อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๔๘-๙] อิทานิ ยถา เหฏฺา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลตฺติกํ อาทึ
กตฺวา นิกฺขิตฺตมาติกาย ปฏิปาฏิยา ปมํ กุสลํ ภาชิตํ, ตถา อิธ มาติกาย
อนิกฺขิตฺตตฺตา ปมํ กุสลํ อนามสิตฺวา "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร"ติ อกุสลธมฺมวเสน
มาติกาย นิกฺขิตฺตตฺตา นิกฺเขปปฏิปาฏิยาว อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ
ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา จิตฺตุปฺปาท-
กณฺเฑ ๑- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน เอกจิตฺตกฺขเณ ตณฺหาย จ
กามุปาทานสฺส จ สมฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ยํ เอตฺถ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ลพฺภติ,
ตเทว ทสฺเสตุํ ทิฏฺิ ทิฏฺิคตนฺติอาทิ วุตฺตํ.
     ภวนิทฺเทเส จ ยสฺมา อุปาทานํ สงฺขารกฺขนฺเธ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา
"เปตฺวา อุปาทานํ เวทนากฺขนฺโธ สญฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺาณกฺขนฺโธ"ติ
วุตฺตํ. เอวญฺหิ วุจฺจมาเน อุปาทานสฺส อุปาทานปจฺจยตฺตํ อาปชฺเชยฺย,
น จ ตเทว ตสฺส ปจฺจโย โหติ. ชาติอาทินิทฺเทเสสุ ยสฺมา เอเต อรูปธมฺมานํ
ชาติอาทโย, ตสฺมา "ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา จุติ จวนตา"ติ น วุตฺตํ.
     [๒๕๐] เอวํ ปมวารํ นิฏฺเปตฺวา ปุน ทุติยวาเร ยสฺมึ สมเย
ปมวาเรน ปจฺจยากาโร ทสฺสิโต, ตสฺมึเยว สมเย อปเรนปิ นเยน ปจฺจยาการํ
ทสฺเสตุํ วิสุํ สมยววตฺถานวารํ อวตฺวา ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๓๖๕/๓๐๔
สงฺขาโรติอาทินา นเยน เทสนา กตา. ตตฺถ เปตฺวา ผสฺสนฺติ อิทํ ยสฺมา ผสฺโสปิ
นามปริยาปนฺโน, ตสฺมา ผสฺสสฺส นามโต นีหรณตฺถํ วุตฺตํ.
     [๒๕๒] ตติยวาเร ยสฺส จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส วิญฺาณํ ปจฺจโย, ตสฺมึ
ปวตฺตมาเน ยสฺมา เตนุปลทฺธานํ ๑- จกฺขฺวายตนาทีนํ อุปจิตตฺตํ ปญฺายติ, ตสฺมา
จกฺขฺวายตนสฺส อุปจโยติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา จ กมฺมชรูปสฺสาปิ ตสฺมึ สมเย
ปวตฺตมานสฺส ๒- วิญฺาณํ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตสฺมาปิ เอวํ วุตฺตํ.
ตตฺถ กิญฺจาปิ กมฺมชํ จิตฺตสมุฏฺานนฺติ เทฺวว สนฺตติโย คหิตา, อิตราปิ ปน
เทฺว สนฺตติโย คเหตพฺพา. ตาสมฺปิ หิ วิญฺาณํ ปจฺจโย โหติเยว.
     [๒๕๔] จตุตฺถวาเร ปน ยสฺมา เอกจิตฺตกฺขเณปิ มหาภูตรูปปจฺจยา
จกฺขฺวายตนาทีนิ, หทยรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ๓- นามปจฺจยา จ ปจฺฉาชาตสหชาตาทิ-
วเสน ยถานุรูปํ สพฺพานิปิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ,
จกฺขฺวายตนนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ.
                         ปมจตุกฺกนิทฺเทโส.
     [๒๕๖] ทุติยจตุกฺเก สพฺพํ อุตฺตานเมว.
     [๒๖๔] ตติยจตุกฺเก ยสฺส สมฺปยุตฺตปจฺจยภาโว น โหติ, ยสฺส จ โหติ,
ตํ วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุจฺจติ วิญฺาณปจฺจยา นามรูปํ วิญฺาณสมฺปยุตฺตํ
นามนฺติอาทิ วุตฺตํ.
                         ตติยจตุกฺกนิทฺเทโส.
     [๒๗๒] จตุตฺถจตุกฺเก ผสฺสปจฺจยา นามนิทฺเทเส กิญฺจาปิ "เปตฺวา
ผสฺสํ เวทนากฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณกฺขนฺโธ, อิทํ วุจฺจติ ผสฺสปจฺจยา นามนฺ"ติ
น วุตฺตํ, ตถาปิ อนนฺตราตีตปทนิทฺเทเส "เปตฺวา ผสฺสํ เวทนากฺขนฺโธ
ฯเปฯ วิญฺาณกฺขนฺโธ"ติ วุตฺตตฺตา อวุตฺตมฺปิ ตํ วุตฺตเมว โหติ. ยเทว หิ
นามํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, ผสฺโสปิ ตสฺเสว ปจฺจโยติ.
                         จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทโส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตนุปตฺถทฺธานํ     ๒ ฉ.ม. วตฺตมานสฺส        ๓ ฉ.ม. ฉฏฺายตนํ
     ยถา จายํ จตุตฺถจตุกฺเก ๑- โสฬสวารปฺปเภโท อวิชฺชามูลโก ปมนโย
เอตสฺมึ ปมากุสลจิตฺเต ปกาสิโต, เอวํ สงฺขารมูลกาทโย อฏฺ นยาปิ เวทิตพฺพา,
ปาลิ ปน สงฺขิตฺตา. เอวเมว ตสฺมึ ปมากุสลจิตฺเตเยว นว นยา ฉตฺตึส
จตุกฺกานิ จตุจตฺตาฬีสาธิกญฺจ วารสตํ โหตีติ เวทิตพฺพา. ๒-
     [๒๘๐] อิทานิ อิมินาว นเยน เสสากุสลจิตฺเตสุปิ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ
กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิมารทฺธํ. ตตฺถ ยสฺมา ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ ตณฺหาปจฺจยา
อุปาทานํ นตฺถิ, ตสฺมา อุปาทานฏฺาเน อุปาทานํ วิย ทฬฺหนิปาตินา อธิโมกฺเขน
ปทํ ปูริตํ. โทมนสฺสสหคเตสุ จ ยสฺมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปิ นตฺถิ,
ตสฺมา ตณฺหาฏฺาเน ตณฺหา วิย พลวกิเลเสน ปฏิเฆน ปทํ ปูริตํ, อุปาทานฏฺาเน
อธิโมกฺเขเนว. วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา สนฺนิฏฺานาภาวโต
อธิโมกฺโขปิ นตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺาเน พลวกิเลสภูตาย วิจิกิจฺฉาย ปทํ ปูริตํ,
อุปาทานฏฺานํ ปริหีนเมว. อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา อธิโมกฺโข อตฺถิ,
ตสฺมา ตณฺหาฏฺาเน พลวกิเลเสน อุทฺธจฺเจน ปทํ ปูริตํ, อุปาทานฏฺาเน
อธิโมกฺเขเนว. สพฺพตฺเถว จ วิเสสมตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปาลิ สงฺขิตฺตา. โย จายํ
วิเสโส ทสฺสิโต, ตตฺถ เกวลํ อธิโมกฺขนิทฺเทโสว อปุพฺโพ. เสสํ เหฏฺา
อาคตเมว.
     อธิโมกฺขนิทฺเทเส ปน อธิมุจฺจนวเสน อธิโมกฺโข. อธิมุจฺจติ วา เตน อารมฺมเณ
จิตฺตํ นิพฺพิจิกิจฺฉตาย สนฺนิฏฺานํ คจฺฉตีติ อธิโมกฺโข. อธิมุจฺจนากาโร
อธิมุจฺจนา. ตสฺส จิตฺตสฺส ตสฺมึ วา อารมฺมเณ อธิมุตฺตตาติ ตทธิมุตฺตตา.
สพฺพจิตฺเตสุ จ ปมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว นยจตุกฺกวารปฺปเภโท เวทิตพฺโพ.
เกวลญฺหิ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต อุปาทานมูลกสฺส นยสฺส อภาวา อฏฺ นยา
ทฺวตฺตึส จตุกฺกานิ อฏฺวีสาธิกญฺจ วารสตํ โหตีติ.
                         อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา.
                            --------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. จตุจตุกฺโก         ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๒๒๔-๒๒๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=5289&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=5289&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=291
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=4108
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3903
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3903
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35