมึ ยสฺมึ ปน วาเร โย โย วิเสโส อาคโต, ตํ ตํ ตตฺถ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสาม.
     ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺสาติ เอตฺถ ปน สงฺขารสฺส อวิชฺชา สมฺปยุตฺต-
ธมฺมสาธารเณหิ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉหิ
เหตุปจฺจเยน จาติ สตฺตธา ปจฺจโย. ตตฺถ ยสฺมา ปรโต เหตุจตุกฺกาทีนิ ตีณิ
จตุกฺกานิ อวิคตสมฺปยุตฺตอญฺญมญฺญปจฺจยวเสน วุตฺตานิ, ตสฺมา อิธ ตานิ
อปเนตฺวา อวเสสานํ วเสน อวิชฺชา สงฺขารสฺส จตุธา ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
     สงฺขาโร วิญฺญาณสฺส สาธารเณหิ ฉหิ กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ อฏฺฐธา
ปจฺจโย, อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ปญฺจธาปิ. วิญฺญาณํ นามสฺส
สาธารเณหิ ฉหิ อินฺทฺริยาหาราธิปตีหิ จาติ นวธา, อิธ ปน เตเยว ตโย
อปเนตฺวา ฉธา. นามํ สฬายตนสฺส ๒- สาธารเณหิ ฉหิ. กิญฺจิ ปเนตฺถ
อธิปติปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจยาทีหีติ อเนกธา. อิธ ปน เตเยว ตโย
อปเนตฺวา ติธา จตุธา ปญฺจธา วา. สฬายตนํ ผสฺสสฺส ยถา วิญฺญาณํ นามสฺส,
เอวํ ผสฺโส เวทนาย สาธารเณหิ ฉหิ อาหารปจฺจเยน จาติ สตฺตธา. อิธ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. องฺคปุณฺณตฺถญฺจ            ๒ ฉ.ม. ฉฏฺฐายตนสฺส
ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา จตุธา. เวทนา ตณฺหาย สาธารเณหิ ฉหิ
ฌานินฺทฺริยปจฺจเยหิ จาติ อฏฺฐธา, อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ปญฺจธา.
ตณฺหา อุปาทานสฺส ยถา อวิชฺชา สงฺขารสฺส, เอวํ อุปาทานํ ภวสฺส สาธารเณหิ
ฉหิ มคฺคปจฺจเยน จาติ สตฺตธา, อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา จตุธา.
ภโว ชาติยา ยสฺมา ชาตีติ อิธ สงฺขตลกฺขณํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ปริยาเยน
อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโย. ตถา ชาติ ชรามรณสฺสาติ.
     เย จ ๑- เอวํ วทนฺติ "อิมสฺมึ จตุกฺเก สพฺเพสมฺปิ สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทโย
สหชาตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. สหชาตปจฺจยวเสเนว หิ ปฐมวาโร อารทฺโธ"ติ,
เต ภวาทีนํ ตถา อภาวํ เสสปจฺจยานญฺจ สมฺภวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. น
หิ ภโว ชาติยา สหชาตปจฺจโย โหติ, น ชาติ ชรามรณสฺส. เย เจเตสํ
สงฺขาราทีนํ อวเสสา ปจฺจยา วุตฺตา, เตปิ สมฺภวนฺติเยว. ตสฺมา น สกฺกา
ฉฑฺเฑตุนฺติ. เอวํ ตาว ปฐมวาเร ยํ ยตฺถ อญฺญถา วุตฺตํ, อวุตฺตญฺจาปิ ยํ
ยหึ, ยญฺจ ยถา ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตํ เวทิตพฺพํ. ทุติยวาราทีสุปิ
เอเสว นโย.
     อยํ ปน วิเสโส:- ทุติยวาเร "นามปจฺจยา ผสฺโส"ติ วตฺวา
สฬายตนฏฺฐาเน น กิญฺจิ วุตฺตํ, ตํ กิมตฺถนฺติ. ปจฺจยวิเสสทสฺสนตฺถญฺเจว
มหานิทานเทสนาสงฺคหตฺถญฺจ. ผสฺสสฺส หิ น เกวลญฺจ สฬายตนเมว ๒- ปจฺจโย,
เวทนากฺขนฺธาทโย ปน ตโย ขนฺธาปิ ปจฺจยาเยว. มหานิทานสุตฺตนฺเต จสฺส
"อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ผสฺโสติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา อานนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํ.
กึปจฺจยา ผสฺโสติ อิติ เจ วเทยฺย, นามปจฺจยา ผสฺโสติ อิจฺจสฺส วจนียนฺ"ติ ๓-
เอวํ สฬายตนํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกาทสงฺคิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วุตฺโต. ตสฺมา
อิมสฺส ปจฺจยวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อิมิสฺสา จ มหานิทานสุตฺตนฺตเทสนาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน       ๒ ฉ.ม. ฉฏฺฐายตนเมว
@๓ ที.ม. ๑๐/๙๖/๕๐
ปริคฺคหตฺถํ ทุติยวาเร "นามปจฺจยา ผสฺโส"ติ วตฺวา สฬายตนฏฺฐาเน น กิญฺจิ
วุตฺตนฺติ. เอส ตาว ทุติยวาเร วิเสโส.
     ตติยวาเร ปน "วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ สุตฺตนฺตภาชนีเย อาคตเมว
จตุตฺถมงฺคํ วุตฺตํ, ตํ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา ปจฺจยาการสฺส อิธ อยุตฺตนฺติ
เจ. ตํ นายุตฺตํ, กสฺมา? สลกฺขเณ ๑- ปจฺจยภาวโต. สเจปิ หิ ตตฺถ รูปํ
จิตฺตกฺขณโต อุทฺธํ ติฏฺฐติ, ตถาปิสฺส ตํ วิญฺญาณํ สลกฺขเณ ปจฺจโย โหติ.
กถํ? ปุเรชาตสฺส ตาว จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส อญฺญสฺส วา ปจฺฉาชาตปจฺจเยน.
วุตฺตเญฺหตํ "ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส
ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๒- สหชาตสฺส ปน จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส
นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ยถาห "จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ
นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๓-
     ยทิ เอวํ ปุริมวาเรสุ กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ. รูปปฺปวตฺติเทสํ สนฺธาย
เทสิตตฺตา. อยญฺหิ ปจฺจยากาโร รูปปฺปวตฺติเทเส กามภเว คพฺภเสยฺยกานญฺเจว
อปริปุณฺณายตนโอปปาติกานญฺจ รูปาวจรเทวานญฺจ วเสน เทสิโต. เตเนเวตฺถ
"นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺ"ติ อวตฺวา ฉฏฺฐายตนนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ นามํ
เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. รูปํ ปน หทยรูปํ เวทิตพฺพํ. ตํ ปเนตสฺส สฬายตนสฺส
นิสฺสยปจฺจเยน เจว ปุเรชาตปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหตีติ เอส ตติยวาเร
วิเสโส.
     จตุตฺถวาโร ปน โยนิวเสน สํเสทชโอปปาติกานํ ๔- อายตนวเสน
ปริปุณฺณายตนานํ ภววเสน กามาวจรสตฺตานํ วเสน วุตฺโต. เตเนเวตฺถ "นามรูป-
ปจฺจยา สฬายตนนฺ"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ นามํ สฬายตนสฺส สหชาตาทีหิ, จกฺขฺวายตนาทีนํ
ปจฺฉาชาตปจฺจเยน. รูเป หทยรูปํ สฬายตนสฺส นิสฺสยปจฺจยปุเรชาตปจฺจเยหิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สกกฺขเณ. เอวมุปริปิ         ๒ อภิ. ๔๐/๑๑/๗
@๓ อภิ. ๔๐/๘/๕                   ๔ ฉ.ม. โอปปาติกานํ
จตฺตาริ มหาภูตานิ จกฺขฺวายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคเตหิ. ยสฺมา ปเนส
เอกจิตฺตกฺขณิโก ปจฺจยากาโร, ตสฺมา เอตฺถ สฬายตนปจฺจยาติ อวตฺวา
"ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส"ติ วุตฺโตติ อยํ จตุตฺถวาเร วิเสโสติ. ๑-
     เอวเมเตสํ นานาการณํ ๒- ญตฺวา ปุน สพฺเพเสฺวว เตสุ วิเสเสน ปฐมกา
เทฺว วารา อรูปภเว ปจฺจยาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อรูปภวสฺมิญฺหิ
รูเปน อสมฺมิสฺสานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ ปวตฺตนฺติ. ตติโย รูปภเว ปจฺจยาการ-
ทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. รูปภวสฺมิญฺหิ สติปิ รูปสมฺมิสฺสกตฺเต สฬายตนํ นปฺปวตฺตติ.
จตุตฺโถ กามภเว ปจฺจยาการทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. กามภวสฺมิญฺหิ สกลํ สฬายตนํ
ปวตฺตติ. ตติโย วา รูปภเว เจว กามฺภเว จ อปริปุณฺณายตนานํ อกุสลปฺปวตฺติกฺขณํ
สนฺธาย วุตฺโต. จตุตฺโถ วา กามภเว ปริปุณฺณายตนานํ. ปฐโม วา สพฺพตฺถคามิตํ
สนฺธาย วุตฺโต. โส หิ น กตฺถจิ จิตฺตปฺปวตฺติเทเส น ปวตฺตติ. ทุติโย
ปจฺจยวิเสสํ สนฺธาย วุตฺโต. เอกาทสงฺคิกตฺตเญฺหตฺถ ผสฺสสฺส จ นามปจฺจยตฺตํ
ปจฺจยวิเสโส. ตติโย ปุริมโยนิทฺวยํ สนฺธาย วุตฺโต. ปุริมาสุ หิ ทฺวีสุ โยนีสุ
โส สมฺภวติ ตตฺถ สทา สฬายตนสฺส อสมฺภวโต. จตุตฺโถ ปจฺฉิมโยนิทฺวยํ
สนฺธาย วุตฺโต. ปจฺฉิมาสุ หิ ทฺวีสุ โยนีสุ โส สมฺภวติ ตตฺถ สทา สฬายตนสฺส
สมฺภวโตติ.
     เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ จตูสุปิ วาเรสุ:-
           "ยํ ยตฺถ อญฺญถา วุตฺตํ          อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหึ
            ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺส          ตํ สพฺพมูปลกฺขเย"ติ.
     คาถาย อตฺถทีปนา กตา โหตีติ. ๓-
            เอเตเนวานุสาเรน           สพฺพเมตํ นยํ อิโต
            วิเสโส โย จ ตํ ชญฺญา        จตุกฺเกสุ ปเรสุปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ      ๒ ฉ.ม. นานากรณํ     ๓ ฉ.ม. โหติ
                           ๒. เหตุจตุกฺก
     [๒๔๔] ตตฺถ โย ตาว อิธ วุตฺโต นโย, โส สพฺพตฺถ ปากโฏเยว.
วิเสโส ปน เอวํ เวทิตพฺโพ:- เหตุจตุกฺเก ตาว อวิชฺชา เหตุ อสฺสาติ
อวิชฺชาเหตุโก, อวิชฺชา อสฺส สหวตฺตนโต ยาว ภงฺคา ปวตฺติกา คมิกาติ วุตฺตํ
โหติ. "อวิชฺชาปจฺจยา"ติ จ เอตฺตาวตา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สาธารณโต
สงฺขารสฺส อวิชฺชา ปจฺจโยติ ทสฺเสตฺวา ปุน "อวิชฺชาเหตุโก"ติ เอเตเนว
วิเสสโต อวิคตปจฺจยตา ทสฺสิตา. สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ สงฺขารเหตุกนฺติอาทีสุปิ
เอเสว นโย.
     กสฺมา ปน ภวาทีสุ เหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ. อวิคตปจฺจยนิยมาภาวโต
อภาวโต จ อวิคตปจฺจยสฺส. "ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว, ฐเปตฺวา
อุปาทานํ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, อยํ
วุจฺจติ อุปาทานปจฺจยา ภโว"ติ วจนโต อุปาทานปจฺจยา จตุนฺนํ ขนฺธานํ อิธ
ภโวติ นามํ. สงฺขารกฺขนฺเธ จ "ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา"ติอาทิวจนโต ๑-
ชาติชรามรณานิ อนฺโตคธานิ.
     ตตฺถ ยาว อุปาทานํ, ตาว ชาติชรามรณานํ อนุปลพฺภนโต อุปาทานํ
ภวสฺส น นิยมโต อวิคตปจฺจโย โหติ. "ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาตี"ติอาทิ-
วจนโต สงฺขตลกฺขเณสุ ชาติยา ชรามรณสงฺขาตสฺส ภวสฺส ชาติกฺขณมตฺเตเยว
อภาวโต อวิคตปจฺจยภาโว น สมฺภวติ. ตถา ชาติยา ชรามรณกฺขเณ อภาวโต.
อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปน ภโว ชาติยา. ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโยติ สพฺพถาปิ
อวิคตปจฺจยนิยมาภาวโต อภาวโต จ อวิคตปจฺจยสฺส ภวาทีสุ เหตุกคฺคหณํ น
กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     เกจิ ปนาหุ:- "ภโว ทุวิเธนา"ติ วจนโต อุปปตฺติมิสฺสโก ภโว, น
จ อุปปตฺติภวสฺส อุปาทานํ อวิคตปจฺจโย โหตีติ "อุปาทานปจฺจยา ภโว
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๖/๗๑/๑๓
อุปาทานเหตุโก"ติ อวตฺวา "อุปาทานปจฺจยา ภโว"ติ วุตฺโต. อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา
ปรโตปิ น วุตฺตนฺติ. ตํ อิธ อุปปตฺติมิสฺสกสฺส ภวสฺส อนธิปฺเปตตฺตา อยุตฺตํ.
อรูปกฺขนฺธา หิ อิธ ภโวติ อาคตา.
     ภวปจฺจยา ชาตีติ เอตฺถปิ ๑- ฐเปตฺวา ชาติชรามรณานิ อวเสโส ภโว
ชาติยา ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. กสฺมา? ชาติอาทีนํ ชาติยา อปฺปจฺจยตฺตา. ยทิ
เอวํ "ฐเปตฺวา ชาติชรามรณานิ ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ วตฺตพฺโพติ. อาม
วตฺตพฺโพ, วตฺตพฺพปเทสาภาวโต ปน น วุตฺโต. ทสมงฺคนิทฺเทเส หิ อุปาทาน-
ปจฺจยสมฺภูโต ภโว วตฺตพฺโพ, เอกาทสมงฺคนิทฺเทเส ชาติ วตฺตพฺพา. โย ปน
ภโว ชาติยา ปจฺจโย, ตสฺส วตฺตพฺพปเทโส นตฺถีติ วตฺตพฺพปเทสาภาวโต น
วุตฺโต. อวุตฺโตปิ ปน ยุตฺติโต คเหตพฺโพติ. วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติอาทีสุ
จ วิญฺญาณาทีนํ อวิคตปจฺจยภาวสมฺภวโต วิญฺญาณเหตุกาทิวจนํ กตนฺติ เอส
เหตุจตุกฺเก วิเสโส.
                         --------------
                          ๓. สมฺปยุตฺตจตุกฺก
     [๒๔๕] สมฺปยุตฺตจตุกฺเกปิ อวิชฺชาปจฺจยาติ เอตฺตาวตา สหชาตาทิปจฺจย-
วเสน สงฺขารสฺส อวิชฺชาปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน "อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต"ติ
สมฺปยุตฺตปจฺจยตา ทสฺสิตา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยสฺมา ปน อรูปีนํ ธมฺมานํ
รูปธมฺเมหิ สมฺปโยโค นตฺถิ, ตสฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติอาทีสุปิ ๒-
ตติยจตุตฺถวารปเทสุ "วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ นามนฺ"ติอาทินา นเยน ยํ ลพฺภติ,
ตเทว คหิตนฺติ เอส สมฺปยุตฺตจตุกฺเก วิเสโส.
                          ๔. อญฺญมญฺญจตุกฺก
     [๒๔๖] อญฺญมญฺญจตุกฺเกปิ อวิชฺชาปจฺจยาติ สหชาตาทิปจฺจยวเสน
สงฺขารสฺส อวิชฺชาปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา "สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอตฺถ จ           ๒ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อญฺญมญฺญปจฺจยตา ทสฺสิตา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยสฺมา ปน ภโว นิปฺปเทโส,
อุปาทานํ สปฺปเทสํ, สปฺปเทสธมฺโม จ นิปฺปเทสธมฺมสฺส ปจฺจโย โหติ. น
นิปฺปเทสธมฺโม สปฺปเทสธมฺมสฺส, ตสฺมา เอตฺถ "ภวปจฺจยาปิ อุปาทานนฺ"ติ น
วุตฺตํ. เหฏฺฐา วา เทสนาย ปจฺฉินฺนตฺตา เอวํ น วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ๑-
นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ อตฺถิ, สฬายตนปจฺจยา เอกจิตฺตกฺขเณ นามรูปํ นตฺถิ,
ยสฺส สฬายตนํ อญฺญมญฺญปจฺจโย ภเวยฺย, ตสฺมา จตุตฺถวาเร "สฬายตนปจฺจยาปิ ๒-
นามรูปนฺ"ติ ยํ ลพฺภติ ตเทว คหิตนฺติ เอส อญฺญมญฺญจตุกฺเก วิเสโส.
                        อวิชฺชามูลกนยมาติกา.
                           ----------
                        สงฺขาราทิมูลกนยมาติกา
     [๒๔๗] อิทานิ สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชาติ สงฺขารมูลกนโย อารทฺโธ.
ตตฺถาปิ ยถา อวิชฺชามูลเก, เอวํ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โสฬส จ วารา เวทิตพฺพา.
ปฐมจตุกฺเก ปน ปฐมวารเมว ทสฺเสตฺวา เทสนา สงฺขิตฺตา. ยถา เจตฺถ, เอวํ
วิญฺญาณมูลกาทีสุปิ. ตตฺถ สพฺเพเสฺวว เตสุ สงฺขารมูลกาทีสุ อฏฺฐสุ นเยสุ
"สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา"ติอาทินา นเยน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อวิชฺชาย
สงฺขาราทิปจฺจยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร"ติอาทินา นเยน
เอกจิตฺตกฺขเณปิ ปจฺจยาการจกฺกสฺส ปวตฺติ ทสฺสิตา.
     กสฺมา ปน ภวมูลกา ชาติชรามรณมูลกา วา นยา น วุตฺตา, กึ
ภวปจฺจยา อวิชฺชา น โหตีติ? โน น โหติ, "สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา"ติ
เอวมาทีสุ ปน วุจฺจมาเนสุ น โกจิ ภวปริยาปนฺโน ธมฺโม อวิชฺชาย ปจฺจโย
น วุตฺโต. ตสฺมา อปุพฺพสฺส อญฺญสฺส อวิชฺชาปจฺจยสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต
ภวมูลกนโย น วุตฺโต. ภวคฺคหเณน จ อวิชฺชาปิ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา
"ภวปจฺจยา อวิชฺชา"ติ วุจฺจมาเน "อวิชฺชาปจฺจยา อวิชฺชา"ติปิ วุตฺตํ สิยา, น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ           ๒ ฉ.ม. ฉฏฺฐายตนปจฺจยาปิ
จ เอกจิตฺตกฺขเณ อวิชฺชา อวิชฺชาย ปจฺจโย นาม โหติ. ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตาว
ชาติชรามรณมูลกาปิ นยา น คหิตา. อปิจ ภเว ชาติชรามรณานิปิ อนฺโตคธานิ,
น เจตานิ เอกจิตฺตกฺขเณ อวิชฺชาย ปจฺจยา โหนฺตีติ ภวมูลกา ชาติชรามรณมูลกา
วา นยา น วุตฺตาติ.
                           มาติกาวณฺณนา.
                            ---------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๒๑๕-๒๒๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=5069&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=5069&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=274
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=3846
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3774
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3774
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35