อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         ๗. สติปฏฺานวิภงฺค
                   ๑. สุตฺตนฺตภาชนีย อุทฺเทสวารวณฺณนา
     [๓๕๕] อิทานิ ตทนนฺตเร สติปฏฺานวิภงฺเค จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท,
เตน น ตโต เหฏฺา น อุทฺธนฺติ สติปฏฺานปริจฺเฉทํ ทีเปติ. สติปฏฺานาติ
ตโย สติปฏฺานา:- สติโคจโรปิ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนย-
วีติวตฺตตาปิ สติปิ. "จตุนฺนํ ภิกฺขเว สติปฏฺานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ
เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ. โก จ ภิกฺขเว กายสฺส สมุทโย. อาหารสมุทยา
กายสฺส สมุทโย"ติอาทีสุ ๑- หิ สติโคจโร สติปฏฺานนฺติ วุจฺจติ. ตถา "กาโย
อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานญฺเจว สติ จา"ติอาทีสุ. ๒- ตสฺสตฺโถ:-
ปติฏฺาติ อสฺมินฺติ ปฏฺานํ. กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ,
ปธานํ านนฺติ วา ปฏฺานํ, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ หตฺถิฏฺานํ
อสฺสฏฺานนฺติอาทีนิ ๓- วิย.
     "ตโย สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุ-
สาสิตุมรหตี"ติ ๔- เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา
สติปฏฺานนฺติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ:- ปฏฺเปตพฺพโต ปฏฺานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ
อตฺโถ. เกน ปฏฺเปตพฺพโตติ? สติยา, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. "จตฺตาโร
สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี"ติอาทีสุ ๕- ปน
สติเยว สติปฏฺานนฺติ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ
โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ ๖- อตฺโถ. สติเยว ปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานํ.
อถวา สรณฏฺเน สติ, อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานํ. อิติ สติ จ สา ปฏฺานญฺจาติปิ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๔๐๘/๑๖๑              ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. หตฺถิฏฺานอสฺสฏฺานาทีนิ       ๔ ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๙
@๕ ม.อุ. ๑๔/๑๔๗/๑๓๐              ๖ ฉ.ม. วตฺตตีติ
สติปฏฺานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ยทิ เอวํ กสฺมา สติปฏฺานาติ พหุวจนํ
กตนฺติ? สติยา พหุตฺตา. อารมฺมณเภเทน หิ พหุธา กตา ๑- สติโยติ.
     กสฺมา ปน ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺานา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ?
เวเนยฺยหิตตฺตา. ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิเกสุ หิ มนฺทติกฺขวเสน
ทฺวิธา ปวตฺเตสุ มนฺทสฺส ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิ-
มคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. ทิฏฺิจริตสฺสปิ มนฺทสฺส
นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ
ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ
ปมํ สติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส โอฬาริการมฺมเณ อสณฺหนโต ทุติยํ.
วิปสฺสนายานิกสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตารมฺมณํ ตติยํ, ติกฺขสฺส
อติปฺปเภทคตารมฺมณํ จตุตฺถํ. อิติ จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ.
     สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา. กาโย หิ อสุโภ, ตตฺถ จ
สุภวิปลฺลาสวิปลฺลฏฺา ๒- สตฺตา. เตสํ ตตฺถ อสุภภาวทสฺสเนน ตสฺส วิปลฺลาสสฺส
ปหานตฺถํ ปมํ สติปฏฺานํ วุตฺตํ. สุขํ นิจฺจํ อตฺตาติ คหิเตสุปิ จ เวทนาทีสุ
เวทนา ทุกฺขา, จิตฺตํ อนิจฺจํ, ธมฺมา อนตฺตา, เอเตสุ จ สุขนิจฺจอตฺตภาว-
วิปลฺลาสวิปลฺลฏฺา ๒- สตฺตา. เตสํ ตตฺถ ทุกฺขาทิภาวทสฺสเนน เตสํ วิปลฺลาสานํ
ปหานตฺถํ เสสานิ ตีณิ วุตฺตานีติ เอวํ สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ
วา จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺจ วิปลฺลาสปฺ-
ปหานตฺถเมว, อถโข จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหาร-
ปริญฺตฺถญฺจ จตฺตาโรว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาว ปกรณนโย.
     อฏฺกถายํ ปน "สรณวเสน เจว เอกตฺตสโมสรณวเสน จ เอกเมว
สติปฏฺานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโร"ติ เอตเทว วุตฺตํ. ยถา หิ จตุทฺวาเร
นคเร ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พหุกา ตา          ๒ ฉ.ม.....วิปลฺลตฺถา
ปาจีนทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, ทกฺขิณโต, ปจฺฉิมโต, อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา
อุตฺตรทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ. เอวํ
สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. นครํ วิย หิ นิพฺพานมหานครํ, ทฺวารํ วิย อฏฺงฺคิโก
โลกุตฺตรมคฺโค, ปาจีนทิสาทโย วิย กายาทโย.
     ยถา ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา
ปาจีนทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ กายานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา
จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา กายานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน
อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา ทกฺขิณโต อาคจฺฉนฺตา
ทกฺขิณทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ,
เอวํ เวทนานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา
เวทนานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ.
ยถา ปจฺฉิมโต อาคจฺฉนฺตา ปจฺฉิมทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปจฺฉิมทฺวาเรน
นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ จิตฺตานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา โสฬสวิเธน
จิตฺตานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา จิตฺตานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน
เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา อุตฺตรทิสาย อุฏฺานกํ
ภณฺฑํ คเหตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ ธมฺมานุปสฺสนามุเขน
อาคจฺฉนฺตา ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา ธมฺมานุปสฺสนาภาวนานุภาว-
นิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺตีติ เอวํ สรณวเสน เจว
เอกตฺตสโมสรณวเสน จ เอกเมว สติปฏฺานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโรว ๑-
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     อิธ ภิกฺขูติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภควตา เทวโลเก นิสีทิตฺวา อยํ
สติปฏฺานวิภงฺโค กถิโต, เอกภิกฺขุปิ ตตฺถ ภควโต สนฺติเก นิสินฺนโก นาม นตฺถิ.
เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภิกฺขู ภาเวนฺติ. ภิกฺขุโคจรา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จตฺตาโรติ
หิ เอเต, ตสฺมา อิธ ภิกฺขูติ อาลปติ. กึ ปเนเต สติปฏฺาเน ภิกฺขูเยว
ภาเวนฺติ น ภิกฺขุนีอาทโยติ? ภิกฺขุนีอาทโยปิ ภาเวนฺติ, ภิกฺขู ปน อคฺคปริสา.
อิติ อคฺคปริสตฺตา อิธ ภิกฺขูติ อาลปติ. ปฏิปตฺติยา วา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต
เอวมาห. โย หิ อิมํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชติ, โส ภิกฺขุ นาม โหติ. ปฏิปนฺนโก
หิ เทโว วา โหตุ มนุสฺโส วา, ภิกฺขูติ สงฺขฺยํ คจฺฉเตว. ๑- ยถาห:-
                 "อลงฺกโต เจปิ สมญฺจเรยฺย
                  สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี
                  สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ
                  โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขู"ติ. ๒-
                  กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา
     อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อชฺฌตฺตํ กาเยติ อตฺตโน กาเยติ
อตฺโถ. ตตฺถ กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ
ธมฺมานํ สมูหฏฺเน หตฺถิกายอสฺสกายรถกายาทโย วิย กาโยติ อธิปฺเปโต. ยถา
จ สมูหฏฺเน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเน. กุจฺฉิตานญฺหิ ปรมเชคุจฺฉานํ เกสาทีนํ ๓-
อาโยติปิ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อายนฺติ ตโตติ
อาโย. เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย, อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย.
     กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล ๔- กายํ วา อนุปสฺสมาโน. กาเยติ
จ วตฺวาปิ ปุน กายานุปสฺสีติ ทุติยกายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆน-
วินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน น กาเยเยว ๕- เวทนานุปสฺสี
จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถโข กาเย กายานุปสฺสีเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ
กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺขํ คจฺฉติเยว      ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๒/๔๒     ๓ ฉ.ม. โส
@๔ ฉ.ม. กายานุปสฺสน...          ๕ ฉ. กาเย
น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถี-
ปุริสานุปสฺสี. โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถาปิ
น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, อถโข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย
องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสี, นคราวยวานุปสฺสโก วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี,
กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิภุญฺชโก วิย จ ริตฺตมุฏฺิวินิเวธโก ๑- วิย จ ภูตุปาทาย-
สมูหานุปสฺสีเยวาติ นานปฺปการโต สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน ทสฺสเนน
ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา
อิตฺถี วา ปุริโส วา อญฺโ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสฺส
สมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา:-
            "ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺ         ยํ ทิฏฺ ตํ น ปสฺสติ
             อปสฺสํ พชฺฌเต มุโฬฺห        พชฺฌมาโน น มุจฺจตี"ติ.
     ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ, อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ:- อยญฺหิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสีเยว, น อญฺธมฺมานุปสฺสี.
กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสิโน โหนฺติ. น เอวํ
อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขอตฺตสุภภาวานุปสฺสี, อถโข
กายานุปสฺสี อนิจฺจทุกฺขานตฺตอสุภาการสมูหานุปสฺสีเยวาติ วุตฺตํ โหติ. อถวา ยฺวายํ
มหาสติปฏฺาเน "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺคโต วา ฯเปฯ โส สโตว
อสฺสสตี"ติอาทินา ๒- นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณกชาตอฏฺิกปริโยสาโน กาโย
วุตฺโต, โย จ "อิเธกจฺโจ ปวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, ตถา อาโปกายํ, เตโชกายํ,
วาโยกายํ, เกสกายํ, โลมกายํ, ฉวิกายํ, จมฺมกายํ, มํสกายํ, รุหิรกายํ, ๓-
นหารุกายํ, อฏฺิกายํ, อฏฺิมิญฺชกายนฺ"ติ ปฏิสมฺภิทายํ ๔- กาโย วุตฺโต, ตสฺส
สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสีติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.....วินิเวโก       ๒ ที.ม. ๑๐/๓๗๔/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๗/๗๗
@๓ ฉ.ม. รุธิรกายํ           ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ (สฺยา)
     อถวา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ
อนนุปสฺสนโตปิ, ๑- ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส
อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาเต กายานุปสฺสีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อปิจ "อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต"ติอาทินา อนุกฺกเมน
ปฏิสมฺภิทายํ ๒- อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส
กายสฺส อนุปสฺสนโตปิ กาเย กายานุปสฺสีติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
    ตถา หิ อยํ กาเย กายานุปสฺสนาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ อิมํ กายํ
อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน
นิจฺจโต, ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต,
นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ, วิรชฺชติ โน รชฺชติ, นิโรเธติ โน สมุเทติ, ๓-
ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ. โส ตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺ ปชหติ,
ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺ
ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต
สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ ๒- เวทิตพฺโพ.
     วิหรตีติ จตูสุ อิริยาปถวิหาเรสุ อญฺตรวิหารสมาโยคปริทีปนเมตํ, เอกํ
อิริยาปถพาธนํ อญฺตเรน ๔- อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปตมานํ อตฺตภาวํ
หรติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ.
     พหิทฺธา กาเยติ ปรสฺส กาเย. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเยติ กาเลน อตฺตโน
กาเย, กาเลน ปรสฺส กาเย. ปมนเยน หิ อตฺตโน กาเย กายปริคฺคโห วุตฺโต,
ทุติยนเยน ปรสฺส กาเย, ตติยนเยน กาเลน อตฺตโน, กาเลน ปรสฺส กาเย.
อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปน ฆฏิตารมฺมณํ นาม นตฺถิ, ปคุณกมฺมฏฺานสฺส ปน อปราปรํ
สญฺจรณกาโล เอตฺถ กถิโต. อาตาปีติ กายปริคฺคาหกวิริยสมาโยคปริทีปนเมตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ        ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ (สฺยา)
@๓ ก. สมุทาเนติ                ๔ ฉ.ม. อปเรน
โส หิ ยสฺมา ตสฺมึ สมเย ยนฺตํ วิริยํ ตีสุ ภเวสุ กิเลสานํ อาตาปนโต
อาตาโปติ วุจฺจติ, เตน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา อาตาปีติ วุจฺจติ.
     สมฺปชาโนติ กายปริคฺคาหเกน สมฺปชญฺสงฺขาเตน าเณน สมนฺนาคโต.
สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ
ปริคฺคเหตฺวา ปญฺาย อนุปสฺสติ. น หิ สติวิรหิตสฺส อนุปสฺสนา นาม อตฺถิ.
เตเนวาห "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. ๑- ตสฺมา เอตฺถ "กาเย
กายานุปสฺสี วิหรตี"ติ เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานกมฺมฏฺานํ วุตฺตํ
โหติ. อถวา ยสฺมา อนาตาปิโน อนฺโตสงฺเขโป อนฺตรายกโร โหติ, อสมฺปชาโน
อุปายปริคฺคเห จ อสมตฺโถว โหติ, เตนสฺส ตํ กมฺมฏฺานํ น สมฺปชฺชติ.
ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สมฺปชฺชติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ "อาตาปี
สมฺปชาโน สติมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ สมฺปโยคงฺคญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานงฺคํ
ทสฺเสตุํ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน
วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ เอตฺถ ยฺวายํ อชฺฌตฺตาทิเภโท
กาโย ปริคฺคหิโต, เสฺวว อิธ โลโก นาม. ตสฺมึ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ
วินยิตฺวาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตฺถ อภิชฺฌาคหเณน กามจฺฉนฺโท, โทมนสฺสคฺคหเณน
พฺยาปาโท สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา นีวรณปริยาปนฺนพลวธมฺมทฺวยทสฺสเนน
นีวรณปฺปหานํ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
     วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาวินเยน กายสมฺปตฺติมูลกสฺส อนุโรธสฺส
โทมนสฺสวินเยน กายวิปตฺติมูลกสฺส วิโรธสฺส อภิชฺฌาวินเยน จ กาเย อภิรติยา
โทมนสฺสวินเยน กายภาวนาย อนภิรติยา อภิชฺฌาวินเยน กาเย อภูตานํ
สุภสุขภาวาทีนํ ปกฺเขปสฺส โทมนสฺสวินเยน กาเย ภูตานํ อสุภาสุขภาวาทีนํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
อปนยนสฺส จ ปหานํ วุตฺตํ. เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาโว โยคสมตฺถตา จ
ทีปิตา โหติ. โยคานุภาโว หิ เอส, หทยํ ๑- อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต อรติรติสโห
อภูตปกฺเขปภูตาปนยนวิรหิโต จ โหติ. อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต เจส อรติรติสโห
อภูตํ อปกฺขิปนฺโต ภูตญฺจ อนปเนนฺโต โยคสมตฺโถ โหตีติ.
     อปโร นโย:- "กาเย กายานุปสฺสี"ติ เอตฺถ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺานํ
วุตฺตํ. "วิหรตี"ติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรน กมฺมฏฺานิกสฺส กายสฺส ปริหรณํ. ๒-
"อาตาปี"ติอาทีสุ อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเน สพฺพตฺถิกํ กมฺมฏฺานํ
กมฺมฏฺานปริหรณุปาโย วา. สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธสมโถ,
สมฺปชญฺเน วิปสฺสนา, อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อยํ ตาว กายานุปสฺสนาสติปฏฺานุทฺเทสสฺส อตฺถวณฺณนา.
                     เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา
     เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานุทฺเทสาทีสุปิ อชฺฌตฺตาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
เอเตสุปิ หิ อตฺตโน เวทนาทีสุ, ปรสฺส เวทนาทีสุ, กาเลน อตฺตโน
กาเลน ปรสฺส เวทนาทีสูติ ติวิโธ ปริคฺคโห วุตฺโต. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ-
อาทีสุ จ เวทนาทีนํ ปุน วจเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ
เอตฺถ ปน เวทนาติ ติสฺโส เวทนา, ตา จ โลกิยาเอว. จิตฺตมฺปิ โลกิยํ, ตถา
ธมฺมา. เตสํ วิภาโค นิทฺเทสวาเร ปากโฏ ภวิสฺสติ. เกวลํ ปนิธ ยถา เวทนา
อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา อนุปสฺสนฺโต "เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี"ติ เวทิตพฺโพ.
เอส นโย จิตฺตธมฺเมสุ. กถญฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพาติ? สุขา ตาว เวทนา
ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยทยํ, ฉ. ยทิทํ       ๒ ฉ.ม. กายปริหรณํ
            "โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท         ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต
             อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ             อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต
             สเว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ      *- อุปสนฺโต จริสฺสตี"ติ. ๑-
     สพฺพาเอว เจตา ทุกฺขาติปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ ยงฺกิญฺจิ เวทยิตํ,
ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. ๒- สุขทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห "สุขา โข
อาวุโส วิสาข เวทนา ิติสุขา วิปริณามทุกฺขา"ติ ๓- สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อปิจ
อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ วเสนาปิ ๔- อนุปสฺสิตพฺพา. เสสํ นิทฺเทสวาเรเยว
ปากฏํ ภวิสฺสติ.
     จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยาทินานตฺต-
เภทานํ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตสราคาทิเภทานญฺจ วเสน
อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมา สลกฺขณสามญฺลกฺขณานํ สุญฺตาธมฺมสฺส อนิจฺจาทิสตฺตา-
นุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตสนฺตาสนฺตาทิเภทานญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา.
เสสํ วุตฺตนยเมว. กามญฺเจตฺถ ยสฺส กายสงฺขาเต โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ
ปหีนํ, ตสฺส เวทนาทิโลเกสุปิ ตํ ปหีนเมว. นานาปุคฺคลวเสน ปน นานาจิตฺตกฺขณิก-
สติปฏฺานภาวนาวเสน จ สพฺพตฺถ วุตฺตํ. ยโต วา เอกตฺถ ปหีนํ,
เสเสสุปิ ปหีนํ โหติ. เตเนวสฺส ตตฺถ ปหานทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพนฺติ.
                      อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                      กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๕๖] อิทานิ เสยฺยถาปิ นาม เฉโก วิลีวการโก ถูลกิลญฺชสณฺหกิลญฺช-
จงฺโกฏกเปฬาปุฏาทีนิ อุปกรณานิ กาตุกาโม เอกํ มหาเวฬุํ ลภิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.สฬา. ๑๘/๓๖๘/๒๕๗ (สฺยา)     ๒ สํ.สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ (สฺยา)
@๓ ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔             ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๘/๖๒๔ (สฺยา)
@* ปาลิ. ปริชานาติ เวทนา
จตุธา ฉินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ เวฬุขณฺฑํ คเหตฺวา ผาเลตฺวา ตํ ตํ อุปกรณํ
กเรยฺย, ยถา วา ปน เฉโก สุวณฺณกาโร นานาวิหิตํ ปิลนฺธนวิกตึ กตฺตุกาโม
สุปริสุทฺธํ สุวณฺณฆฏิกํ ลภิตฺวา จตุธา ฉินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ โกฏฺาสํ คเหตฺวา
ตํ ตํ ปิลนฺธนํ กเรยฺย, เอวเมว ภควา สติปฏฺานเทสนาย สตฺตานํ อเนกปฺปการํ
นานาวิเสสาธิคมํ ๑- กตฺตุกาโม เอกเมว สมฺมาสตึ "จตฺตาโร สติปฏฺานา, อิธ
ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทินา นเยน อารมฺมณวเสน
จตุธา ฉินฺทิตฺวา ๒- ตโต เอเกกํ สติปฏฺานํ คเหตฺวา วิภชนฺโต กถญฺจ ภิกฺขุ
อชฺฌตฺตํ กาเยติอาทินา นเยน นิทฺเทสวารํ วตฺตุมารทฺโธ.
     ตตฺถ กถญฺจาติอาทิ วิตฺถาเรตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อยํ ปเนตฺถ
สงฺเขปตฺโถ:- เกน จ อากาเรน เกน ปกาเรน ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย
กายานุปสฺสี วิหรตีติ. เสสปุจฺฉาวาเรสุปิ เอเสว นโย. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ
สาสเน ภิกฺขุ. อยเญฺหตฺถ อิธสทฺโท อชฺฌตฺตาทิวเสน สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนา-
นิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน อญฺสาสนสฺส ตถาภาว-
ปฏิเสธโน จ. วุตฺตเญฺหตํ "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺา ปรปฺปวาทา
สมเณหิ อญฺเหี'. ติ' ๓- เตน วุตฺตํ "อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขู"ติ.
     อชฺฌตฺตํ กายนฺติ อตฺตโน กายํ. อุทฺธํ ปาทตลาติ ปาทตลโต อุปริ.
อโธ เกสมตฺถกาติ เกสคฺคโต เหฏฺา. ตจปริยนฺตนฺติ ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนํ.
ปูรนฺนานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขตีติ นานปฺปการเกสาทิอสุจิภริโต อยํ
กาโยติ ปสฺสติ. กถํ.? อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯเปฯ มุตฺตนฺติ.
ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ. อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา
ติริยํ ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. กาเยติ สรีเร.
สรีรญฺหิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนญฺจ โรคสตานํ
อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิเสสาธิคมํ    ๒ ฉ.ม. ภินฺทิตฺวา     ๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕
     เกสา โลมาติ เอเต เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา. ตตฺถ อตฺถิ อิมสฺมึ
กาเย เกสา, อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย โลมาติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมิญฺหิ
ปาทตลโต ปฏฺาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺาย เหฏฺา, ตจโต ปฏฺาย
ปริยนฺตโตติ เอตฺตเก พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ
กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณึ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปูรํ วา
วาสจุณฺณาทีนิ ๑- วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถโข ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ
อสฺสิรีกทสฺสนํ นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจึเยว ปสฺสติ. เตน วุตฺตํ อตฺถิ
อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯเปฯ มุตฺตนฺติ. อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนา.
     อิมํ ปน กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กุลปุตฺเตน
อาทิโตว จตุพฺพิธํ สีลํ โสเธตฺวา สุปริสุทฺธสีเล ปติฏฺิเตน ยฺวายํ ทสสุ
ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปฏิกูลมนสิการกมฺมฏฺานภาวนาย
ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ
อนาคามิผลาทีสุ วา อญฺตรํ ปตฺตสฺส สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน สาฏฺกถาย
ปาลิยา กตปริจยสฺส ตนฺติอาจริยสฺสาปิ กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตพฺพํ.
วิสุทฺธํ ตถารูปํ กลฺยาณมิตฺตํ เอกวิหาเร อลภนฺเตน ตสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา
อุคฺคเหตพฺพํ. ตตฺถ จตุพฺพิธสีลวิโสธนญฺเจว ๒- ปลิโพโธ จ ปลิโพธุปจฺเฉโท
จ ๓- อาจริยสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมนวิธานญฺจ ๓- สพฺพมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต
กถิตํ. ตสฺมา ตํ ตตฺถ กถิตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     อาจริเยน ปน กมฺมฏฺานํ กเถนฺเตน ติวิเธน กเถตพฺพํ. เอโก ภิกฺขุ
ปกติยา อุคฺคหิตกมฺมฏฺาโน โหติ, ตสฺส เอกํ เทฺว นิสชฺชวาเร สชฺฌายํ
กาเรตฺวา กเถตพฺพํ. เอโก สนฺติเก วสิตฺวา อุคฺคณฺหิตุกาโม โหติ, ตสฺส
อาคตาคตเวลาย กเถตพฺพํ. เอโก อุคฺคหิตฺวา อญฺตฺถ คนฺตุกาโม โหติ, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาสจุณฺณาทึ       ๒ วิสุทฺธิ. ๑/๔๔ สีลนิทฺเทส
@๓ วิสุทฺธิ. ๑/๑๑๒ กมฺมฏฺานคฺคหณนิทฺเทส
นาติปปญฺจํ นาติสงฺเขปํ กตฺวา นิชฺชฏํ นิคฺคณฺึ ๑- กมฺมฏฺานํ กเถตพฺพํ.
กเถนฺเตน กึ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ. สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ ทสธา จ มนสิการโกสลฺลํ
อาจิกฺขิตพฺพํ.
     ตตฺถ วจสา มนสา วณฺณโต สณฺานโต ทิสโต โอกาสโต ปริจฺเฉทโตติ
เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อิมสฺมิญฺหิ ปฏิกูลมนสิการกมฺมฏฺาเน
โยปิ ติปิฏโก โหติ, เตนาปิ มนสิการกาเล ปมํ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
เอกสฺส ๒- หิ สชฺฌายํ กโรนฺตสฺเสว กมฺมฏฺานํ ปากฏํ โหติ มลยวาสีมหาเทวตฺเถรสฺส
สนฺติเก อุคฺคหิตกมฺมฏฺานานํ ทฺวินฺนํ เถรานํ วิย. เถโร กิร เตหิ
กมฺมฏฺานํ ยาจิโต "จตฺตาโร มาเส อิมํ เอวํ สชฺฌายํ กโรถา"ติ ทฺวตฺตึสาการปาลึ
อทาสิ. เต กิญฺจาปิ เตสํ เทฺว ตโย นิกายา ปคุณา, ปทกฺขิณคฺคาหิตาย ปน
จตฺตาโร มาเส ทฺวตฺตึสาการํ สชฺฌายนฺตาว โสตาปนฺนา อเหสุํ.
     ตสฺมา กมฺมฏฺานํ กเถนฺเตน อาจริเยน อนฺเตวาสิโก วตฺตพฺโพ "ปมํ
ตาว วาจาย สชฺฌายํ กโรหี"ติ. กโรนฺเตน จ ตจปญฺจกาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา
อนุโลมปฏิโลมวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพ. "เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ"ติ
หิ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต "ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ. ตทนนฺตรํ
วกฺกปญฺจเก "มํสํ นหารุ อฏฺิ อฏฺิมิญฺชํ วกฺกนฺ"ติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต
"วกฺกํ อฏฺิมิญฺชํ อฏฺิ นหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
ตโต ปปฺผาสปญฺจเก "หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสนฺ"ติ วตฺวา ปุน
ปฏิโลมโต "ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺิมิญฺชํ อฏฺิ นหารุ
มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
     ตโต อิมํ ตนฺตึ อนารุฬฺหมฺปิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๓- อาคตํ มตฺถลุงฺคํ
กรีสาวสาเน ตนฺตึ อาโรเปตฺวา อิมสฺมึ มตฺถลุงฺคปญฺจเก "อนฺตํ อนฺตคุณํ
อุทริยํ กรีสํ มตฺถลุงฺคนฺ"ติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต "มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิคฺคณฺิกํ       ๒ ฉ.ม. เอกจฺจสฺส         ๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖/๙ (สฺยา)
อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺิมิญฺชํ อฏฺิ นหารุ
มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
     ตโต เมทฉกฺเก "ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท"ติ วตฺวา
ปุน ปฏิโลมโต "เมโท เสโท โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสํ
อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺิมิญฺชํ
อฏฺิ นหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
     ตโต มุตฺตฉกฺเก "อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆานิกา ลสิกา มุตฺตนฺ"ติ วตฺวา
ปุน ปฏิโลมโต "มุตฺตํ ลสิกา สิงฺฆานิกา เขโฬ วสา อสฺสุ เมโท เสโท
โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ
ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺิมิญฺชํ อฏฺิ นหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา
นขา โลมา เกสา"ติ เอวํ กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ กาลสตสหสฺสมฺปิ วาจาย
สชฺฌาโย กาตพฺโพ. วจสา สชฺฌาเยน หิ กมฺมฏฺานตนฺติ ปคุณา โหติ, น
อิโต จิโต จ จิตฺตํ วิธาวติ, โกฏฺาสา ปากฏา โหนฺติ. หตฺถสงฺขลิกา วิย
ขายนฺติ, วติปาทปนฺติ วิย จ ขายนฺติ. ยถา จ ปน วจสา, ตเถว มนสาปิ
สชฺฌาโย กาตพฺโพ. วจสา สชฺฌาโยปิ ๑- หิ มนสา สชฺฌายสฺส ปจฺจโย โหติ,
มนสา สชฺฌาโย ลกฺขณปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหติ, ลกฺขณปฏิเวโธ มคฺคผลปฏิเวธสฺส
ปจฺจโย โหติ.
     วณฺณโตติ เกสาทีนํ วณฺโณ ววตฺถเปตพฺโพ. สณฺานโตติ เตสํเยว
สณฺานํ ววตฺถเปตพฺพํ. ทิสโตติ อิมสฺมึ สรีเร นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา,
อโธ เหฏฺิมา ทิสา. ตสฺมา "อยํ โกฏฺาโส อิมิสฺสา นาม ทิสายา"ติ ทิสา
ววตฺถเปตพฺพา. โอกาสโตติ "อยํ โกฏฺาโส อิมสฺมึ นาม โอกาเส ปติฏฺิโต"ติ
เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาโส ววตฺถเปตพฺโพ. ปริจฺเฉทโตติ สภาคปริจฺเฉโท
วิสภาคปริจฺเฉโทติ เทฺว ปริจฺเฉทา. ตตฺถ "อยํ โกฏฺาโส เหฏฺา จ อุปริ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สชฺฌาโย
จ ติริยญฺจ อิมินา นาม ปริจฺฉินฺโน"ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
"เกสา น โลมา, โลมาปิ น เกสา"ติ เอวํ อมิสฺสีกตวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท
เวทิตพฺโพ.
     เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขนฺเตน ปน "อิทํ กมฺมฏฺานํ
อสุกสฺมึ สุตฺเต ปฏิกูลวเสน กถิตํ, อสุกสฺมึ ธาตุวเสนา"ติ ตฺวา อาจิกฺขิตพฺพํ.
อิทญฺหิ มหาสติปฏฺาเน ๑- ปฏิกูลวเสเนว กถิตํ, มหาหตฺถิปโทปมมหาราหุโลวาท-
ธาตุวิภงฺเคสุ ๒- ธาตุวเสน กถิตํ. กายคตาสติสุตฺเต ๓- ปน ยสฺส วณฺณโต อุปฏฺาติ,
ตํ สนฺธาย จตฺตาริ ฌานานิ วิภตฺตานิ. ตตฺถ ธาตุวเสน กถิตํ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ
โหติ, ปฏิกูลวเสน กถิตํ สมถกมฺมฏฺานํ. ตเทตํ อิธ สมถกมฺมฏฺานํ อวิเสสโต
สพฺพสาธารณวเสน กถิตนฺติ เกจิ ๔- วทนฺติเยวาติ.
     เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตฺวา "อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต
นาติสณิกโต วิกฺเขปปฏิพาหนโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต อนุปุพฺพมุญฺจนโต อปฺปนาโต
ตโย จ สุตฺตนฺตา"ติ เอวํ ทสธา มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. ตตฺถ อนุปุพฺพโตติ
อิทญฺหิ สชฺฌายกรณโต ปฏฺาย อนุปฏิปาฏิยา มนสิกาตพฺพํ, น เอกนฺตริกาย.
เอกนฺตริกาย หิ มนสิกโรนฺโต ยถา นาม อกุสโล ปุริโส ทฺวตฺตึสปทํ นิสฺเสณึ
เอกนฺตริกาย อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ. เอวเมว
ภาวนาสมฺปตฺติวเสน อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมา กิลนฺตจิตฺโต ปตติ,
น ภาวนํ สมฺปาเทติ.
     อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ จ นาติสีฆโต มนสิกาตพฺพํ. อติสีฆโต
มนสิกโรโต หิ ยถา นาม ติโยชนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา โอกฺกมนวิสฺสชฺชนํ
อสลฺลกฺเขตฺวา สีเฆน ชเวน สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ คมนาคมนํ กโรโต ปุริสสฺส
กิญฺจาปิ อทฺธานํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, อถโข มุญฺจิตฺวาว ๕- คนฺตพฺพํ โหติ. เอวเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ม. ๑๐/๓๗๒/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๕/๗๗
@๒ ม.มู. ๑๒/๓๐๐/๒๖๒, ม.ม. ๑๓/๑๑๓/๙๑, ม.อุ. ๑๔/๓๔๒/๓๐๔  ๓ ม.อุ. ๑๔/๑๕๓/๑๓๗
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. ปุจฺฉิตฺวาว
เกวลํ กมฺมฏฺานํ ปริโยสานํ ปาปุณาติ, อวิภูตํ ปน โหติ, น วิเสสํ อาวหติ.
ตสฺมา นาติสีฆโต มนสิกาตพฺพํ.
     ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิ. อติสณิกโต มนสิกโรโต หิ
ยถา นาม ตทเหว ติโยชนํ มคฺคํ คนฺตุกามสฺส ปุริสสฺส อนฺตรามคฺเค รุกฺขปพฺพต-
คหนาทีสุ วิลมฺพมานสฺส มคฺโค ปริกฺขยํ น คจฺฉติ, ทฺวีหตีเหน ปริโยสาเปตพฺโพ
โหติ. เอวเมว กมฺมฏฺานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ. วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจโย
น โหติ.
     วิกฺเขปปฏิพาหนโตติ กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ
เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพ. อปฺปฏิพาหโต หิ ยถา นาม เอกปทิกํ ปปาตมคฺคํ
ปฏิปนฺนสฺส ปุริสสฺส อกฺกมนปทํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิโต จิโต จ วิโลกยโต
ปทวาโร วิรชฺฌติ, ตโต สตโปริเส ปปาเต ปติตพฺพํ โหติ. เอวเมว พหิทฺธา
วิกฺเขเป สติ กมฺมฏฺานํ ปริหายติ ปริธํสติ. ตสฺมา วิกฺเขปปฏิพาหนโต
มนสิกาตพฺพํ.
     ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ ยา อยํ "เกสา โลมา"ติอาทิกา ปณฺณตฺติ, ตํ
อติกฺกมิตฺวา "ปฏิกูลนฺ"ติ จิตฺตํ เปตพฺพํ. ยถา หิ อุทกทุลฺลภกาเล มนุสฺสา
อรญฺเ อุทกฏฺานํ ๑- ทิสฺวา ตตฺถ ตาลปณฺณาทิกํ กิญฺจิเทว สญฺาณํ พนฺธิตฺวา
เตน สญฺาเณน อาคนฺตฺวา นหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ, ยทา จ ปน เตสํ
อภิณฺหสญฺจาเรน อาคตาคตปทํ ปากฏํ โหติ, ตทา สญฺาเณน กิจฺจํ น โหติ.
อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ คนฺตฺวา นหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ, เอวเมว ปุพฺพภาเค
เกสา โลมาติ ปณฺณตฺติวเสน มนสิกโรโต ปฏิกูลภาโว ปากโฏ โหติ. อถ เกสา
โลมาติ ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมิตฺวา ปฏิกูลภาเวเยว จิตฺตํ เปตพฺพํ.
     อนุปุพฺพมุญฺจนโตติ โย โย โกฏฺาโส น อุปฏฺาติ, ตํ ตํ มุญฺจนฺเตน
อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาตพฺพํ. อาทิกมฺมิกสฺส หิ เกสาติ มนสิกโรโต มนสิกาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทปานํ
คนฺตฺวา มุตฺตนฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺาสเมว อาหจฺจ ติฏฺติ. มุตฺตนฺติ จ
มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา เกสาติ อิมํ อาทิโกฏฺาสเมว อาหจฺจ ติฏฺติ.
อถสฺส มนสิกโรโต เกจิ โกฏฺาสา อุปฏฺหนฺติ, เกจิ น อุปฏฺหนฺติ. เตน
เย เย อุปฏฺหนฺติ, เตสุ เตสุ ตาว กมฺมํ กาตพฺพํ, ยาว ทฺวีสุ อุปฏฺิเตสุ
เตสมฺปิ เอโก สุฏฺุตรํ อุปฏฺหติ. เอวํ อุปฏฺิตํ ปน ตเมว ปุนปฺปุนํ
มนสิกโรนฺเตน อปฺปนา อุปฺปาเทตพฺพา.
     ตตฺรายํ อุปมา:- ยถา หิ ทฺวตฺตึสตาลเก ตาลวเน วสนฺตํ มกฺกฏํ
คเหตุกาโม ลุทฺโธ ๑- อาทิมฺหิ ิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺึ
กเรยฺย, อถโข โส มกฺกโฏ ปฏิปาฏิยา ตสฺมึ ตสฺมึ ตาเล ปติตฺวา ปริยนฺตตาลเมว
คจฺเฉยฺย, ตตฺถปิ คนฺตฺวา ลุทฺเธน ตเถว กเต ปุน เตเนว นเยน อาทิตาลํ
อาคจฺเฉยฺย, โส เอวํ ปุนปฺปุนํ ปฏิปาฏิยา คจฺฉมาโน อุกฺกุฏฺุกฺกุฏฺิฏฺาเนเยว
อุฏฺหิตฺวา ปุน อนุกฺกเมน เอกสฺมึ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺเสว ๒- เวมชฺเฌ
มกุลตาลปณฺณสูจึ ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมาโนปิ น อุฏฺเหยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ
ทฏฺพฺพํ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ยถา หิ ตาลวเน ทฺวตฺตึส ตาลา, เอวํ
อิมสฺมึ กาเย ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา. มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ. ลุทฺโธ วิย โยคาวจโร.
มกฺกฏสฺส ทฺวตฺตึสตาลเก ตาลวเน นิวาโส วิย โยคิโน จิตฺตสฺส ทฺวตฺตึส-
โกฏฺาสเก กาเย อารมฺมณวเสน อนุสญฺจรณํ. ลุทฺเธน อาทิมฺหิ ิตตาลสฺส ปณฺณํ
สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺิยา กตาย มกฺกฏสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ ตาเล ปติตฺวา
ปริยนฺตตาลคมนํ วิย โยคินา ๓- เกสาติ มนสิกาเร อารทฺเธ ปฏิปาฏิยา คนฺตฺวา
ปริโยสานโกฏฺาเสเอว จิตฺตสฺส สณฺานํ. ปุน ปจฺจาคมเนปิ เอเสว นโย. ปุนปฺปุนํ
ปฏิปาฏิยา คจฺฉมานสฺส มกฺกฏสฺส อุกฺกุฏฺุกฺกุฏฺิฏฺาเน อุฏฺานํ วิย ปุนปฺปุนํ
มนสิกโรโต เกสุจิ เกสุจิ อุปฏฺิเตสุ อนุปฏฺหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺิเตสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลุทฺโท           ๒ ฉ.ม. ตสฺส         ๓ ฉ.ม. โยคิโน
ปริกมฺมกรณํ. อนุกฺกเมน เอกสฺมึ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺเสว เวมชฺเฌ มกุลตาลปณฺณสูจึ
ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมานสฺสาปิ อนุฏฺานํ วิย อวสาเน ทฺวีสุ
อุปฏฺิเตสุ โย สุฏฺุตรํ อุปฏฺาติ, ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา อปฺปนาย
อุปฺปาทนํ.
     อปราปิ อุปมา:- ยถา นาม ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ ทฺวตฺตึสกุลํ คามํ
อุปนิสฺสาย วสนฺโต ปมเคเหเอว เทฺว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกํ วิสฺสชฺเชยฺย,
ปุนทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา ปรโต เทฺว วิสฺสชฺเชยฺย, ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว
ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปริภุญฺเชยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
ทฺวตฺตึสกุลคาโม วิย หิ ทฺวตฺตึสากาโร. ปิณฺฑปาติโก วิย โยคาวจโร. ตสฺส ตํ
คามํ อุปนิสฺสาย วาโส วิย โยคิโน ทฺวตฺตึสากาเร ปริกมฺมกรณํ. ปมเคเห
เทฺว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกิสฺสา วิสฺสชฺชนํ วิย ทุติยทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา
ปรโต ทฺวินฺนํ วิสฺสชฺชนํ วิย จ มนสิกโรโต มนสิกโรโต อนุปฏฺหนฺเต
อนุปฏฺหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺิเตสุ อุปฏฺิเตสุ ยาว โกฏฺาสทฺวเย
ปริกมฺมกรณํ. ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลายํ นิสีทิตฺวา
ปริโภโค วิย ทฺวีสุ โย สุฏฺุตรํ อุปฏฺหติ, ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา
อปฺปนาย อุปฺปาทนํ.
     อปฺปนาโตติ อปฺปนาโกฏฺาสโต, เกสาทีสุ เอเกกสฺมึ โกฏฺาเส อปฺปนา
โหตีติ เวทิตพฺโพติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
     ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อธิจิตฺตํ สีติภาโว โพชฺฌงฺคโกสลฺลนฺติ อิเม ตโย
สุตฺตนฺตา วิริยสมาธิโยชนตฺถํ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. ตตฺถ:-
             อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ
          กาเลน กาลํ มนสิกาตพฺพานิ. กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ
          มนสิกาตพฺพํ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ, กาเลน
          กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ. สเจ ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต
          ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ
          โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย. สเจ ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ
          เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย
          สํวตฺเตยฺย. สเจ ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ
          อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, านํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมา
          สมาธิเยยฺย อาสวานํ ขยาย. ยโต จ โข ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต
          ภิกฺขุ กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ, ปคฺคหนิมิตฺตํ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ
          มนสิกโรติ, ตํ โหติ จิตฺตํ มุทุ จ กมฺมนียญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น
          จ ปภงฺคุ, สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย.
             เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี
          วา อุกฺกํ พนฺธติ, ๑- อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปติ, ๒-
          อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปตฺวา สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข
          ปกฺขิปติ, ๓- อุกฺกามุเข ปกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน
          กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ. สเจ
          ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ
          เอกนฺตํ อภิธเมยฺย, านํ ตํ ชาตรูปํ ฑเหยฺย. ๔- สเจ ภิกฺขเว
          สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ
          อุทเกน ปริปฺโผเสยฺย, านํ ตํ ชาตรูปํ นิพฺพาเปยฺย. ๕- สเจ
          ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ
          เอกนฺตํ อชฺฌุเปกฺเขยฺย, านํ ตํ ชาตรูปํ น สมฺมา ปริปากํ
          คจฺเฉยฺย.
             ยโต จ โข ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี
          วา ตํ ชาตรูปํ กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน
@เชิงอรรถ: ๑ พนฺเธยฺย, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐     ๒ อาลิมฺเปยฺย, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐
@๓ ปกฺขิเปยฺย, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐
@๔ ม. ฑเยฺหยฺย    ๕ ฉ. นิพฺพาเยยฺย
          ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตํ โหติ ชาตรูปํ มุทุ จ
          กมฺมนียญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. ยสฺสา
          ยสฺสา จ ปิลนฺธนวิกติยา อากงฺขติ ยทิ ปฏิกาย ยทิ กุณฺฑลาย
          ยทิ คีเวยฺยกาย ๑- ยทิ สุวณฺณมาลาย, ตญฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติ.
             เอวเมว โข ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ฯเปฯ สมฺมา
          สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย. ยสฺส ยสฺส จ อภิญฺาสจฺฉิกรณียสฺส
          ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิญฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตเตฺรว
          สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติ ๒- อิทํ สุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ
          เวทิตพฺพํ.
             "ฉหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ
          สีติภาวํ สจฺฉิกาตุํ, กตเมหิ ฉหิ. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย
          จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
          ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
          สมฺปหํสิตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
          อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ. ปณีตาธิมุตฺติโก
          จ โหติ นิพฺพานาภิรโต จ. อิเมหิ โข ภิกฺขเว ฉหิ ธมฺเมหิ
          สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุนฺ"ติ ๓- อิทํ
          สุตฺตํ สีติภาโวติ เวทิตพฺพํ.
     โพชฺฌงฺคโกสลฺลํ ปน "เอวเมว โข ภิกฺขเว ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ
โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ ๔- สํยุตฺตมหาวคฺเค
โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต อาคตเมว.
     อิติ อิทํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อิทญฺจ ๕- ทสวิธํ
มนสิการโกสลฺลํ สุฏฺุ ววตฺถเปตฺวา เตน โยคินา อุภยโกสลฺลวเสน กมฺมฏฺานํ
@เชิงอรรถ: ๑ คีเวยฺยเกน, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๑
@๒ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๕๐   ๓ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๕๖/๔๘๕ (สฺยา)
@๔ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๐   ๕ ฉ.ม. อิมญฺจ
สาธุกํ อุคฺคเหตพฺพํ. สเจ ปนสฺส อาจริเยน สทฺธึ เอกวิหาเรเยว ผาสุ โหติ,
เอวํ วิตฺถาเรน อกถาเปตฺวา กมฺมฏฺานํ อนุยุญฺชนฺเตน วิเสสํ ลภิตฺวา อุปรูปริ
กถาเปตพฺพํ. อญฺตฺถ วสิตุกาเมน ยถาวุตฺเตน วิธินา วิตฺถารโต กถาเปตฺวา
ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา สพฺพํ คณฺิฏฺานํ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺานภาวนาย อนนุรูปํ
เสนาสนํ ปหาย มหาวาสตาทิอฏฺารสโทสวชฺชิเต อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตน
ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา โย ตาว ราคจริโต โหติ, เตน ยสฺมา ราโค
ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิกูลมนสิกาเร ปริกมฺมํ กาตพฺพํ.
     กโรนฺเตน ปน เกเสสุ ตาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ. กถํ? เอกํ วา เทฺว
วา เกเส ลุญฺจิตฺวา หตฺถตเล เปตฺวา วณฺโณ ตาว ววตฺถเปตพฺโพ.
ฉินฺนฏฺาเนปิ เกเส โอโลเกตุํ วฏฺฏติ. อุทกปตฺเต วา ยาคุปตฺเต วา
โอโลเกตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. กาฬกกาเล ทิสฺวา กาฬกาติ มนสิกาตพฺพา, เสตกาเล
เสตาติ. มิสฺสกกาเล ปน อุสฺสทวเสน มนสิกาตพฺพา โหนฺติ. ยถา จ เกเสสุ,
เอวํ สกเลปิ ตจปญฺจเก ทิสฺวาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ. เอวํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา
สพฺพโกฏฺาเสสุ วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา วณฺณสณฺาน-
คนฺธอาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกูลโต ววตฺถเปตพฺพา.
     ตตฺรายํ สพฺพโกฏฺาเสสุ อนุปุพฺพิกถา:- เกสา ตาว ปกติวณฺเณน
กาฬกา อทฺทาริฏฺกวณฺณา, สณฺานโต ทีฆวฏฺฏลิกา ตุลาทณฺฑสณฺานา,
ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา, โอกาสโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ,
ปุรโต นลาฏนฺเตน, ปจฺฉโต คลวาฏเกน ปริจฺฉินฺนา, สีสกฏาหเวนํ อลฺลจมฺมํ
เกสานํ โอกาโส. ปริจฺเฉทโต เกสา สีสเวนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา
ปติฏฺิเตน เหฏฺา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อญฺมญฺเน
ปริจฺฉินฺนา. เทฺว เกสา เอกโต นตฺถีติ อยํ สภาคปริจฺเฉโท.
     เกสา น โลมา, โลมา น เกสาติ เอวํ อวเสเสหิ เอกตฺตึสโกฏฺาเสหิ
อมิสฺสีกตา, เกสา นาม ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโสติ อยํ วิสภาคปริจฺเฉโท. อิทํ
เกสานํ วณฺณาทิโต ววตฺถาปนํ.
     อิทํ ปน เตสํ วณฺณาทิวเสน ปญฺจธา ปฏิกูลโต ววตฺถาปนํ:- เกสา
จ นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกูลา, สณฺานโตปิ, คนฺธโตปิ, อาสยโตปิ, โอกาสโตปิ
ปฏิกูลา. มนุญฺเปิ หิ ยาคุปตฺเต วา ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา
"เกสมิสฺสกมิทํ, หรถ นนฺ"ติ ชิคุจฺฉนฺติ. เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกูลา. รตฺตึ
ภุญฺชนฺตาปิ เกสสณฺานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวาปิ ตเถว ชิคุจฺฉนฺติ.
เอวํ สณฺานโต ปฏิกูลา.
     เตลมกฺขนปุปฺผธูปาทิสงฺขารวิรหิตานญฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ
โหติ, ตโต ปรมเชคุจฺฉตโร ๑- อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํ. เกสา หิ วณฺณสณฺานโต
อปฺปฏิกูลาปิ สิยุํ. คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยว. ยถา หิ ทหรสฺส กุมารสฺส วจฺจํ
วณฺณโต หลิทฺทิวณฺณํ, สณฺานโตปิ หลทฺทิปิณฺฑสณฺานํ, สงฺการฏฺาเน
ฉฑฺฑิตญฺจ อุทฺธุมาตกํ กาฬสุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ, สณฺานโต
วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมุทิงฺคสณฺานํ, ทาาปิสฺส สุมนมกุลสทิสาติ อุภยมฺปิ
วณฺณสณฺานโต สิยา อปฺปฏิกูลํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลเมว. เอวํ เกสาปิ สิยุํ
วณฺณสณฺานโต อปฺปฏิกูลา, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเอวาติ.
     ยถา ปน อสุจิฏฺาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺยปณฺณานิ นาคริก-
มนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ, เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีส-
ปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา อติเชคุจฺฉาติ อิทํ เนสํ อาสยโต ปาฏิกุลฺยํ.
อิเม จ เกสา นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺิตกณฺณิกํ วิย เอกตฺตึสโกฏฺาสราสิมฺหิ
ชาตา. เต สุสานสงฺการฏฺานาทีสุ ชาตสากํ วิย ปริขาทีสุ ชาตกมลกุวลยาทิปุปฺผํ
วิย จ อสุจิฏฺาเน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ อิทํ เนสํ โอกาสโต ปาฏิกุลฺยํ.
     ยถา จ เกสานํ, เอวํ สพฺพโกฏฺาสานํ วณฺณสณฺานคนฺธาสโยกาสวเสน
ปญฺจธา ปฏิกูลตา ววตฺถเปตพฺพา, วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ปน
สพฺเพปิ วิสุํ วิสุํ ววตฺถเปตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เชคุจฺฉตโร
     ตตฺถ โลมา ตาว ปกติวณฺณโต น เกสา วิย อสมฺภินฺนกาฬกา,
กาฬปิงฺคลา ปน โหนฺติ. สณฺานโต โอนตคฺคตาลมูลสณฺานา. ทิสโต ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต เปตฺวา เกสานํ ปติฏฺิโตกาสญฺจ หตฺถปาทตลานิ จ
เยภุยฺเยน อวเสสสรีรเวนจมฺเม ชาตา. ปริจฺเฉทโต สรีรเวนจมฺเม ลิกฺขามตฺตํ
ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน, เหฏฺา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ
อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนา. เทฺว โลมา เอกโต นตฺถิ. อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     นขาติ วีสติยา นขปตฺตานํ นามํ. เต สพฺเพปิ วณฺณโต เสตา.
สณฺานโต มจฺฉสกลิกสณฺานา. ทิสโต ปาทนขา เหฏฺิมทิสาย ชาตา, หตฺถนขา
อุปริมทิสายาติ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต องฺคุลีนํ อคฺคปิฏฺเสุ ปติฏฺิตา.
ปริจฺเฉทโต ทฺวีสุ ทิสาสุ องฺคุลิโกฏิมํเสหิ, อนฺโต องฺคุลิปิฏฺิมํเสน, พหิ เจว
อคฺเค จ อากาเสน, ติริยํ อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนา. เทฺว นขา เอกโต
นตฺถิ. อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     ทนฺตาติ ปริปุณฺณทนฺตสฺส ทฺวตฺตึส ทนฺตฏฺิกานิ. เตปิ วณฺณโต เสตา.
สณฺานโต อเนกสณฺานา. เตสญฺหิ เหฏฺิมาย ตาว ทนฺตปาลิยา มชฺเฌ
จตฺตาโร ทนฺตา มตฺติกปิณฺเฑ ปฏิปาฏิยา ปิตอลาพุพีชสณฺานา. เตสํ อุโภสุ
ปสฺเสสุ เอเกโก เอกมูลโก เอกโกฏิโก มลฺลิกมกุลสณฺาโน. ตโต เอเกโก
ทฺวิมูลโก ทฺวิโกฏิโก ยานกอุปตฺถมฺภนิกสณฺาโน, ตโต เทฺว เทฺว ติมูลา
ติโกฏิกา. ตโต เทฺว เทฺว จตุมูลา จตุโกฏิกาติ. อุปริมปาลิยาปิ เอเสว นโย.
ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตา. โอกาสโต ทฺวีสุ หนุกฏฺิเกสุ ปติฏฺิตา. ปริจฺเฉทโต
เหฏฺา หนุกฏฺิเก ปติฏฺิเตน อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ
อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนา. เทฺว ทนฺตา เอกโต นตฺถิ. อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     ตโจติ สกลสรีรํ เวเตฺวา ิตจมฺมํ. ตสฺส อุปริ กาฬสามปีตาทิวณฺณา
ฉวิ นาเมสา ๑- สกลสรีรโตปิ สงฺกฑฺฒิยมานา พทรฏฺิมตฺตา โหติ. ตโจ ปน
วณฺณโต เสโตเยว. โส จสฺส เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปฺปหาราทีหิ
วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติ. สณฺานโต สรีรสณฺาโนว โหติ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป.
     วิตฺถารโต ปน ปาทงฺคุลิตโจ โกสการกโกสสณฺาโน, ปิฏฺิปาทตโจ
ปุฏพนฺธอุปาหนสณฺาโน, ชงฺฆตโจ ภตฺตปุฏกตาลปณฺณสณฺาโน, อูรุตโจ
ตณฺฑุลภริตทีฆถวิกสณฺาโน, อานิสทตโจ อุทกปูริตปฏปริสฺสาวนสณฺาโน,
ปิฏฺิตโจ ผลโกนทฺธจมฺมสณฺาโน, กุจฺฉิตโจ วีณาโทณิโกนทฺธจมฺมสณฺาโน, อุรตโจ
เยภุยฺเยน จตุรสฺสสณฺาโน, อุภยพาหุตโจ ตูณีโรนทฺธจมฺมสณฺาโน, ปิฏฺิหตฺถตโจ
ขุรโกสกสณฺาโน ผลกตฺถวิกสณฺาโน วา, หตฺถงฺคุลิตโจ กุญฺจิกาโกสกสณฺาโน,
คีวตโจ คลกญฺจุกสณฺาโน, มุขตโจ ฉิทฺทาวฉิทฺโท กีฏกุลาวกสณฺาโน, สีสตโจ
ปตฺตตฺถวิกสณฺาโนติ.
     ตจปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺโต ปฏฺาย อุปริมุขํ ณาณํ
เปเสตฺวา ปมํ ตาว มุขํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิตจมฺมํ ววตฺถเปตพฺพํ. ตโต
นลาฏฏฺิจมฺมํ. ตโต ถวิกาย ปกฺขิตฺตปตฺตสฺส จ ถวิกาย จ อนฺตเรน หตฺถมิว
สีสฏฺิกสฺส จ สีสจมฺมสฺส จ อนฺตเรน าณํ เปเสตฺวา อฏฺิเกน สทฺธึ จมฺมสฺส
เอกาพทฺธภาวํ วิโยเชนฺเตน สีสจมฺมํ ววตฺถเปตพฺพํ, ตโต ขนฺธจมฺมํ. ตโต
อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณหตฺถจมฺมํ. อถ เตเนว นเยน วามหตฺถจมฺมํ.
ตโต ปิฏฺิจมฺมํ. ตํ ตํ ววตฺถเปตฺวา อนุโลเมน จ ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณปาทจมฺมํ.
อถ เตเนว นเยน วามปาทจมฺมํ, ตโต อนุกฺกเมเนว วตฺถิอุทรหทยคีวจมฺมานิ
ววตฺถเปตพฺพานิ. อถ คีวาจมฺมานนฺตรํ เหฏฺิมหนุจมฺมํ ววตฺถเปตฺวา อธโรฏฺ-
ปริโยสานํ ปาเปตฺวา นิฏฺเปตพฺพํ. เอวํ โอฬาริโกฬาริกํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส
สุขุมุมฺปิ ปากฏํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. นาม, ยา
     ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิโต.
ปริจฺเฉทโต เหฏฺา ปติฏฺิตตเลน, อุปริ อากาเสน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     มํสนฺติ นว มํสเปสิสตานิ. ตํ สพฺพมฺปิ วณฺณโต รตฺตํ กึสุกปุปฺผสทิสํ.
สณฺานโต ชงฺฆปิณฺฑิกมํสํ ตาลปณฺณปุฏภตฺตสณฺานํ, อูรุมํสํ นิสทโปตกสณฺานํ,
อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺานํ, ปิฏฺิมํสํ ตาลคุลปฏลสณฺานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ
โกฏฺลิกาย ๑- กุจฺฉิยํ ตนุมตฺติกาเลปนสณฺานํ, ถนทฺวยมํสํ ๒- วฏฺเฏตฺวา ๓-
อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑสณฺานํ, พาหุทฺวยมํสํ ทฺวิคุณํ กตฺวา ปิตนิจฺจมฺมมหา-
มูสิกสณฺานํ, เอวํ โอฬาริโกฬาริกมํสํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สุขุมมฺปิ ปากฏํ โหติ.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต ทสาธิกานิ ๔- ตีณิ อฏฺิสตานิ อนุลิมฺปิตฺวา
ิตํ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา อฏฺิสงฺฆาเฏ ปติฏฺิตตเลน, อุปริ ตเจน, ติริยํ
อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     นหารูติ นว นหารุสตานิ. วณฺณโต สพฺเพปิ นหารู เสตา. สณฺานโต
นานาสณฺานา. เอเตสุ หิ คีวาย อุปริภาคโต ปฏฺาย ปญฺจ มหานหารู สรีรํ
วินทฺธมานา หทยสฺส ปุริมปสฺเสน โอติณฺณา, ปญฺจ ปจฺฉิมปสฺเสน, ปญฺจ
ทกฺขิณปสฺเสน, ปญฺจ วามปสฺเสน, ปญฺจ ทกฺขิณหตฺถํ วินทฺธมานาปิ หตฺถสฺส
ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ. ตถา วามหตฺถํ วินทฺธมานาปิ.
ทกฺขิณปาทํ วินทฺธมานาปิ ปาทสฺส ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ. ตถา
วามปาทํ วินทฺธมานาปีติ เอวํ สรีรธารกา นาม ๕- สฏฺี มหานหารู กายํ
วินทฺธมานา โอติณฺณา, เย กณฺฑราติปิ วุจฺจนฺติ. เต สพฺเพปิ กุณฺฑลมกุลสณฺานา. ๖-
     อญฺเ ปน ตํ ตํ ปเทสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา. ตโต สุขุมตรา สุตฺต-
รชฺชุกสณฺานา, อญฺเ ตโต สุขุมตรา ปูติลตาสณฺานา, อญฺเ ตโต สุขุมตรา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. โปตฺถลิกาย        ๒ ฉ.ม. ถนมํสํ
@๓ สี. ตฺวา            ๔ ฉ.ม. สาธิกานิ, วิสุทฺธิ. นาธิกานิ
@๕ ม. สรีรธารณา นาม    ๖ วิสุทฺธิ. กนฺทฬ....
มหาวีณาตนฺติสณฺานา, อญฺเ ถูลสุตฺตกสณฺานา, หตฺถปาทปิฏฺิยํ นหารู
สกุณปาทสณฺานา, สีสนหารู ทารกานํ สีสชาลกสณฺานา, ปิฏฺินหารู อาตเป
ปสาริตอลฺลชาลสณฺานา, อวเสสา ตํตํองฺคปจฺจงฺคานุคตา นหารู สรีเร
ปฏิมุกฺกชาลกญฺจุกสณฺานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต สกลสรีเร
อฏฺีนิ อาพนฺธิตฺวา ิตา. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา ติณฺณํ อฏฺิสตานํ อุปริ
ปติฏฺิตตเลหิ, อุปริ มํสจมฺมานิ อาหจฺจ ิตปเทเสหิ, ติริยํ อญฺมญฺเน
ปริจฺฉินฺนา. อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     อฏฺีติ เปตฺวา ทฺวตฺตึส ทนฺตฏฺีนิ อวเสสานิ จตุสฏฺี หตฺถฏฺีนิ,
จตุสฏฺี ปาทฏฺีนิ, จตุสฏฺี มํสนิสฺสิตานิ มุทุอฏฺีนิ, เทฺว ปณฺหิกฏฺีนิ,
เอเกกสฺมึ ปาเท เทฺว ๑- โคปฺผกฏฺีนิ, เทฺว ชงฺฆฏฺีนิ, เทฺว ชณฺณุกฏฺีนิ,
เทฺว อูรุฏฺีนิ, ๒- เทฺว กฏิฏฺีนิ, อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ, จตุวีสติ
ผาสุกฏฺีนิ, จุทฺทส อุรฏฺีนิ, เอกํ หทยฏฺิ, เทฺว อกฺขกฏฺีนิ, เทฺว
โกฏฺฏฏฺีนิ, เทฺว พาหุฏฺีนิ, เทฺว เทฺว อคฺคพาหุฏฺีนิ, สตฺต คีวฏฺีนิ, เทฺว
หนุกฏฺีนิ, เอกํ นาสิกฏฺิ, เทฺว อกฺขิฏฺีนิ, เทฺว กณฺณฏฺีนิ, เอกํ นลาฏฏฺิ,
เอกํ มุทฺธฏฺิ, นว สีสกปาลฏฺีนีติ เอวํ ติมตฺตานิ อฏฺิสตานิ.
     ตานิ สพฺพานิปิ วณฺณโต เสตานิ. สณฺานโต นานาสณฺานานิ. ตตฺถ
หิ อคฺคปาทงฺคุลิฏฺีนิ กตกพีชสณฺานานิ, ตทนนฺตรานิ มชฺฌปพฺพฏฺีนิ
ปนสฏฺิสณฺานานิ, มูลปพฺพฏฺีนิ ปณฺฑวสณฺานานิ, ปิฏฺิปาทฏฺีนิ โกฏฺฏิต-
กณฺฑลกณฺฑรราสิสณฺานานิ, ปณฺหิกฏฺิ เอกฏฺิตาลผลพีชสณฺานํ, โคปฺผกฏฺีนิ
  พนฺธกีฬาโคฬกสณฺานานิ, ชงฺฆฏฺีนํ โคปฺผกฏฺีสุ ปติฏฺิตฏฺานํ อปนีตตจสินฺทิ-
กฬีรสณฺานํ, ขุทฺทกชงฺฆฏฺิกํ ธนุกทณฺฑสณฺานํ, มหนฺตํ มิลาตสปฺปปิฏฺิ-
สณฺานํ, ชณฺณุกฏฺิ เอกโต ปริกฺขีณเผณุกสณฺานํ.
     ตตฺถ ชงฺฆฏฺิกสฺส ปติฏฺิตฏฺานํ อติขิณคฺคโคสิงฺคสณฺานํ, อูรุฏฺิ
ทุตฺตจฺฉิตวาสิผรสุทณฺฑสณฺานํ, ตสฺส กฏิฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตฏฺานํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. เทฺว เทฺว, ๒/๓๔ อนุสฺสติกมฺมฏฺานนิทฺเทส
@๒ วิสุทฺธิ. เอกํ ชณฺณุกฏฺิ, เอกํ อูรุฏฺิ
กีฬาโคฬกสณฺานํ, เตน กฏิฏฺิโน ปติฏฺิตฏฺานํ อคฺคจฺฉินฺนมหาปุนฺนาคผลสณฺานํ,
กฏิฏฺีนิ เทฺวปิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา กุมฺภการอุทฺธนสณฺานานิ, ปาฏิเยกฺกํ
กมฺมารกูฏโยตฺตสณฺานานิ, โกฏิยํ ิตอานิสทฏฺิ อโธมุขํ กตฺวา คหิตสปฺปผณ-
สณฺานํ สตฺตสุ าเนสุ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ อพฺภนฺตรโต อุปรูปริ
ปิตสีสกปฏเวกสณฺานานิ, พาหิรโต วฏฺฏนาวฬิสณฺานานิ, เตสํ อนฺตรนฺตรา
กกจทนฺตสทิสา เทฺว ตโย กณฺฏกา โหนฺติ. จตุวีสติยา ผาสุกฏฺีสุ อปริปุณฺณานิ
อปริปุณฺณอสิตสณฺานานิ, ปริปุณฺณานิ ปริปุณฺณอสิตสณฺานานิ. สพฺพานิปิ
โอทาตกุกฺกุฏสฺส ปสาริตปกฺขสณฺานานิ.
     จุทฺทส อุรฏฺีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรสณฺานานิ, หทยฏฺิ ทพฺพิผณ-
สณฺานํ, อกฺขกฏฺีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺานานิ, โกฏฺฏฏฺีนิ เอกโต
ปริกฺขีณสีหฬกุทฺทาลสณฺานานิ, พาหุฏฺีนิ อาทาสทณฺฑกสณฺานานิ, อคฺค-
พาหุฏฺีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺานานิ, มณิพนฺธฏฺีนิ เอกโต อลฺลิยาเปตฺวา
ปิตสีสกปฏเวกสณฺานานิ, ปิฏฺิหตฺถฏฺีนิ โกฏฺฏิตกณฺฑลกณฺฑรราสิสณฺานานิ,
หตฺถงฺคุลีสุ มูลปพฺพฏฺีนิ ปณฺฑวสณฺานานิ, ๑- มชฺฌปพฺพฏฺีนิ อปริปุณฺณ-
ปนสฏฺิสณฺานานิ, อคฺคปพฺพฏฺีนิ กตกพีชสณฺานานิ, สตฺต คีวฏฺีนิ ทณฺเฑน
วิชฺฌิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิตวํสกฬีรจกฺกลิกสณฺานานิ, ๒- เหฏฺิมหนุกฏฺิ กมฺมารานํ
อโยกูฏโยตฺตสณฺานํ, อุปริมํ อวเลขนสตฺถกสณฺานํ.
     อกฺขิกูปนาสกูปฏฺีนิ อปนีตมิญฺชตรุณตาลฏฺิสณฺานานิ, นลาฏฏฺิ อโธมุข-
ปิตสงฺขถาลกกปาลสณฺานํ, กณฺณจูฬิกฏฺีนิ นหาปิตขุรโกสกสณฺานานิ,
นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริ ปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺิ สงฺกุฏิตฆฏปุณฺณปฏลขณฺฑ-
สณฺานํ, มุทฺธฏฺิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺานํ, สีสฏฺีนิ สิพฺเพตฺวา
ปิตชชฺชรลาพุกฏาหสณฺานานิ.
     ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานิ. โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร ิตานิ.
วิเสเสน ปเนตฺถ สีสฏฺีนิ คีวฏฺีสุ ปติฏฺิตานิ, คีวฏฺีนิ ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีสุ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปณวสณฺานานิ     ๒ สี....วกฺกลกสณฺานานิ
ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ กฏิฏฺีสุ, กฏิฏฺีนิ อูรุฏฺีสุ, อูรุฏฺีนิ ชณฺณุกฏฺีสุ,
ชณฺณุกฏฺีนิ ชงฺฆฏฺีสุ, ชงฺฆฏฺีนิ โคปฺผกฏฺีสุ, โคปฺผกฏฺีนิ ปิฏฺิปาทฏฺีสุ
ปติฏฺิตานิ. ปริจฺเฉทโต อนฺโต อฏฺิมิญฺเชน อุปริ มํเสน อคฺเค มูเล จ
อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนานิ. อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     อฏฺิมิญฺชนฺติ เตสํ เตสํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตรคตํ มิญฺชํ. ตํ วณฺณโต เสตํ.
สณฺานโต มหนฺตมหนฺตานํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตรคตํ เวฬุนาฬิยํ ปกฺขิตฺตเสทิต-
มหาเวตฺตคฺคสณฺานํ, ขุทฺทานุขุทฺทกานํ อพฺภนฺตรคตํ เวฬุยฏฺิปพฺเพสุ ปกฺขิตฺต-
เสทิตตนุเวตฺตคฺคสณฺานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อฏฺีนํ
อพฺภนฺตเร ปติฏฺิตํ. ปริจฺเฉทโต อฏฺีนํ อพฺภนฺตรตเลหิ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     วกฺกนฺติ เอกพนฺธนา เทฺว มํสปิณฺฑา. ตํ วณฺณโต มนฺทรตฺตํ
ปาลิภทฺทกอฏฺิวณฺณํ. สณฺานโต ทารกานํ ยมกกีฬาโคฬกสณฺานํ, เอกวณฺฏ-
ปฏิพทฺธอมฺพผลทฺวยสณฺานํ วา. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต คลวาฏกา
นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนหารุนา วินิพนฺธํ
หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตํ. ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนํ.
อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     หทยนฺติ หทยมํสํ. ตํ วณฺณโต รตฺตํ ปทุมปตฺตปิฏฺิวณฺณํ. สณฺานโต
พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขปิตปทุมมกุลสณฺานํ. พหิ มฏฺ, อนฺโต
โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ. ปญฺวนฺตานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปญฺานํ
มกุลิตเมว. ๑- อนฺโต จสฺส ปุนฺนาคฏฺิปติฏฺานมตฺโต อาวาฏโก โหติ, ยตฺถ
อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ สณฺาติ, ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺาณธาตุ จ
ปวตฺตนฺติ. ๒- ตํ ปเนตํ ราคจริตสฺส รตฺตํ โหติ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มุกุลิตเมว       ๒ ฉ.ม. วตฺตนฺติ
มํสโธวนอุทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ,
ปญฺาจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ นิทฺโธตชาติมณิ วิย
ชุติมนฺตํ ขายติ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ
ถนานํ มชฺเฌ ปติฏฺิตํ. ปริจฺเฉทโต หทยํ หทยภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     ยกนนฺติ ยมกมํสปฏลํ. ตํ วณฺณโต รตฺตปณฺฑุกธาตุกํ, นาติรตฺตกุมุทสฺส
ปตฺตปิฏฺิวณฺณํ. สณฺานโต มูเล เอกํ, อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺานํ.
ตญฺจ มนฺทปญฺานํ ๑- เอกเมว โหติ มหนฺตํ, ปญฺวนฺตานํ เทฺว วา ตีณิ วา
ขุทฺทกานิ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร
ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ. ปริจฺเฉทโต ยกนํ ยกนภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     กิโลมกนฺติ ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุวิธํ ปริโยนหนมํสํ. ตํ ทุวิธมฺปิ
วณฺณโต เสตํ, ทุกูลปิโลติกวณฺณํ. สณฺานโต อตฺตโน โอกาสสณฺานํ. ทิสโต
ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต
ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตํ, อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ
สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺโต มํสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิตํ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา
มํเสน, อุปริ จมฺเมน, ติริยํ กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     ปิหกนฺติ อุทรชิวฺหามํสํ. ตํ วณฺณโต นีลํ นิคฺคุณฺฑิกปุปฺผวณฺณํ. สณฺานโต
สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย
ชาตํ. โอกาสโต หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ, ยสฺมึ
ปหรณปฺปหาเรน พหิ นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหติ. ปริจฺเฉทโต
ปิหกภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทนฺธานํ
    ปปฺผาสนฺติ ทฺวตฺตึสมํสขณฺฑปฺปเภทํ ปปฺผาสมํสํ. ตํ วณฺณโต รตฺตํ
นาติปกฺกอุทุมฺพรผลวณฺณํ. สณฺานโต วิสมจฺฉินฺนพหลปูวขณฺฑสณฺานํ.
อพฺภนฺตเร อสิตปีตานํ อภาเวน ๑- อุคฺคเตน กมฺมชเตชุสฺมานา อพฺภาหตตฺตา
สงฺขาทิตปลาลปิณฺฑมิว นิรสํ นิโรชํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต
สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ ปฏิจฺฉาเทตฺวา
โอลมฺพนฺตํ ิตํ. ปริจฺเฉทโต ปปฺผาสภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     อนฺตนฺติ ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสหตฺถา, อิตฺถิยา อฏฺวีสติหตฺถา เอกวีสติยา
าเนสุ โอภคฺคา อนฺตวฏฺฏิ. ตเทตํ วณฺณโต เสตํ สกฺขรสุธาวณฺณํ. สณฺานโต
โลหิตโทณิยํ อาภุชิตฺวา ปิตสีสจฺฉินฺนสปฺปสณฺานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ.
โอกาสโต อุปริ คลวาฏเก เหฏฺา จ กรีสมคฺเค วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีส-
มคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ิตํ. ปริจฺเฉทโต อนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     อนฺตคุณนฺติ อนฺตโภคฏฺาเนสุ พนฺธนํ. ตํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณํ.
สณฺานโต ทกสีตลิกมูลสณฺานเมว. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต
กุทฺทาลผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตมิว ยนฺตผลกานิ
อนฺตโภเค เอกโต อคฺคฬนฺเตน ๒- อาพนฺธิตฺวา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกสฺส
อนฺตรา ตํ สิพฺเพตฺวา ิตรชฺชุกา วิย เอกวีสติยา าเนสุ อนฺตโภคานํ อนฺตรา
ิตํ. ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     อุทริยนฺติ อุทเร ภวํ อสิตปีตขายิตสายิตํ. ตํ วณฺณโต อชฺโฌหตาหารวณฺณํ.
สณฺานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพนฺธตณฺฑุลสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อุทเร ิตํ. อุทรํ นาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภาเว       ๒ ฉ. อคฺคฬนฺเต
อลฺลสาฏกสฺส มชฺเฌ สญฺชาตโผฏกสทิสํ อนฺตปฏลํ, พหิ มฏฺ, อนโต มํส-
กสมฺพุกปลิเวนกิลิฏฺปาวารกปุปฺผกสทิสํ, กุฏฺิตปนสตจสฺส ๑- อพฺภนฺตรสทิสนฺติปิ
วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยตฺถ ตกฺโกฏกา ตณฺฑุปฺปาทกา ตาลหีรกา ๒- สูจิมุขกา
ปฏตนฺตสุตฺตกา อิจฺเจวมาทิทฺวตฺตึสกุลปฺปเภทา กิมโย อากุลพฺยากุลา สณฺฑสณฺฑจาริโน
หุตฺวา นิวสนฺติ, เย ปานโภชนาทิมฺหิ อวิชฺชมาเน อุลฺลงฺฆิตฺวา วิจรนฺตา ๓-
หทยมํสํ อภิหนนฺติ, ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณเวลายํ จ อุทฺธํมุขา หุตฺวา
ปมชฺโฌหเฏ เทฺว ตโย อาโลเป ตุริตตุริตา วิลุมฺปนฺติ, ๔- ยนฺเตสํ กิมีนํ สูติฆรํ
วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานญฺจ โหติ.
     ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลกคามทฺวาเร จนฺทนิกาย นิทาฆสมเย
ถูลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน วุยฺหมานํ มุตฺตกรีสจมฺมอฏฺินหารุขณฺฑเขฬ-
สิงฺฆานิกโลหิตปฺปภูติ นานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ ทฺวีหตีหจฺจเยน
สญฺชาตกิมิกุลํ สุริยาตปเวคสนฺตาปกุฏฺิตํ อุปริ เผณุปุพฺพุฬเก ๕- มุญฺจนฺต
อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ เนว อุปคนฺตุํ, น ทฏฺุํ อรหรูปตํ อาปชฺชิตฺวา
ติฏฺติ, ปเคว ฆายิตุํ วา สายิตุํ วา. เอวเมว นานปฺปการปานโภชนาทิ
ทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬลาลาปลิพุทฺธํ ตํขณวิคตวณฺณคนฺธ-
รสาทิสมฺปทํ ตนฺตวายขลิสุวานวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหวาตปลิเวิตํ หุตฺวา
อุทรคฺคิสนฺตาปเวคกุฏฺิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณุปุพฺพุฬกานิ มุญฺจนฺตํ
ปรมกสมฺพุทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺติ, ยํ สุตฺวาปิ ปานโภชนาทีสุ
อมนุญฺตา สณฺาติ, ปเคว ปญฺาจกฺขุนา โอโลเกตฺวา. ๖- ยตฺถ ๗- จ ปติตํ
ปานโภชนาทิ ปญฺจธา วิภาคํ คจฺฉติ, เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ, เอกํ
ภาคํ อุทรคฺคิ ฌาเปติ, เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ, เอโก กรีสํ, เอโก รสภาวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. กุถิต...., ม. กุธิต....    ๒ ฉ.ม. ตาลตีรกา       ๓ ฉ.ม. วิรวนฺตา
@๔ ฉ.ม. วิลุปฺปนฺติ      ๕ ม. เผณปุปฺผุฬเก, ฉ. เผณปุพฺพุฬเก. เอวมุปริปิ
@๖ ฉ.ม. อวโลเกตฺวา   ๗ สี. ตตฺถ
อาปชฺชิตฺวา สุกฺกโสณิตมํสาทีนิ ๑- อุปพฺรูหยติ. ปริจฺเฉทโต อุทรปฏเลน เจว
อุทริยภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     กรีสนฺติ วจฺจํ. ตํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหตาหารวณฺณเมว โหติ.
สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต เหฏฺิมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต ปกฺกาสเย
ิตํ. ปกฺกาสโย นาม เหฏฺา นาภิปิฏฺิกณฺฏกมูลานมนฺตเร อนฺตาวสาเน
อุพฺเพเธน อฏฺงฺคุลิมตฺโต เวฬุนาฬิกสทิโส, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปรูปริ
ภูมิภาเค ปติตํ วสฺโสทกํ โอคฬิตฺวา เหฏฺาภูมิภาคํ ปูเรตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว
ยงฺกิญฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา เผณุทฺเทหกํ ปกฺกปกฺกํ
นิสทาย ปึสิตมิว สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา อนฺตพิเลน โอคฬิตฺวา โอคฬิตฺวา
มทฺทิตฺวา เวฬุปพฺเพ ปกฺขิปมานปณฺฑุมตฺติกา วิย สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺติ.
ปริจฺเฉทโต ปกฺกาสยปฏเลน เจว กรีสภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     มตฺถลุงฺคนฺติ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิตมิญฺชราสิ. ตํ วณฺณโต เสตํ อหิจฺฉตฺต-
ปิณฺฑิกวณฺณํ, ทธิภาวํ อสมฺปตฺตํ ทุฏฺขีรวณฺณนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สณฺานโต
โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สีสกฏาหพฺภนฺตเร
จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย สโมธาเนตฺวา ปิตา จตฺตาโร ปิฏฺปิณฺฑา วิย
สโมหิตํ ติฏฺติ. ปริจฺเฉทโต สีสกฏาหสฺส อพฺภนฺตรตเลหิ เจว มตฺถลุงฺคภาเคน
จ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     ปิตฺตนฺติ เทฺว ปิตฺตานิ พทฺธปิตฺตญฺจ อพทฺธปิตฺตญฺจ. ตตฺถ พทฺธปิตฺตํ
วณฺณโต พหลมธุกเตลวณฺณํ, อพทฺธปิตฺตํ มิลาตอากุลิตปุปฺผวณฺณํ. ตํ สณฺานโต
อุภยมฺปิ โอกาสสณฺานํ. ทิสโต พทฺธปิตฺตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ เปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺ-
านญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ อุทกมิว เตลพินฺทุํ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสณิตมํสาทีนิ
ยมฺหิ กุปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑุยติ. พทฺธปิตฺตํ
หทยปปฺผาสานมนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺิเต มหาโกสาตกีโกสกสทิเส
ปิตฺตโกสเก ิตํ, ยมฺหิ กุปิเต สตฺตา อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถจิตฺตา
หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, อภาสิตพฺพํ ภาสนฺติ, อจินฺเตตพฺพํ
จินฺเตนฺติ. ปริจฺเฉทโต ปิตฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เสมฺหนฺติ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ ๑- เสมฺหํ. ตํ วณฺณโต เสตํ
นาคพลปณฺณรสวณฺณํ. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย
ชาตํ. โอกาสโต อุทรปฏเล ิตํ. ยํ ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณกาเล เสยฺยถาปิ
นาม อุทเก เสวาลปณกํ กฏฺเ วา กเล ๒- วา ปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา
หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ นิปตนฺเต
ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺติ. ยมฺหิ จ มนฺทีภูเต
ปกฺกคณฺโฑ วิย ปูติกุกฺกุฏณฺฑมิว จ อุทรํ ปรมเชคุจฺฉํ กุณปคนฺธํ โหติ, ตโต
อุคฺคเตน จ คนฺเธน อุทฺเทโกปิ ๓- มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ ปูติกุณปสทิสํ โหติ, โส
จ ปุริโส "อเปหิ ทุคฺคนฺธํ วายสี"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. ยญฺจ วฑฺฒิตฺวา
พหลตฺตมาปนฺนํ ปิธานผลกมิว วจฺจกุฏิยา อุทรปฏลสฺส อพฺภนฺตเรเยว กุณปคนฺธํ
สนฺนิรุมฺหิตฺวา ๔- ติฏฺติ. ปริจฺเฉทโต เสมฺหภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     ปุพฺโพติ ปูติโลหิตวเสน ปวตฺตปุพฺโพ. โส วณฺณโต ปณฺฑุปลาสวณฺโณ.
มตกสรีเร ปน ปูติพหลาจามวณฺโณ โหติ. สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. ทิสโต
ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ปน ปุพฺพสฺส โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ,
ยตฺถ โส สนฺนิจิโต ติฏฺเยฺย. ยตฺร ยตฺร ปน ขาณุกณฺฏกปฺปหรณคฺคิชาลาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอกปตฺต........       ๒ ฉ.ม. กปาเล
@๓ สี. อุคฺคาโรปิ              ๔ สี. สนฺนิรุนฺธิตฺวา, ฉ.ม. สนฺนิรุชฺฌิตฺวา
อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตตฺร ตเตฺรว ติฏฺติ. ปริจฺเฉทโต ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     โลหิตนฺติ เทฺว โลหิตานิ สนฺนิจิตโลหิตญฺจ สํสรณโลหิตญฺจ. ตตฺถ
สนฺนิจิตโลหิตํ วณฺณโต นิปกฺกพหลลาขารสวณฺณํ, สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณํ.
สณฺานโต อุภยมฺปิ โอกาสสณฺานํ. ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย
ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทีสาสุ ชาตํ. โอกาสโต สํสรณโลหิตํ เปตฺวา เกสโลม-
ทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ ธมนีชาลานุสาเรน สพฺพํ
อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ิตํ, สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺานสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา
เอกปตฺถปูรมตฺตํ หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส
เตมยมานํ ิตํ. ตสฺมิญฺหิ วกฺกหทยาทีนิ อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา
โหนฺติ. ปริจฺเฉทโต โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เสโทติ โลมกูปาทีหิ ปคฺฆรณกอาโปธาตุ. โส วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺโณ.
สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต
เสทสฺโสกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ โส โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเยฺย. ยทา
ปน อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สรีรํ สนฺตปฺปติ, ตทา อุทกโต
อพฺพุฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมุฬาลกุมุทนาฬิกลาโป วิย สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ
ปคฺฆรติ. ตสฺมา ตสฺส สณฺานมฺปิ เกสโลมกูปวิวรานํเยว วเสน เวทิตพฺพํ.
เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคินา เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ิตวเสเนว เสโท
มนสิกาตพฺโพ. ปริจฺเฉทโต เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เมโทติ ถินสิเนโห. โส วณฺณโต ผาลิตหลิทฺทิวณฺโณ. สณฺานโต
ถูลสรีรสฺส ตาว จมฺมมํสนฺตเร ปิตหลิทฺทิวณฺณทุกูลปิโลติกสณฺาโน โหติ,
กีสสรีรสฺส ชงฺฆมํสํ อูรุมํสํ ปิฏฺิกณฺฏกนิสฺสิตปิฏฺิมํสํ อุทรวฏฺฏิมํสนฺติ
เอตานิ นิสฺสาย ทฺวิคุณํ ติคุณํ กตฺวา ปิตหลิทฺทิวณฺณทุกูลปิโลติกสณฺาโน. ทิสโต
ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กีสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ
นิสฺสาย ิโต, ยํ สิเนหสงฺขคตมฺปิ ปรมเชคุจฺฉตฺตา เนว มุทฺธนิ เตลตฺถาย
น นาสเตลาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา มํเสน, อุปริ จมฺเมน,
ติริยํ เมทภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     อสฺสูติ อกฺขีหิ ปคฺฆรณกอาโปธาตุ. ตํ วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺณํ.
สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ
ิตํ. น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ ติฏฺติ. ยทา
ปน สตฺตา โสมนสฺสชาตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ,
ตถารูปํ วิสภาคาหารํ อาหรนฺติ. ยทา จ เตสํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ
อภิหญฺนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสภาคาหารอุตูหิ สมุฏฺหิตฺวา
อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ วา. อสฺสุปริคฺคณฺหเกน ปน โยคินา
อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพํ. ปริจฺเฉทโต อสฺสุภาเคน
ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     วสาติ วิลีนสิเนโห. สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณา. อาจาเม อาสิตฺต-
เตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สณฺานโต นฺหานกาเล ปสนฺนอุทกสฺส อุปริ
ปริพฺภมนฺตสิเนหพินฺทุวิสฏสณฺานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต เยภุยฺเยน
หตฺถตลหตฺถปิฏฺิปาทตลปาทปิฏฺินาสปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ิตา. น เจสา เอเตสุ
โอกาเสสุ สทา วิลีนาว หุตฺวา ติฏฺติ. ยทา ปน อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาป-
อุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมาชาตา โหนฺติ, ตทา ตตฺถ นฺหานกาเล
ปสนฺนอุทกูปริ สิเนหพินฺทุวิสโฏ วิย อิโต จิโต จ สํสรติ. ปริจฺเฉทโต
วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนา. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     เขโฬติ อนฺโตมุเข เผณุมิสฺสา อาโปธาตุ. โส วณฺณโต เสโต เผณุวณฺโณ.
สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. เผณุสณฺาโนติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาโต. โอกาสโต อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอรุยฺห ชิวฺหาย ิโต. น เจส
เอตฺถ สทา สนฺนิจิโต หุตฺวา ติฏฺติ. ยทา ปน สตฺตา ตถารูปํ อาหารํ
ปสฺสนฺติ วา สรนฺติ วา, อุณหติตฺติกฏุกโลณมฺพิลานํ วา กิญฺจิ มุเข เปนฺติ,
ยทา วา เนสํ หทยํ อากิลายติ, กิสฺมิญฺจิเทว วา ชิคุจฺฉา อุปฺปชฺชติ ตทา
เขโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอรุยฺห ชิวฺหาย สณฺาติ. อคฺคชิวฺหาย
เจส ตนุโก โหติ, มูลชิวฺหาย พหโล. มุเข ปกฺขิตฺตญฺจ ปุถุกํ วา ตณฺฑุลํ
วา ยงฺกิญฺจิ ๑- ขาทนียํ วาปิ นทีปุฬิเน ขตกูปกสลิลํ วิย ปริกฺขยํ อคจฺฉนฺโตว
เตเมตุํ สมตฺโถ โหติ. ปริจฺเฉทโต เขฬภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     สิงฺฆานิกาติ มตฺถลุงฺคโต ปคฺฆรณกอสุจิ. สา วณฺณโต ตรุณตาลฏฺิมิญฺชวณฺณา.
สณฺานโต โอกาสสณฺานา. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา. โอกาสโต
นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ิตา. น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา
ติฏฺติ, อถโข ยถา นาม ปุริโส ปทุมินิปตฺเตน ทธึ พนฺธิตฺวา เหฏฺา
กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย, อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิมตฺถุ คฬิตฺวา พหิ ปเตยฺย เอวเมว
ยทา สตฺตา โรทนฺติ วา, วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุกฺโขภา โหติ,
ตทา อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คฬิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน
โอตริตฺวา นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ วา. สิงฺฆานิกาปริคฺคณฺหเกน
ปน โยคินา นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพา. ปริจฺเฉทโต
สิงฺฆานิกาภาเคน ปริจฺฉินฺนา. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     ลสิกาติ สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํ. สา วณฺณโต กณฺณิการนียาสวณฺณา.
สณฺานโต โอกาสสณฺานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺ วา กิญฺจิ
อฏฺิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ิตา. ยสฺส
เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺหนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส อภิกฺกมนฺตสฺส ปฏิกฺกมนฺตสฺส
สมฺมิญฺชนฺตสฺส ปสาเรนฺตสฺส อฏฺิกานิ กฏกฏายนฺติ, อจฺฉรสทฺทํ กโรนฺโต วิย
วิจรติ, เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโยธาตุ กุปฺปติ, คตฺตานิ
ทุกฺขนฺติ. ยสฺส ปน พหุกา โหติ, ตสฺส อุฏฺานนิสชฺชาทีสุ น อฏฺีนิ
กฏกฏายนฺติ, ทีฆมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส น วาโยธาตุ กุปฺปติ, น คตฺตานิ
ทุกฺขนฺติ. ปริจฺเฉทโต ลสิกาภาเคน ปริจฺฉินฺนา. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     มุตฺตนฺติ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณํ. สณฺานโต อโธมุขฏฺปิตอุทกกุมฺภ-
อพฺภนฺตรคตอุทกสณฺานํ. ทิสโต เหฏฺิมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต วตฺถิสฺส
อพฺภนฺตเร ิตํ. วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ วุจฺจติ. ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย
ปกฺขิตฺเต อมุเข ลวณฆเฏ ๑- จนฺทนิการโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค
ปญฺายติ, เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ ปวิสติ. น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺายติ,
นิกฺขมนมคฺโค ปน ปากโฏ โหติ. ยมฺปิ จ มุตฺตสฺส ภริเต ปสฺสาวํ กโรมาติ
สตฺตานํ อายูหนํ โหติ. ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน จ
ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เอวญฺหิ เกสาทิเก โกฏฺาเส วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา
อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโตติอาทินา นเยน วณฺณสณฺานคนฺธาสโยกาสวเสน
ปญฺจธา ปฏิกูลา ปฏิกูลาติ มนสิกโรโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมนวเสน เสยฺยถาปิ
จกฺขุมโต มหาปุริสฺส ๒- ทฺวตฺตึสวณฺณานํ กุสุมานํ เอกสุตฺตคนฺถิตมาลํ
โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ, เอวเมว "อตฺถิ
อิมสฺมึ กาเย เกสา"ติ อิมํ กายํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว
ปากฏา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ มนสิการโกสลฺลกถายํ "อาทิกมฺมิกสฺส หิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยวนฆเฏ, ฉ.ม. รวนฆเฏ         ๒ ฉ.ม. ปุริสสฺส
เกสาติ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา มุตฺตนฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺาสเมว
อาหจฺจ ติฏฺตี"ติ.
     สเจ ปน พหิทฺธาปิ มนสิการํ อุปสํหรติ, อถสฺส เอวํ สพฺพโกฏฺาเสสุ
ปากฏีภูเตสุ อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสติรจฺฉานาทโย สตฺตาการํ วิชหิตฺวา โกฏฺาสราสิ-
วเสเนว อุปฏฺหนฺติ. เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ โกฏฺาสราสิมฺหิ
ปกฺขิปิยมานมิว อุปฏฺาติ. อถสฺส อนุปุพฺพมุญฺจนาทิวเสน ปฏิกูลา ปฏิกูลาติ
ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อนุกฺกเมน อปฺปนา อุปฺปชฺชติ.
     ตตฺถ เกสาทีนํ วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน อุปฏฺานํ อุคฺคหนิมิตฺตํ,
สพฺพาการโต ปฏิกูลวเสน อุปฏฺานํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. ตํ ปุนปฺปุนํ
อาวชฺชนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺส จตฺตาโร ขนฺธา
ปฏิกูลารมฺมณา โหนฺติ. ปมชฺฌานวเสน อปฺปนา ปวตฺตติ. ปุพฺพภาเค
ปริกมฺมอุปจารจิตฺตานิ สวิตกฺกสวิจารานิ สปฺปีติกานิ โสมนสฺสสหคตานิ ปฏิกูล-
นิมิตฺตารมฺมณานิ, อปฺปนาปิ สวิตกฺกสวิจารา สปฺปีติกา โสมนสฺสสหคตาว.
ภูมนฺตเรน ปน มหคฺคตา รูปาวจรา โหนฺติ. ปฏิกูเลปิ จ ตสฺมึ อารมฺมเณ
อานิสฺสทสฺสาวิตาย โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอกตฺตารมฺมณพเลเนว วา ตํ อุปฺปชฺชติ,
ทุติยชฺฌานาทีนิ ปเนตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติ. กสฺมา? โอฬาริกตฺตา. อิทญฺหิ
อารมฺมณํ โอฬาริกํ, วิตกฺกพเลเนเวตฺถ จิตฺเตกคฺคตา ชายติ, น
วิตกฺกสมติกฺกเมนาติ. อยํ ตาว สมถวเสน กมฺมฏฺานกถา.
     อวิเสสโต ปน สาธารณวเสน เอวํ เวทิตพฺพา ๑-:- อิทญฺหิ กมฺมฏฺานํ
ภาเวตุกาเมน กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา สชฺฌายนกาเลเอว เกสาทีนํ วณฺณนิมิตฺต-
สณฺานนิมตฺตทิสานิมิตฺตโอกาสนิมิตฺตปริจฺเฉทนิมิตฺตานิ วาจาย โปเถตฺวา โปเถตฺวา
เอเกกโกฏฺาเส "อยํ เอตํสริกฺขโก"ติ ติวิเธน สชฺฌาโย กาตพฺโพ. กถํ?
ตจปญฺจเก ตาว เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อนุโลมโต ปญฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปญฺจาหํ,
อนุโลมปฏิโลมโต ปญฺจาหนฺติ อฑฺฒมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพ. ตโต อาจริยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ
สนฺติกํ คนฺตฺวา วกฺกปญฺจกํ อุคฺคณฺหิตฺวา ตเถว อฑฺฒมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพ,
ตโต เต ทสปิ โกฏฺาเส เอกโต กตฺวา อฑฺฒมาสํ, ปุน ปปฺผาสปญฺจกาทีสุปิ
เอเกกํ อุคฺคณฺหิตฺวา อฑฺฒมาสํ, ตโต เต ปญฺจทสปิ โกฏฺาเส อฑฺฒมาสํ,
มตฺถลุงฺคปญฺจกํ อฑฺฒมาสํ, ตโต เตวีสติ โกฏฺาเส อฑฺฒมาสํ, เมทฉกฺกํ
อฑฺฒมาสํ, ตโต เต ฉพฺพีสติปิ โกฏฺาเส เอกโต กตฺวา อฑฺฒมาสํ, มุตฺตฉกฺกํ
อฑฺฒมาสํ, ตโต สพฺเพปิ ทฺวตฺตึส โกฏฺาเส เอกโต กตฺวา อฑฺฒมาสนฺติ เอวํ
ฉมาเส สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
     ตตฺถ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส สปฺปญฺสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหนฺตสฺเสว
โกฏฺาสา อุปฏฺหนฺติ, เอกจฺจสฺส น อุปฏฺหนฺติ, เตน "น อุปฏฺหนฺตี"ติ
วิริยํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํ. ยตฺตกา โกฏฺาสา อุปฏฺหนฺติ, ตตฺตเก
คเหตฺวาว สชฺฌาโย กาตพฺโพ. เอวํ กมฺมฏฺานํ กเถนฺเตน ปน เนว ปญฺวโต
น มนฺทปญฺสฺส วเสน กเถตพฺพํ, มชฺฌิมปญฺสฺส วเสน กเถตพฺพํ.
มชฺฌิมปญฺสฺส หิ วเสน อาจริยา ฉหิ มาเสหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตนฺตึ ปยึสุ.
ยสฺส ปน เอตฺตาวตาปิ โกฏฺาสา ปากฏา น โหนฺติ, เตน ตโต ปรมฺปิ
สชฺฌาโย กาตพฺโพเอว. น จ โข อปริจฺฉินฺทิตฺวา, ฉ ฉ มาเส ปริจฺฉินฺทิตฺวาว
กาตพฺโพ.
     สชฺฌายํ กโรนฺเตน วณฺโณ น ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ, ลกฺขณํ น มนสิกาตพฺพํ,
โกฏฺาสวเสเนว สชฺฌาโย กาตพฺโพ. อาจริเยนาปิ "วณฺณวเสน สชฺฌายํ
กโรหี"ติ นิยเมตฺวา น กเถตพฺพํ. นิยเมตฺวา กถิเต โก โทโสติ? สมฺปตฺติยมฺปิ
วิปตฺติสญฺาอาปชฺชนํ. สเจ หิ อาจริเยน "วณฺณวเสน สชฺฌายํ กโรหี"ติ
วุตฺเต อิมสฺส ภิกฺขุโน ตถา กโรนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ วณฺณโต น อุปฏฺาติ,
ปฏิกูลวเสน วา ธาตุวเสน วา อุปฏฺาติ. อเถส "น อิทํ กมฺมฏฺานํ
วิลกฺขณนฺ"ติ สญฺี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติ. "ปฏิกูลวเสน
ตํ สชฺฌายํ กโรหี"ติ วุตฺเตปิ สเจ ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺส ปฏิกูลโต น
อุปฏฺาติ, วณฺณวเสน วา ธาตุวเสน วา อุปฏฺาติ. อเถส "นยิทํ กมฺมฏฺานํ
วิลกฺขณนฺ"ติ สญฺี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติ. "ธาตุวเสน
ตํ สชฺฌายํ กโรหี"ติ วุตฺเตปิ สเจ ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺส ธาตุโต น อุปฏฺาติ,
วณฺณวเสน วา ปฏิกูลวเสน วา อุปฏฺาติ. อเถส "นยิทํ กมฺมฏฺานํ วิลกฺขณนฺ"ติ
สญฺี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติ. อยํ อาจริเยน นิยเมตฺวา
กถิเต โทโส.
     กินฺติ ปน วตฺตพฺโพติ "โกฏฺาสวเสน สชฺฌายํ กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ.
กถํ? เกสโกฏฺาโส โลมโกฏฺาโสติ สชฺฌายํ กโรหีติ วตฺตพฺโพ. สเจ ปนสฺส
เอวํ โกฏฺาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส วณฺณโต อุปฏฺาติ, อถาเนน โอวาทา-
จริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ "อหํ ทฺวตฺตึสาการํ โกฏฺาสวเสน สชฺฌายํ กโรมิ, มยฺหํ
ปน วณฺณโต อุปฏฺาตี"ติ. อาจริเยน "กมฺมฏฺานํ วิย อกมฺมฏฺานํ วิลกฺขณํ
เอตนฺ"ติ น วิสํวาเทตพฺพํ. "สาธุ สปฺปุริส ปุพฺเพ ตยา วณฺณกสิเณ ปริกมฺมํ
กตปุพฺพํ ภวิสฺสติ, เอตเทว กมฺมฏฺานํ ตุยฺหํ สปฺปายํ, วณฺณวเสเนว สชฺฌายํ
กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ. เตนปิ วณฺณวเสเนว สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
     โส เอวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺตํ นีลกํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตนฺติ จตฺตาริ
วณฺณกสิณานิ ลภติ. กถํ? ตสฺส หิ เกสโลมปิตฺเตสุ เจว อกฺขีนญฺจ กาฬกฏฺาเน
วณฺณํ นีลํ นีลนฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ฌานํ
ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เมทสฺมึ ปน อกฺขีนญฺจ
ปีตกฏฺาเน วณฺณํ ปีตกํ ปีตกนฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ
อุปฺปชฺชนฺติ, ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ.
มํสโลหิเตสุ ปน อกฺขีนญฺจ รตฺตฏฺาเน วณฺณํ โลหิตกํ โลหิตกนฺติ
มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. นขทนฺตจมฺมอฏฺีสุ ปน อกฺขีนญฺจ ปณฺฑรฏฺาเน
วณฺณํ โอทาตํ โอทาตนฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อิทํ วณฺณวเสน
อภินิวิฏฺสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคฺคมนํ.
     อปรสฺส โกฏฺาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลโต อุปฏฺาติ,
อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ. อาจริเยน "กมฺมฏฺานํ วิย อกมฺมฏฺานํ
วิลกฺขณํ เอตนฺ"ติ น วิสํวาเทตพฺพํ. "สาธุ สปฺปุริส ปุพฺเพ ตยา ปฏิกูลมนสิกาเร
โยโค กโต ภวิสฺสติ, เอตเทว กมฺมฏฺานํ ตุยฺหํ สปฺปายํ, ปฏิกูลวเสเนว
สชฺฌายํ กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ. เตนปิ ปฏิกูลวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
ตสฺส "เกสา นาม อชญฺา อมนุญฺา ๑- ทุคฺคนฺธา เชคุจฺฉา ปฏิกูลา"ติ เอวํ
ปฏิกูลวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลารมฺมเณ ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺตติ. โส
ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อิทํ ปฏิกูลวเสน
อภินิวิฏฺสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคฺคมนํ.
     อปรสฺส โกฏฺาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ธาตุโต อุปฏฺาติ, ธาตุโต
อุปฏฺหนฺตํ กีทิสํ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ. เกสา ตาว วมฺมิกมตฺถเก ชาตกุณฺติณกานิ
วิย หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, โลมา ปุราณคามฏฺาเน ชาตทพฺพติณกานิ วิย, นขา ทณฺฑเกสุ
ปิตมธุกผลฏฺิโกสกา วิย, ทนฺตา มตฺติกาปิณฺเฑ ปเวเสตฺวา ปิตอลาพุพีชานิ
วิย, ตโจ วีณาปพฺพเก ทพฺพิสเก ๑- ปริโยนทฺธอลฺลโคจมฺมํ วิย, มํสํ ภิตฺติยํ
อนุลิตฺตมตฺติกา วิย, นหารุ ทพฺพสมฺภารพนฺธวลฺลิ วิย, อฏฺิ อุสฺสาเปตฺวา
ปิตภิตฺติทพฺพสมฺภาโร วิย, อฏฺิมิญฺชํ มหาเวฬุมฺหิ ปกฺขิตฺตเสทิตเวตฺตคฺคํ
วิย, วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสนฺติ อิเม ฉ โกฏฺาสา สูนการฆรํ ๒-
วิย หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. ทฺวตฺตึสหตฺถํ อนฺตํ โลหิตโทณิยํ สํเวลฺเลตฺวา
ปิตฆรสปฺโป วิย, อนฺตคุณํ ปาทปุญฺฉนเก สิพฺพิตรชฺชุกา วิย, อุทริยํ ปริสฺสาวเน
สิถิลพนฺธตณฺฑุลํ วิย, กรีสํ เวณุปพฺเพ ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา วิย, มตฺถลุงฺคํ
โอมทฺทิตฺวา ปิตา จตฺตาโร ตณฺฑุลปิฏฺปิณฺฑา วิย, ทฺวาทสวิธา อาโปธาตุ
ปฏิปาฏิยา ปิเตสุ ทฺวาทสสุ อุทกสราวเกสุ ปูริตอุทกํ วิย หุตฺวา อุปฏฺาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ       ๒ สี. สูนาฆรํ
     อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ. อาจริเยน "กมฺมฏฺานํ วิย
อกมฺมฏฺานํ วิลกฺขณํ เอตนฺ"ติ น วิสํวาเทตพฺพํ. "สาธุ สปฺปุริส ปุพฺเพ
ตยา ธาตุมนสิกาเร โยโค กโต ภวิสฺสติ, เอตเทว กมฺมฏฺานํ ตุยฺหํ สปฺปายํ,
ธาตุวเสเนว สชฺฌายํ กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ. เตนปิ ธาตุวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
     ตตฺริทํ มนสิการมุเขเนว สชฺฌายวิธานํ:- อิธ ภิกฺขุ "เกสา สีสํ
ปริโยนทฺธิตฺวา ๑- ิตจมฺเม ชาตา, เต น ชานนฺติ `มยํ สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา
ิตจมฺเม ชาตา'ติ, สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิตจมฺมมฺปิ น ชานาติ `เกสา มยิ
ชาตา'ติ, อเจตนา เอเต อพฺยากตา สุญฺา ถทฺธา ปตฺถินฺนา ปวีธาตุ
เอสา"ติ มนสิกโรติ. โลมา สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม ชาตา, เต น ชานนฺติ
"มยํ สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม ชาตา"ติ, สรีรํ ปริโยนหนจมฺมมฺปิ น ชานาติ
"โลมา มยิ ชาตา"ติ, เอเตปิ อเจตนา. นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา, เต น
ชานนฺติ "มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา"ติ, องฺคุลีนํ อคฺคานิปิ น ชานนฺติ
"นขา อเมฺหสุ ชาตา"ติ, เอเตปิ อเจตนา. ทนฺตา หนุกฏฺิเก ชาตา, เต น
ชานนฺติ "มยํ หนุกฏฺิเก ชาตา"ติ, หนุกฏฺิกมฺปิ น ชานาติ "ทนฺตา มยิ
ชาตา"ติ, เอเตปิ อเจตนา. ตโจ น ชานาติ "สรีรํ มยา ปริโยนทฺธนฺ"ติ,
สรีรมฺปิ น ชานาติ "อหํ ตเจน ปริโยนทฺธนฺ"ติ, อยมฺปิ อเจตโน. มํสํ น
ชานาติ "มยา ๒- สรีรํ อนุลิตฺตนฺ"ติ, สรีรมฺปิ น ชานาติ "อหํ มํเสน
อนุลิตฺตนฺ"ติ, อิทมฺปิ อเจตนํ. นหารุ น ชานาติ "อหํ อฏฺิปุญฺชํ อาพนฺธิตฺวา
ิตนฺ"ติ, อฏฺิปุญฺโชปิ น ชานาติ "นหารุชาเลนาหํ อาพนฺโธ"ติ, อิทมฺปิ
อเจตนํ.
     สีสฏฺิ น ชานาติ "อหํ คีวฏฺิเก ปติฏฺิตนฺ"ติ, คีวฏฺิกมฺปิ น ชานาติ "มยิ
สีสฏฺิกํ ปติฏฺิตนฺ"ติ, คีวฏฺิ น ชานาติ "อหํ ปิฏฺิกณฺฏเก ิตนฺ"ติ, ปิฏฺิ-
กณฺฏกฏฺิโกปิ, กฏิฏฺิกํ อูรุฏฺิกํ ชงฺฆฏฺิกํ โคปฺผกฏฺิกํ น ชานาติ "อหํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริโยนนฺธิตฺวา. เอวมุปริปิ        ๒ ฉ.ม. มยํ
ปณฺหิกฏฺิเก ปติฏฺิตนฺ"ติ, ปณฺหิกฏฺิกมฺปิ น ชานาติ "อหํ โคปฺผกฏฺิกํ
อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺ"ติ ฯเปฯ คีวฏฺิกํ น ชานาติ "อหํ สีสฏฺิกํ อุกฺขิปิตฺวา
ิตนฺ"ติ.
                   ปฏิปาฏิยา อฏฺีนิ ิตานิ โกฏิยา
                   อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ
                   พนฺโธ นหารูหิ ชราย โจทิโต
                   อเจตโน กฏฺกลิงฺครูปโม.
     อิทมฺปิ อเจตนํ. อฏฺิมิญฺชํ, วกฺกํ ฯเปฯ มตฺถลุงฺคํ อเจตนํ อพฺยากตํ
สุญฺ ถทฺธํ ปตฺถินฺนํ ปวีธาตูติ มนสิกโรติ. ปิตฺตํ เสมฺหํ ฯเปฯ มุตฺตํ
อเจตนํ อพฺยากตํ สุญฺ อาพนฺธํ ๑- ยูสคตํ อาโปธาตูติ มนสิกโรติ.
     อิเม เทฺว มหาภูเต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุทเร อุสฺสทา เตโชธาตุ ปากฏา
โหติ, นาสาย อุสฺสทา วาโยธาตุ ปากฏา โหติ. อิเม จตฺตาโร มหาภูเต
ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปาทารูปํ ปากฏํ โหติ. มหาภูตํ นาม อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ,
อุปาทารูปํ มหาภูเตน. ยถา อาตโป นาม ฉายาย ปริจฺฉินฺโน, ฉายา อาตเปน,
เอวเมว มหาภูตํ อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ, อุปาทารูปํ มหาภูเตน. อถสฺส เอวํ
"จตฺตาริ มหาภูตานิ เตวีสติ อุปาทารูปานิ รูปกฺขนฺโธ"ติ รูปกฺขนฺธํ ปริคฺคณฺหนฺ-
ตสฺส อายตนทฺวารวเสน อรูปิโน ขนฺธา ปากฏา โหนฺติ. อิติ รูปารูปปริคฺคโห
ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติ, ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ โหนฺติ, ทฺวาทสายตนานิ
อฏฺารสธาตุโย โหนฺตีติ ขนฺธายตนธาตุวเสน ยมกตาลกนฺทํ ๒- ผาเลนฺโต วิย
เทฺว โกฏฺาเส กตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปติ.
     โส "อิทํ นามรูปํ น อเหตุ น อปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตํ, สเหตุ สปฺปจฺจยา
นิพฺพตฺตํ. โก ปนสฺส เหตุ, โก ปน ปจฺจโย"ติ อุปปริกฺขนฺโต "อวิชฺชาปจฺจยา
ตณฺหาปจฺจยา กมฺมปจฺจยา อาหารปจฺจยา จา"ติ ตสฺส ปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ           ๒ ฉ. ยมกตาลกฺขนฺธํ
"อตีเตปิ ปจฺจยา เจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา จ, อนาคเตปิ เอตรหิปิ ปจฺจยา
เจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา จ, ตโต อุทฺธํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ,
สุทฺธสงฺขารปุญฺโชเอวา"ติ ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขํ วิตรติ. อยํ ปน วิปสฺสนา
สงฺขารสลฺลกฺขณา าตปริญฺา นาม.
     เอวํ สงฺขาเร สลฺลกฺเขตฺวา ิตสฺส ปน ภิกฺขุสฺส ทสพลสฺส สาสเน
มูลํ โอติณฺณํ นาม โหติ, ปติฏฺา ลทฺธา นาม. จูฬโสตาปนฺโน นาม โหติ
นิยตคติโก. ตถารูปํ ปน อุตุสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ โภชนสปฺปายํ ธมฺมสฺสวน-
สปฺปายํ ลภิตฺวา เอกาสเน เอกปลฺลงฺกวรคโต ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา
วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ คณฺหาตีติ. อิทํ ธาตุวเสน
อภินิวิฏฺสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคฺคมนํ.
     ยสฺส ปน เนว วณฺณโต อุปฏฺาติ น ปฏิกูลโต น สุญฺโต, เตน
"น เม อุปฏฺาตี"ติ น กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิสีทิตพฺพํ. โกฏฺาสมนสิกาเรเยว
ปน โยโค กาตพฺโพ. โปราณกตฺเถรา กิร "โกฏฺาสมนสิกาโรว ปมาณนฺ"ติ
อาหํสุ. อิจฺจสฺส ปุนปฺปุนํ โกฏฺาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส โกฏฺาสา
ปคุณา โหนฺติ. กทา ปน ปคุณา นาม โหนฺตีติ? ยทา เกสาติ อาวชฺชิตมตฺเต
มนสิกาโร คนฺตฺวา มตฺถลุงฺคนฺติ อนฺติมโกฏฺาเส ปติฏฺาติ, มตฺถลุงฺคนฺติ
อาวชฺชิตมตฺเต มนสิกาโร อาคนฺตฺวา เกสาติ อาทิโกฏฺาเส ปติฏฺาติ.
     อถสฺส ยถา นาม จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสวณฺณานํ ปุปฺผานํ
เอกสุตฺตคนฺถิตํ มาลํ โอโลเกนฺตสฺส ปฏิปาฏิยา วา ปน นิขาเต ทฺวตฺตึส วติปาเท
ปฏิกฺกมิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ปฏิปาฏิยาว ทฺวตฺตึสวณฺณานิ ปุปฺผานิ วติปาทา
วา ปากฏา โหนฺติ, เอวเมว ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา อุปฏฺหนฺติ, วิจรนฺตา
ติรจฺฉานคตาปิ มนุสฺสาปิ สตฺตาติ น อุปฏฺหนฺติ, โกฏฺาสาติ อุปฏฺหนฺติ.
ขาทนียโภชนียํ โกฏฺาสนฺตเร ปกฺขิปมานํ วิย โหติ.
     โกฏฺาสานํ ปคุณกาลโต ปฏฺาย ตีสุ มุเขสุ เอเกน มุเขน วิมุจฺจิสฺสติ,
กมฺมฏฺานํ วณฺณโต วา ปฏิกูลโต วา สุญฺโต วา อุปฏฺาติ. ยถา นาม
ปูเว ปจิตุกามา อิตฺถี มทฺทิตฺวา ปิตปิฏฺโต ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ ปจติ. ยถา
วา ปน สเม ภูมิปฺปเทเส ปิตํ อุทกปูรํ กุมฺภํ ยโต ยโต อาวฏฺเฏนฺติ, ๑-
ตโต ตโตว อุทกํ นิกฺขมติ, เอวเมว โกฏฺาสานํ ปคุณกาลโต ปฏฺาย ตีสุ
มุเขสุ เอเกน มุเขน วิมุจฺจิสฺสติ. อากงฺขมานสฺส วณฺณโต, อากงฺขมานสฺส
ปฏิกูลโต, อากงฺขมานสฺส สุญฺโต กมฺมฏฺานํ อุปฏฺหิสฺสติเยว. อยํ เอตฺตโก
อุคฺคหสนฺธิ นาม. อิมสฺมึ อุคฺคหสนฺธิสฺมึ ตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู คณนปถํ
วีติวตฺตา.
     ยสฺส ปน อุคฺคหสนฺธิสฺมึ กมฺมฏฺานํ น อุปฏฺาติ, เตน กมฺมฏฺานํ
อุคฺคเหตฺวา สเจ ยตฺถ อาจริโย วสติ, โส อาวาโส สปฺปาโย โหติ, อิจฺเจตํ
กุสลํ. โน เจ, สปฺปายฏฺาเน วสิตพฺพํ. วสนฺเตน อฏฺารส วิหารโทเส ๒-
วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน ๓- วสิตพฺพํ, สยมฺปิ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตน
ภวิตพฺพํ. ตโต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน รตฺติฏฺานํ วา ทิวาฏฺานํ
วา ปวิสิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกาตพฺพํ.
     กถํ? อาทิโต ตาว เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อนุปุพฺพโต มนสิกาตพฺพํ, น
เอกนฺตริกา. อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต หิ ทฺวตฺตึสปทํ นิสฺเสณึ ปทปฏิปาฏิยา
อกฺกมนฺโต ปาสาทํ อารุยฺห ปาสาทานิสํสํ อนุภวนกปุริโส วิย "เกสา โลมา"ติ
ปฏิปาฏิยา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺานโต จ น ปริหายติ, ปาสาทานิสํส-
สทิเส จ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุภวติ. อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ
จ นาติสีฆโต นาติสณิกโต มนสิกาตพฺพํ. อติสีฆโต มนสิกโรนฺตสฺส หิ กิญฺจาปิ
กมฺมฏฺานํ ปคุณํ โหติ, อวิภูตํ ปน โหติ. ตตฺถ โอปมฺมํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
     อติสณิกโต มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, อนฺตราว
โอสกฺกิตพฺพํ โหติ. ยถา หิ ปุริโส ติโยชนํ มคฺคํ สายํ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวิญฺฉนฺติ  ๒ วิสุทฺธิ. ๑/๑๕๐ ปวีกสิณนิทฺเทส
@๓ วิสุทฺธิ. ๑/๑๕๕ ปวีกสิณนิทฺเทส
ปฏิปนฺโน นิกฺขนฺตฏฺานโต ปฏฺาย สีตลจฺฉายํ ทิสฺวา วิสฺสมติ, รมณียํ
วาลิกตลํ ทิสฺวา ปิฏฺึ ปสาเรติ, วนโปกฺขรณึ ทิสฺวา ปานียํ ปิวติ นหายติ,
ปพฺพตํ ทิสฺวา อารุยฺห ปพฺพตารามเณยฺยกํ ปสฺสติ. ตํ อนฺตราเยว สีโห วา
พฺยคฺโฆ วา ทีปิ วา หนติ, โจรา วา ปน วิลุมฺปนฺติ ๑- เจว หนนฺติ จ,
เอวเมว อติสณิกํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, อนฺตราว
โอสกฺกิตพฺพํ โหติ.
     ตสฺมา นาติสีฆํ นาติสณิกํ เอกทิวสํ ตึส วาเร มนสิกาตพฺพํ. ปาโตว
ทส วาเร, มชฺฌนฺติเก ทส วาเร, สายเณฺห ทส วาเร สชฺฌาโย กาตพฺโพ,
โน กาตุํ น วฏฺฏติ. ยถา หิ ปาโตว อุฏฺาย มุขํ โน โธวิตุํ น วฏฺฏติ,
ขาทนียํ โภชนียํ โน ขาทิตุํ โน ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ. เอตํ ปน วฏฺเฏยฺย, อิทเมว
เอกนฺเตน โน กาตุํ น วฏฺฏติ, กโรนฺโต มหนฺตํ อตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺติ.
ยถา หิ เอกสฺส ปุริสสฺส ตีณิ เขตฺตานิ, เอกํ เขตฺตํ อฏฺ กุมฺเภ เทติ, เอกํ
โสฬส, เอกํ ทฺวตฺตึส. เตน ตีณิปิ เขตฺตานิ ปฏิชคฺคิตุํ อสกฺโกนฺเตน เทฺว ฉฑฺเฑตฺวา
เอกํ ทฺวตฺตึสกุมฺภทายกเมว ปฏิชคฺคิตพฺพํ. ตตฺเถว กสนวปนนิทฺทายนาทีนิ
กาตพฺพานิ. ตเทวสฺส อิตเรสุ ทฺวีสุ อุฏฺานกทายํ ทสฺสติ, เอวเมว
เสสํ มุขโธวนาทิกมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวาปิ เอตฺเถว กมฺมํ กาตพฺพํ, โน กาตุํ น
วฏฺฏติ, กโรนฺโต มหนฺตํ อตฺถํ คณฺหิตฺวา ติฏฺตีติ เอตฺตาวตา มชฺฌิมา ปฏิปทา
นาม กถิตา.
     เอวํ ปฏิปนฺเนนาปิ วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพ. กมฺมฏฺานํ หิ วิสฺสชฺเชตฺวา
จิตฺเต พหิทฺธา วิกฺเขปํ คจฺฉนฺเต กมฺมฏฺานโต ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ
น สกฺโกติ. ยถา หิ เอโก ปุริโส สหสฺสุทฺธารํ โสเธตฺวา ๒- วฑฺฒึ ลภิตฺวา
อทฺธานํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค กุมฺภีลมกรคาหรกฺขสสมุฏฺาย ๓- คมฺภีร-
คิริกนฺทราย อุปริ อตฺถตํ เอกปทิกทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห คจฺฉนฺโต อกฺกมนปทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิลุปฺปนฺติ   ๒ ฉ.ม. สาเธตฺวา  ๓ ฉ.ม. กุมฺภีลมกรคาหรกฺขสสมุฏฺิตาย
วิสฺสชฺเชตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ปริปติตฺวา กุมฺภีลาทิภตฺตํ โหติ,
เอวเมว อยมฺปิ กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา สจิตฺเต พหิทฺธา วิกฺเขปํ คจฺฉนฺเต
กมฺมฏฺานโต ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ปุริสสฺส สหสฺสุทฺธารํ โสเธตฺวา วฑฺฒิลทฺธกาโล ๑-
วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคหิตกาโล,
อนฺตรา คมฺภีรา คิริกนฺทรา วิย สํสาโร, ตสฺส กุมฺภีลาทีหิ ทฏฺกาโล
วิย วฏฺฏมูลกานิ มหาทุกฺขานิ, เอกปทิกทณฺฑกเสตุ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน
สชฺฌายวีถิ, ตสฺส ปุริสสฺส เอกปทิกทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห อกฺกมนปทํ วิสฺสชฺเชตฺวา
อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตสฺส ๒- ปริวตฺเตตฺวา ปติตฺวา ๒- กุมฺภีลาทีนํ
ภตฺตภาวํ อาปนฺนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา
วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส กมฺมฏฺานโต ปริหายิตฺวา วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ อสมตฺถภาโว
เวทิตพฺโพ.
     ตสฺมา เกสา มนสิกาตพฺพา, เกเส มนสิกริตฺวา จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา
วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว "โลมา นขา ทนฺตา ตโจ"ติ มนสิกาตพฺพํ.
เอวํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺานโต น ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมติ. โอปมฺมํ
ปเนตฺถ ตเทว ปริวตฺเตตฺวา เวทิตพฺพํ. สหสฺสุทฺธารํ โสเธตฺวา วฑฺฒึ ลภิตฺวา
เฉกสฺส ปุริสสฺส ทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห นิวาสนาปารุปนํ สํวิธาย ธาตุปตฺถทฺธกายํ
กตฺวา โสตฺถินา ปรตีรคมนํ วิย เฉกสฺส ภิกฺขุโน เกเส มนสิกตฺวา
จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว "โลมา นขา ทนฺตา
ตโจ"ติ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺานโต อปริหายิตฺวา วฏฺฏภยํ สมติกฺกมนํ เวทิตพฺพํ.
     เอวํ พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปณฺณตฺติ-
สมติกฺกมนโต มนสิกาตพฺพํ. เกสา โลมาติ ปณฺณตฺตึ วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกูลํ
ปฏิกูลนฺติ สติ เปตพฺพา. ปมํเยว ปน ปฏิกูลโต น อุปฏฺาติ. ยาว น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วฑฺฒึ ลทฺธกาโล        ๒-๒ ฉ.ม. ปริปติตฺวา
อุปฏฺาติ, ตาว ปณฺณตฺติ น วิสฺสชฺเชตพฺพา. ยทา อุปฏฺาติ, ตทา ปณฺณตฺตึ
วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกูลนฺติ มนสิกาตพฺพํ. กโรนฺเตน จ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว
ปญฺจหากาเรหิ ปฏิกูลโต มนสิกาตพฺพา. ตจปญฺจกสฺมิญฺหิ วณฺณสณฺาน-
คนฺธาสโยกาสวเสเนว ปญฺจวิธมฺปิ ปาฏิกุลฺยํ ลพฺภติ. เสเสสุปิ ยํ ยํ ลพฺภติ,
ตสฺส ตสฺส วเสน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
     ตตฺถ เกสาทโย ปญฺจ โกฏฺาสา สุภนิมิตฺตํ ราคฏฺานิยํ อิฏฺารมฺมณนฺติ
สงฺขํ คตา. เย เกจิ รชฺชนกสตฺตา นาม, สพฺเพ เต อิเมสุ ปญฺจสุ โกฏฺาเสสุ
รชฺชนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ มหาชนสฺส รชฺชนฏฺาเน ปฏิกูลนฺติ อปฺปนํ ปาเปติ.
ตตฺถ อปฺปนาปฺปตฺติโต ปฏฺาย ปรโต อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาปุณาติ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ เฉโก ธนุคฺคโห ราชานํ อาราเธตฺวา
สตสหสฺสุฏฺานกํ คามวรํ ลภิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ ตตฺถ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
ทฺวตฺตึส โจเร ทิสฺวา เตสุ ปญฺจ โจรเชฏฺเก ฆาเตยฺย, เตสํ ฆาติตกาลโต
ปฏฺาย เตสุ เทฺว เอกมคฺคํ ปฏิปชฺชมานา นาม น โหนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ
ทฏฺพฺพํ. ธนุคฺคหสฺส ราชานํ อาราเธตฺวา คามวรํ ลทฺธกาโล วิย หิ อิมสฺส
ภิกฺขุโน อาจริยสนฺติเก กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา ิตกาโล, ทฺวตฺตึส โจรา วิย
ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา. ปญฺจ โจรเชฏฺกา วิย เกสาทโย ปญฺจ, โจรเชฏฺกานํ
ฆาติตกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สพฺพสตฺตานํ รชฺชนฏฺาเน ตจปญฺจเก
ปฏิกูลนฺติ อปฺปนาย ปาปิตกาโล, เสสโจรานํ ปาณิปฺปหาเรเนว ปลายิตกาโล
วิย เสสโกฏฺาเสสุ อกิลมนฺตสฺเสว อปฺปนาปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
     เอวํ ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมนฺเตน จ อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาโร
ปวตฺเตตพฺโพ. เกเส มนสิกโรนฺเตน มนสิกโรนฺเตเนว เกเสสุ สาเปกฺเขน หุตฺวา
โลเมสุ สติ เปเสตพฺพา. ยาว โลมา น อุปฏฺหนฺติ, ตาว เกสา เกสาติ
มนสิกาตพฺพา. ยทา ปน โลมา อุปฏฺหนฺติ, ตทา เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา โลเมสุ
สติ อุปฏฺเปตพฺพา. เอวํ นขาทีสุปิ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ ชลูกา คจฺฉมานา ยาว ปุรโต ปติฏฺ น
ลภติ, ตาว ปจฺฉโต นงฺคุฏฺเน คหิตฏฺานํ น มุญฺจติ. ยทา ปน ปุรโต
ปติฏฺ ลภติ, ตทา นงฺคุฏฺ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คหิตฏฺาเน เปติ. เอวเมว
เกเส มนสิกโรนฺเตน มนสิกโรนฺเตเนว เกเสสุ สาเปกฺเขน หุตฺวา โลเมสุ สติ
เปเสตพฺพา. ยาว โลมา น อุปฏฺหนฺติ, ตาว เกสา เกสาติ มนสิกาตพฺพา.
ยทา โลมา อุปฏฺหนฺติ, ตทา เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา โลเมสุ สติ อุปฏฺเปตพฺพา.
เอวํ นขาทีสุปิ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
     เอวํ ปวตฺเตนฺเตน อปฺปนา โหตีติ วุตฺตมนสิการโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํ.
กถํ? อิทญฺหิ อปฺปนากมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปนํ ปาปุณาติ. ปมํเยว
ตาว น อุปฏฺาติ. อนมตคฺคสฺมิญฺหิ สํสารวฏฺเฏ จ นานารมฺมเณสุ วฑฺฒิตํ
จิตฺตํ เกสาติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา มตฺถลุงฺเค ปติฏฺาติ.
มตฺถลุงฺคนฺติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน อาคนฺตฺวา เกเสสุ ปติฏฺาติ.
มนสิกโรนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ปน โส โส โกฏฺาโส  อุปฏฺาติ, สติ
สมาธินาปิ ปติฏฺหมานา ปวตฺตติ. เตน โย โย โกฏฺาโส อธิกตรํ อุปฏฺาติ,
ตตฺถ ตตฺถ ทิคุเณน โยคํ กตฺวา อปฺปนา ปาเปตพฺพา. เอวํ อปฺปนาย
ปาปิตกาลโต ปฏฺาย เสเสสุ โกฏฺาเสสุ อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาเปติ. ตตฺถ
ตาลวนมกฺกโฏว โอปมฺมํ.
     อปิเจตฺถ เอวมฺปิ โยชนา เวทิตพฺพา:- ทฺวตฺตึสตาลกสฺมิญฺหิ ตาลวเน
มกฺกโฏ ปฏิวสติ. ตํ คเหตุกาโม ลุทฺโธ โกฏิยํ ิตตาลมูเล ตฺวา อุกฺกุฏฺิมกาสิ.
มานชาติโก มกฺกโฏ ตํ ตํ ตาลํ ลงฺฆิตฺวา ปริยนฺตตาเล อฏฺาสิ. ลุทฺโธ ตตฺถปิ
คนฺตฺวา อุกฺกุฏฺิมกาสิ. มกฺกโฏ ปุน ตเถว ปุริมตาเล ปติฏฺาสิ. โส อปราปรํ
อนุพนฺธิยมาโน กิลมนฺโต ตสฺส ตสฺเสว ตาลสฺส มูเล ตฺวา อุกฺกุฏฺุกฺกุฏฺิกาเล
อุฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อติกิลมนฺโต เอกสฺส ตาลสฺส มกุลปณฺณสูจึ
ทฬฺหํ คเหตฺวา ธนุโกฏิยา วิชฺฌิตฺวา คยฺหมาโนปิ ๑- น ปลายติ.
     ตตฺถ ทฺวตฺตึส ตาลา วิย ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา. มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ. ลุทฺโธ
วิย โยคาวจโร. ลุทฺเธน ตาลมูเล ตฺวา อุกฺกุฏฺิกาเล มานชาติกสฺส มกฺกฏสฺส
ปลายิตฺวา ปริยนฺตโกฏิยํ ิตกาโล วิย อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ จ นานารมฺมเณสุ
วฑฺฒิตจิตฺตสฺส เกสาติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา มตฺถลุงฺเค
ปติฏฺานํ. ปริยนฺตโกฏิยํ ตฺวา อุกฺกุฏฺเ โอริมโกฏิยํ อาคมนกาโล วิย
มตฺถลุงฺคนฺติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา เกเสสุ ปติฏฺานํ.
อปราปรํ อนุพนฺธิยมานสฺส กิลมนฺตสฺส อุกฺกุฏฺุกฺกุฏฺิฏฺาเน อุฏฺานกาโล วิย
มนสิกโรนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ โกฏฺาเส อุปฏฺหนฺเต สติยา
ปติฏฺาย ปติฏฺาย คมนํ. ธนุโกฏิยา วิชฺฌิตฺวา คยฺหมานสฺสาปิ ๒- อปลายนกาโล วิย
โย โกฏฺาโส อธิกตรํ อุปฏฺาติ, ตสฺมึ ทิคุณํ มนสิการํ กตฺวา อปฺปนาย ปาปนํ.
     ตตฺถ อปฺปนาย ปาปิตกาลโต ปฏฺาย เสสโกฏฺาเสสุ อกิลมนฺโตว
อปฺปนํ ปาเปสฺสติ. ตสฺมา ปฏิกูลํ ปฏิกูลนฺติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ
สมนฺนาหริตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํ. เอวํ กโรนฺตสฺส จตฺตาโร ขนฺธา
ปฏิกูลารมฺมณา โหนฺติ, อปฺปนํ ปาปุณาติ. ปุพฺพภาคจิตฺตานิ ปริกมฺมอุปจาร-
สงฺขาตานิ สวิตกฺกสวิจารานีติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว. เอกํ ปน โกฏฺาสํ
มนสิกโรนฺตสฺส เอกเมว ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺตติ. ปาฏิเยกฺกํ มนสิกโรนฺตสฺส
ทฺวตฺตึส ปมชฺฌานานิ นิพฺพตฺตนฺติ. หตฺเถ คหิตปญฺหาวตฺถุ ปากติกเมว.
     โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ภิกฺขุ ตํ กมฺมฏฺานนิมิตฺตํ. อาเสวตีติ เสวติ
ภชติ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปุนํ กโรติ. สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ
สุววตฺถิตํ กโรติ. พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ เอวํ กตฺวา พหิทฺธา ปรสฺส
กาเย อตฺตโน จิตฺตํ อุปสํหรติ เปติ เปเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คณฺหนฺโตปิ       ๒ ฉ.ม. คณฺหนฺตสฺสาปิ
     อตฺถิสฺส กาเยติ อตฺถิ อสฺส กาเย, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย จิตฺตํ
อุปสํหรตีติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปเรสํ กาเย. จิตฺตํ อุปนาเมติ. ๑- อตฺถี
กาเยติ อิทํ ยสฺมา เอกนฺเตน น อตฺตโน กาโย, นาปิ ปรสฺเสว กาโย
อธิปฺเปโต, ตสฺมา วุตฺตํ. เอตฺถ ปน อตฺตโน ชีวมานกสรีเร ปฏิกูลนฺติ ปริกมฺมํ
กโรนฺตสฺส อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติ. ปรสฺส ชีวมานกสรีเร ปฏิกูลนฺติ
ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ๒- เนว อปฺปนา ชายติ, น อุปจารํ. นนุ จ ทสสุ อสุเภสุ
อุภยมฺเปตํ ชายตีติ. อาม ชายติ. ตานิ หิ อนุปาทินฺนกปกฺเข ิตานิ, ตสฺมา
ตตฺถ อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติ. อิทํ ปน อุปาทินฺนกปกฺเข ิตํ, เตเนเวตฺถ
อุภยมฺเปตํ น ชายติ. อสุภานุปสฺสนาสงฺขาตา ปน วิปสฺสนาภาวนา โหตีติ
เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ ปพฺเพ กึ กถิตนฺติ. สมถวิปสฺสนา กถิตา.
     อิทาเนตฺถ เอวํ สพฺพํ มนสิการสาธารณํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. เอเตสญฺหิ:-
           นิมิตฺตโต ลกฺขณโต            ธาตุโต อถ สุญฺโต
           ขนฺธาทิโต จ วิญฺเยฺโย        เกสาทีนํ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ นิมิตฺตโตติ ทฺวตฺตึสากาเร สฏฺิสตํ นิมิตฺตานิ, เยสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ โกฏฺาสโต ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถีทํ? เกสสฺส
วณฺณนิมิตฺตํ สณฺานนิมิตฺตํ ทิสานิมิตฺตํ โอกาสมิตฺตํ ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ
นิมิตฺตานิ โหนฺติ. โลมาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ลกฺขณโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺวีสติสตํ ลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ลกฺขณโต มนสิกโรติ. เสยฺยถีทํ? เกเส ถทฺธตฺตลกฺขณํ
อาพนฺธนลกฺขณํ ๓- อุณฺหตฺตลกฺขณํ วิตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ จตฺตาริ ลกฺขณานิ
โหนฺติ. โลมาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ธาตุโตติ ทฺวตฺตึสากาเร "จตุธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส"ติ วุตฺตาสุ ธาตูสุ
อฏฺวีสติสตํ ธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ธาตุโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุปฏฺาเปติ     ๒ ฉ.ม. มนสิกโรนฺตสฺส    ๓ ฉ.ม. อาพนฺธตฺตลกฺขณํ
ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถีทํ? เกเส กกฺขฬตา ปวีธาตุ, อาพนฺธนตา อาโปธาตุ,
อุณฺหตา เตโชธาตุ, วิตฺถมฺภนตา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติ. โลมาทีสุปิ
เอเสว นโย.
     สุญฺโตติ ทฺวตฺตึสากาเร ฉนฺนวุติ สุญฺตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ สุญฺโต วิปสฺสติ. เสยฺยถีทํ? เกสา สุญฺา อตฺเตน
วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน
วาติ เกเส ตาว อตฺตสุญฺตา อตฺตนิยสุญฺตา นิจฺจภาวสุญฺตาติ ติสฺโส
สุญฺตา โหนฺติ. โลมาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ขนฺธาทิโตติ ทฺวตฺตึสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน ปริคฺคยฺหมาเนสุ
เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ
สติปฏฺานานีติอาทินา นเยนเปตฺถ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพ.
     [๓๕๗] เอวํ อชฺฌตฺตาทิเภทโต ติวิเธน กายานุปสฺสนํ วิตฺถารโต
ทสฺเสตฺวา อิทานิ "กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน"ติอาทีนิ ปทานิ
ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อนุปสฺสีติอาทิมารทฺธํ. ตตฺถ ยาย อนุปสฺสนาย กายานุปสฺสี
นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา, ยา ปญฺา ปชานนาติอาทิ
วุตฺตํ. อาตาปีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ ปญฺา ปชานนาติอาทีนิ เหฏฺา จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนาย ๑-
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. อุเปโตติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺมญฺเววจนานิ. อปิจ
อาเสวนวเสน อุเปโต. ภาวนาวเสน สุฏฺุ อุเปโตติ สมุเปโต. อุปาคโต
สมุปาคโต, อุปปนฺโน สมฺปนฺโนติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ ทุเกสุ อยเมว นโย.
พหุลีการวเสน ปน สมนฺนาคโตติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมินา
อาตปฺเปน ๒- อุเปโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๑๖/๑๙๘      ๒ ฉ.ม. อาตาเปน
     วิหรตีติ ปเท "ตตฺถ กตโม วิหาโร"ติ ปุจฺฉํ อกตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺานาย
เทสนาย เทเสนฺโต อิริยตีติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- จตุนฺนํ อิริยาปถานํ
อญฺตรสมงฺคีภาวโต อิริยติ. เตหิ อิริยาปถจตุกฺเกหิ กายสกฏวตฺตเนน วตฺตติ.
เอกํ อิริยาปถทุกฺขํ อปเรน อิริยาปเถน พาธิตฺวา ๑- จิรฏฺิติกภาเวน สรีรรกฺขนโต
ปาเลติ. เอกสฺมึ อิริยาปเถ อสณฺหิตฺวา สพฺพิริยาปถปวตฺตนโต ยเปติ. เตน
เตน อิริยาปเถน ตถา ตถา กายสฺส ยาปนโต ยาเปติ. จิรกาลปฺปวตฺตาปนโต
จรติ. อิริยาปเถน อิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ชีวิตหรณโต วิหรติ.
     [๓๖๒] เสฺวว กาโย โลโกติ ยสฺมึ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เสฺวว กาโย
ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก. ยสฺมา ปนสฺส กาเย ปหียมานํ อภิชฺฌาโทมนสฺสํ
เวทนาทีสุปิ ปหิยฺยติเอว, ๒- ตสฺมา ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโกติ
วุตฺตํ.
     สนฺตาติอาทีสุปิ นิโรธวเสน สนฺตตาย สนฺตา, ภาวนาย สมิตตฺตา สมิตา.
วตฺถุปริญฺาย อปฺปวตฺติวูปสมวเสน วูปสนฺตา. นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ
อตฺถงฺคตา. ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติยา ปฏิพาหิตตฺตา อติวิย อตฺถํ คตาติ อพฺภตฺถงฺคตา.
อปฺปิตาติ วินาสิตา, อปฺปวตฺติยํ ปิตาติปิ อตฺโถ. พฺยปฺปิตาติ สุวินาสิตา,
อติวิย อปฺปวตฺติยํ ปิตาติปิ อตฺโถ. ยถา ปุน น อนฺวาสฺสวนฺติ, เอวํ โสสิตตฺตา
โสสิตา. สุฏฺุ โสสิตาติ วิโสสิตา. สุกฺขาปิตาติ อตฺโถ. วิคตนฺตา กตาติ
พฺยนฺตีกตา. เอตฺถ จ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺานวิหาเรน กมฺมฏฺานิกสฺส
กายปริหรณํ, อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเน กมฺมฏฺานปริหรณูปาโย.
สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺโธ สมโถ, สมฺปชญฺเน วิปสฺสนา,
อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
                   กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พาหิตฺวา       ๒ ฉ.ม. ปหียติ เอว
                      เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๖๓] เวทนานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ เหฏฺา วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. สุขํ เวทนํ เวทยมาโนติอาทีสุ ปน สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ
วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน "อหํ สุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ ปชานาตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา ถญฺปิวนาทิกาเล สุขํ เวทยมานา "สุขํ
เวทนํ เวทยามา"ติ ชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
เอวรูปญฺหิ ชานนํ สตฺตูปลทฺธึ นปฺปชหติ, สตฺตสญฺ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺานํ
วา สติปฏฺานภาวนา วา น โหติ. อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธึ
ปชหติ, สตฺตสญฺ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺานญฺเจว สติปฏฺานภาวนา จ โหติ.
อิทญฺหิ "โก เวทยติ, กสฺส เวทนา, กึการณา เวทนา"ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ
สนฺธาย วุตฺตํ.
     ตตฺถ โก เวทยตีติ น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทยติ. กสฺส
เวทนาติ น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนา. กึการณา เวทนาติ
วตฺถุอารมฺมณา จ ปเนสา เวทนา. ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ "ตํ ตํ สุขาทีนํ
วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติ, ตํ ปน เวทนาปวตฺตึ อุปาทาย `อหํ
เวทยามี'ติ โวหารมตฺตํ โหตี"ติ. เอวํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติ
สลฺลกฺเขนฺโต "เอส สุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพ จิตฺตลปพฺพเต
อญฺตโร เถโร วิย.
     เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ ปริวตฺตติ,
ตเมโก ทหโร อาห "กตรํ เต ๑- ภนฺเต านํ รุชฺชตี"ติ. อาวุโส ปาฏิเยกฺกํ
รุชฺชนฏฺานํ นาม นตฺถิ, วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติ. เอวํ
ชานนกาลโต ปฏฺาย อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ โน ภนฺเตติ. อธิวาเสมิ อาวุโสติ.
อธิวาสนา ภนฺเต เสยฺโยติ. เถโร อธิวาเสสิ. วาโต ยาว หทยา ผาเลติ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โว            ๒ ฉ.ม. ผาเลสิ
มญฺจเก อนฺตานิ ราสิกตานิ อเหสุํ. เถโร ทหรสฺส ทสฺเสสิ "วฏฺฏตาวุโส
เอตฺตกา อธิวาสนา"ติ. ทหโร ตุณฺหี อโหสิ. เถโร วิริยสมาธึ โยเชตฺวา สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ.
     ยถา จ สุขํ, เอวํ ทุกฺขํ ฯเปฯ นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน
"นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ  ปชานาติ. อิติ ภควา รูปกมฺมฏฺานํ
กเถตฺวา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิ. ทุวิธญฺหิ กมฺมฏฺานํ
รูปกมฺมฏฺานํ อรูปกมฺมฏฺานญฺจ, รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจติ.
ตตฺถ ภควา รูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน
วา จตุธาตุววตฺถานํ กเถติ. ๑- ตทุภยมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค สพฺพาการโต
ทสฺสิตเมว.
     อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต เยภุยฺเยน เวทนาวเสน กเถติ. ๑- ติวิโธ หิ
อรูปกมฺมฏฺาเน อภินิเวโส ผสฺสวเสน เวทนาวเสน จิตฺตวเสนาติ. กถํ? เอกจฺจสฺส
หิ สงฺขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺาเน ตสฺมึ อารมฺมเณ
จิตฺตเจตสิกานํ ปมาภินิปาโต ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส
ปากโฏ โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา
ปากฏา โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคหิตฺวา ๒- วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ
วิญฺาณํ ปากฏํ โหติ.
     ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ "น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ,
เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานนมานา
สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานนมานํ วิญฺาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี"ติ
ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ "น เกวลํ
เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ,
สญฺชานนมานา สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานนมานํ วิญฺาณมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กเถสิ           ๒ ฉ.ม. ปริคฺคเหตฺวา
อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส วิญฺาณํ ปากฏํ โหติ,
โสปิ "น เกวลํ วิญฺาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน
ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานนมานา สญฺาปิ, เจตยมานา
ผุสมานา เจตนาปิ อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ.
     โส "อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กินฺนิสฺสิตา"ติ อุปธาเรนฺโต "วตฺถุนิสฺสิตา"ติ
ปชานาติ. วตฺถุ นาม กรชกาโย, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อิทญฺจ ปน เม
วิญฺาณํ เอตฺถ สิตํ ๑- เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺ"ติ. ๒- โส อตฺถโต ภูตานิ เจว
อุปาทารูปานิ จ. เอวเมตฺถ วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปญฺจมกา นามนฺติ นามรูปเมว ปสฺสติ.
รูปญฺเจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปญฺจกฺขนฺธมตฺตํ โหติ.
นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปญฺจกฺขนฺธา ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิ.
     โส "อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กึเหตุกา"ติ อุปปริกฺขนฺโต อวิชฺชาทิเหตุกาติ
ปสฺสติ. ตโต ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อิทํ, อญฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล
วา นตฺถิ, สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวาติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสน ติลกฺขณํ
อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมฺมสนฺโต วิจรติ. โส
อชฺช อชฺชาติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป ทิวเส อุตุสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ
โภชนสปฺปายํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วิปสฺสนํ
มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาติ. ๓- เอวํ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ ชนานํ ยาว
อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กถิตํ โหติ.
     อิธ ปน ภควา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิ. ผสฺสวเสน วา
หิ วิญฺาณวเสน วา กถิยมานํ น ปากฏํ โหติ, อนฺธการํ วิย ขายติ. เวทนาวเสน
ปน ปากฏํ โหติ. กสฺมา? เวทนานํ อุปฺปตฺติปากฏตาย. สุขทุกฺขเวทนานญฺหิ อุปฺปตฺติ
ปากฏา. ยทา สุขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ
สตโธตสปฺปึ ขาทาปยนฺตํ วิย สตปากเตลํ มกฺขาปยมานํ วิย อุทกฆฏสหสฺเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. นิสฺสิตํ       ๒ ที.สี. ๙/๒๓๔/๗๗        ๓ ฉ.ม. ปติฏฺาสิ
ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย อโห สุขํ อโห สุขนฺติ วาจํ นิจฺฉารยมานเมว
อุปฺปชฺชติ. ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ
อภิสนฺทยมานํ ตตฺตกปาลํ ๑- ปเวเสนฺตํ วิย วิลีนตมฺพโลเหน อาสิญฺจนฺตํ วิย
สุกฺขติณวนปฺปติมฺหิ อรญฺเ ทารุอุกฺกากลาปํ ขิปยมานํ ๒- วิย อโห ทุกฺขํ อโห
ทุกฺขนฺติ วิปฺปลาปยมานเมว อุปฺปชฺชติ. อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา
โหติ.
     อทุกฺขมสุขา ปน ทุทฺทีปนา อนฺธการา อวิภูตา, สา สุขทุกฺขานํ อปคเม
สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต
คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ. ยถากึ? ยถา ๓- อนฺตรา ปิฏฺิปาสาณํ อารุหิตฺวา
ปลายนฺตสฺส มิคสฺส อนุปถํ คจฺฉนฺโต มิคลุทฺธโก ปิฏฺิปาสาณสฺส โอรภาเค
ปรภาเคปิ ๔- ปทํ ทิสฺวา มชฺเฌ อปสฺสนฺโตปิ "อิโต อารุโฬฺห, อิโต โอรุโฬฺห,
มชฺเฌ ปิฏฺิปาสาเณ อิมินา ปเทเสน คโต ภวิสฺสตี"ติ นยโต ชานาติ, เอวํ.
อารุฬฺหฏฺาเน ปทํ วิย หิ สุขาย เวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ. โอรุฬฺหฏฺาเน
ปทํ วิย ทุกฺขาย เวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ. "อิโต อารุโฬฺห อิโต
โอรุโฬฺห มชฺเฌ เอวํ คโตติ นยโต คหณํ วิย สุขทุกฺขานํ อปคเม
สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส
ปากฏา โหติ.
     เอวํ ภควา ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต
เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ. น เกวลญฺจ อิเธว เอวํ ทสฺเสสิ, ๕-
ทีฆนิกายมฺหิ มหานิทาเน สกฺกปเญฺห มหาสติปฏฺาเน มชฺฌิมนิกายมฺหิ สติปฏฺาเน
จ จูฬตณฺหาสงฺขเย มหาตณฺหาสงฺขเย จูฬเวทลฺเล มหาเวทลฺเล รฏฺปาลสุตฺเต
มาคนฺทิยสุตฺเต ธาตุวิภงฺเค อาเนญฺชสปฺปาเย สํยุตฺตนิกายมฺหิ จูฬนิทานสุตฺเต
รุกฺโขปเม ปริวีมํสนสุตฺเต สกลเวทนาสํยุตฺเตสูติ ๖- เอวํ อเนเกสุ สุตฺเตสุ ปมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺตถาลํ       ๒ ฉ.ม. ปกฺขิปมานํ     ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. อปรภาเคปิ     ๕ ฉ.ม. ทสฺเสติ       ๖ ฉ.ม. สกเล เวทนาสํยุตฺเตติ
รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ.
ยถา จ เตสุ เตสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สติปฏฺานวิภงฺเค ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ
กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ.
     ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติอาทีสุ อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย:- สุขํ เวทนํ
เวทยามีติ ปชานาตีติ สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขาย เวทนาย อภาวโต สุขํ เวทนํ
เวทยมาโน "สุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ ปชานาติ. เตน ยา ปุพฺเพ ภูตปุพฺพา
ทุกฺขา เวทนา, ตสฺสา อิทานิ อภาวโต อิมิสฺสา จ สุขาย อิโต ปรํ ๑- อภาวโต
เวทนา นาม อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ อิห ๒- ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา:-
             "ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว
         ตสฺมึ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ
         เวเทติ, สุขํเยว ตสฺมึ สมเย เวทนํ เวเทติ. ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน
         สมเย ทุกฺขํ ฯเปฯ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมึ
         สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, น ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, อทุกฺขมสุขํเยว
         ตสฺมึ สมเย เวทนํ เวเทติ. สุขาปิ โข อคฺคิเวสฺสน
         เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา
         วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. ทุกฺขาปิ โข ฯเปฯ อทุกฺขมสุขาปิ
         โข อคฺคิเวสฺสน เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ฯเปฯ นิโรธธมฺมา.
         เอวํ ปสฺสํ อคฺคิเวสฺสน สุตวา อริยสาวโก สุขายปิ เวทนาย
         นิพฺพินฺทติ, ทุกฺขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, อทุกฺขมสุขายปิ
         เวทนาย นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ,
         วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ, ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ,
         กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปมํ     ๒ ฉ.ม. อิติห        ๓ ม.ม. ๑๓/๒๐๕/๑๘๒
     สามิสํ วา สุขนฺติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม ปญฺจกามคุณามิสสนฺนิสฺสิตา
ฉ เคหสิตโสมนสฺสเวทนา. นิรามิสา สุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสเวทนา.
สามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เคหสิตโทมนสฺสเวทนา. นิรามิสา ทุกฺขา นาม ฉ
เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสเวทนา. สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เคหสิตอุเปกฺขาเวทนา.
นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาเวทนา. ตาสํ วิภาโค
อุปริปณฺณาเส ปาลิยํ ๑- อาคโตเยว. โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ตํ เวทนานิมิตฺตํ.
พหิทฺธา เวทนาสูติ ปรปุคฺคลสฺส เวทนาสุ. สุขํ เวทนํ เวทยมานนฺติ ปรปุคฺคลํ
สุขํ เวทนํ เวทยมานํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส
เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ. อิมสฺมึ วาเร ยสฺมา เนว อตฺตา, น ปโร นิยมิโต,
ตสฺมา เวทนาปริคฺคหมตฺตเมว ทสฺเสตุํ "อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ สุขา เวทนา"ติอาทิ
วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมึ ปน ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติ.
                  เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------
                      จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๖๕] จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ เหฏฺา วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
สราคํ วา จิตฺตนฺติอาทีสุ ปน สราคนฺติ อฏฺวิธํ โลภสหคตํ. วีตราคนฺติ
โลกิยกุสลาพฺยากตํ. อิทํ ปน ยสฺมา สมฺมสนํ น ธมฺมสโมธานํ, ตสฺมา อิธ
เอกปเทปิ โลกุตฺตรํ น ลพฺภติ. ๒- ยสฺมา ปหาเนกฏฺวเสน ราคาทีหิ สห วตฺตนฺติ
ปหียนฺติ, ตสฺมา ทฺวีสุ ปเทสุ นิปฺปริยาเยน น ลพฺภนฺตีติ น คหิตานิ. ๒-
เสสานิ จตฺตาริ อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโทสนฺติ
ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ. วีตโทสนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ
เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๘ (อาทิโต ปฏฺาย ปสฺสิตพฺพํ)
@๒-๒ อิเม ปาา "เสสานิ ฯเปฯ ภชนฺตี"ติ อิมสฺส วากฺยสฺส อนนฺตเร ภวิตุํ ยุตฺตา,
@สุ.วิ. ๒/๓๘๑/๓๙๑, ป.สู. ๑/๑๑๔/๒๙๖
อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ทุวิธํ. ยสฺมา ปน โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา
เสสานิปิ อิธ วฏฺฏนฺติเอว. อิมสฺมึเยว หิ ทุเก ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ
ปริยาทินฺนานีติ. วีตโมหนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. สงฺขิตฺตนฺติ ถีนมิทฺธานุปติตํ.
เอตญฺหิ สงฺกุฏิตจิตฺตํ นาม. วิกฺขิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ. เอตญฺหิ
ปสฏจิตฺตนฺนาม.
     มหคฺคตนฺติ รูปาวจรํ อรูปาวจรญฺจ. อมหคฺคตนฺติ กามาวจรํ. สอุตฺตรนฺติ
กามาวจรํ. อนุตฺตรนฺติ รูปาวจรญฺจ อรูปาวจรญฺจ. ตตฺราปิ สอุตฺตรํ รูปาวจรํ,
อนุตฺตรํ อรูปาวจรเมว. สมาหิตนฺติ ยสฺส อปฺปนาสมาธิ อุปจารสมาธิ วา
อตฺถิ. อสมาหิตนฺติ อุภยสมาธิวิรหิตํ. วิมุตฺตนฺติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ
วิมุตฺตํ. ๑- อวิมุตฺตนฺติ อุภยวิมุตฺติวิรหิตํ. สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณ-
วิมุตฺตีนํ ปน อิธ โอกาโสว นตฺถิ. สราคมสฺส จิตฺตนฺติ สราคํ อสฺส จิตฺตํ. เสสํ
เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมิมฺปิ ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติ.
                   จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                      ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
                             นีวรณปพฺพ
     [๓๖๗] เอตฺตาวตา ยสฺมา กายานุปสฺสนาย รูปกฺขนฺธปริคฺคโหว กถิโต,
เวทนานุปสฺสนาย เวทนากฺขนธปริคฺคโหว, จิตฺตานุปสฺสนาย วิญฺาณกฺขนฺธ-
ปริคฺคโหว. ตสฺมา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมสีเสน สญฺาสงฺขารกฺขนฺธปริคฺคหมฺปิ
กเถตุํ ธมฺมานุปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต กถญฺจ ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ สนฺตนฺติ
อภิณฺหสมุทาจารวเสน  สํวิชฺชมานํ. อสนฺตนฺติ อสมุทาจารวเสน วา ปหีนตฺตา
วา อวิชฺชมานํ. ยถา จาติ เยน การเณน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ การณํ ปชานาติ. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วินิมุตฺตํ
     ตตฺถ สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
สุภนิมิตฺตํ นาม สุภมฺปิ สุภนิมิตฺตํ, สุภารมฺมณมฺปิ สุภนิมิตฺตํ. อโยนิโส-
มนสิกาโร นาม อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข
สุขนฺติ วา อนตฺตนิ อตฺตาติ วา อสุเภ สุภนฺติ วา มนสิกาโร. ตํ ตตฺถ พหุลํ
ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
             "อตฺถิ ภิกฺขเว สุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     อสุภนิมิตฺเต ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อสุภนิมิตฺตํ
นาม อสุภมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ, อสุภารมฺมณมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ. โยนิโสมนสิกาโร
นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ
วา อนตฺตนิ อนตฺตาติ วา อสุเภ อสุภนฺติ วา มนสิกาโร. ตํ ตตฺถ พหุลํ
ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท ปหียติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อสุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห
อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺุตา กลฺยาณมิตฺตตา
สปฺปายกถาติ. ทสวิธญฺหิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท
ปหียติ, ภาเวนฺตสฺสาปิ, อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวารสฺสาปิ, จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ
อาโลปานํ โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺุโนปิ.
เตเนว วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๑         ๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
          "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป     อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
           อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑-
     อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ
กามจฺฉนฺโท ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน
วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ
ธมฺเมหิ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ
ปชานาติ.
     ปฏิฆนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน ปน พฺยาปาทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
ตตฺถ ปฏิฆมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ นาม, ปฏิฆารมฺมณมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ. อโยนิโสมนสิกาโร
สพฺพตฺถ เอกลกฺขโณว. ตํ ตสฺมึ นิมิตฺเต พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ.
เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว ปฏิฆนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     เมตฺตาย ปน เจโตวิมุตฺติยา โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. ตตฺถ
เมตฺตาติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ, เจโตวิมุตฺตีติ อปฺปนาว.
โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณว. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท ปหียติ.
เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕    ๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒   ๓ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
     อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส
อุคฺคโห เมตฺตาภาวนานุโยโค กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา ปฏิสงฺขานพหุลีกตา
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณานญฺหิ อญฺตรวเสน
เมตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหียติ, โอธิโส อโนธิโส ทิสาผรณวเสน
เมตฺตํ ภาเวนฺตสฺสาปิ. "ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธ กึ กริสฺสสิ, กิมสฺส สีลาทีนิ
วินาเสตุํ สกฺขิสฺสสิ, นนุ ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว
คมิสฺสสิ, ปรสฺส กุชฺฌนนฺนาม วีตจฺฉิตงฺคารตตฺตอโยสลากคูถาทีนิ คเหตฺวา
ปรสฺส ปหริตุกามตาสทิสํ โหติ. เอโสปิ ตว กุทฺโธ กึ กริสฺสติ, กินฺเต
สีลาทีนิ วินาเสตุํ สกฺขิสฺสติ, เอส อตฺตโน กมฺเมนาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว
คมิสฺสติ, อปฺปฏิจฺฉิตปเหณกํ วิย ปฏิวาตขิตฺตรชมุฏฺิ ๑- วิย จ เอตสฺเสเวส
โกโธ มตฺถเก ปติสฺสตี"ติ เอวํ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ,
อุภยกมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขาเน ิตสฺสาปิ, อสฺสคุตฺตตฺเถรสทิเส
เมตฺตาภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหียติ. านนิสชฺชาทีสุ
เมตฺตานิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส พฺยาปาทสฺส อนาคามิมคฺเคน
อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
     อรตีติอาทีสุ อโยนิโสมนสิกาเรน ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาโท โหติ. อรติ
นาม อุกฺกณฺิตตา, ตนฺที นาม กายาลสิยตา, วิชมฺภิกา ๒- นาม กายวินามนา,
ภตฺตสมฺมโท นาม ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตปริฬาโห, เจตโส ลีนตฺตํ นาม จิตฺตสฺส
ลีนากาโร. อิเมสุ อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ
อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อรติ ตนฺที วิชิมฺภิกา ๒- ภตฺตสมฺมโท
         เจตโส จ ลีนตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......รโชมุฏฺิ          ๒ ฉ.ม. วิชมฺภิตา
         อนุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
         ถีนมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     อารมฺภธาตุอาทีสุ ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อารมฺภธาตุ
นาม ปมารมฺภวิริยํ, นิกฺกมธาตุ นาม โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํ,
ปรกฺกมธาตุ นาม ปรปฺปรฏฺานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ. อิมสฺมึ ติปฺปเภเท
วิริเย โยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ ปหียติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ,
         ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส
         วา ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     อปิจ ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห
อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา อาโลกสญฺามนสิกาโร อพฺโภกาสวาโส กลฺยาณมิตฺตตา
สปฺปายกถาติ. อาหรหตฺถกภุตฺตวมิตกตตฺถวฏฺฏกอลํสาฏกกากมาสกโภชนํ ภุญฺชิตฺวา
รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเน นิสินฺนสฺส หิ สมณธมฺมํ กโรโต ถีนมิทฺธํ มหาหตฺถี วิย
โอตฺถรนฺตํ อาคจฺฉติ. จตุปญฺจอาโลปโอกาสํ ปน เปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา
ยาปนสีลสฺส ภิกฺขุโน ตํ น โหตีติ อติโภชเน นิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ
ปหียติ. ยสฺมึ อิริยาปเถ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต อญฺ ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ,
รตฺตึ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลเก ทิวา สุริยาโลกํ มนสิกโรนฺตสฺสาปิ, อพฺโภกาเส
วสนฺตสฺสาปิ, มหากสฺสปตฺเถรสทิเส ปหีนถีนมิทฺเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ
ถีนมิทฺธํ ปหียติ. านนิสชฺชาทีสุ ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ
"ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ
ปหีนสฺส ถีนมิทฺธสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒            ๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
     เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิกาเรน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาโท โหติ.
อวูปสโม นาม อวูปสนฺตากาโร. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมเวตํ อตฺถโต. ตตฺถ
อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส อวูปสโม, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมาหาโร อนุปฺปนฺสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย
         เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     สมาธิสงฺขาเต ปน เจตโส วูปสเม โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ.
เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส วูปสโม, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย
         เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     อปิจ ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา
ปริปุจฺฉกตา วินเย ปกตญฺุตา วุฑฺฒเสวิตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ.
พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปญฺจ วา นิกาเย
ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ,
กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินยปญฺตฺติยํ จิณฺณวสีภาวตาย ปกตญฺุโนปิ,
วุฑฺเฒ มหลฺลกตฺเถเร อุปสงฺกมนฺตสฺสาปิ, อุปาลิตฺเถรสทิเส วินยธเร กลฺยาณมิตฺเต
เสวนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ. านนิสชฺชาทีสุ กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิต-
สปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ๓- ปหีนสฺส อุทฺธจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน
กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒    ๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
@๓ ฉ.ม. ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีเน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ
     วิจิกิจฺฉาานิเยสุ ธมฺเมสุ อโยนิโสมนสิกาเรน วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ.
วิจิกิจฺฉาานิยา ธมฺมา นาม ปุนปฺปุนํ วิจิกิจฺฉาย การณตฺตา วิจิกิจฺฉาว. ตตฺถ
อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว วิจิกิจฺฉฏฺานิยา ๑- ธมฺมา, ตตฺถ อโยนิโส-
         มนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     กุสลาทิธมฺเมสุ โยนิโสมนสิกาเรน ปนสฺสา ปหานํ โหติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา
         ธมฺมา เสวิตพฺพาเสวิตพฺพา ธมฺมา ๓- หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา
         ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย
         วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๔-
     อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา ปริปุจฺฉกตา
วินเย ปกตญฺุตา อธิโมกฺขพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. พาหุสจฺเจนปิ
หิ เอกํ วา ฯเปฯ ปญฺจ วา นิกาเย ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ
อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ,
วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสาปิ, ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ,
สทฺธาธิมุตฺเต วกฺกลิตฺเถรสทิเส กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ.
านนิสชฺชาทีสุ ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ
"ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนาย
วิจิกิจฺฉาย โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
                          นีวรณปพฺพวณฺณนา.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิจิกิจฺฉาานียา     ๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒
@๓ ปาลิยํ "เสวิตพฺพาเสวิตพฺพา ธมฺมา"ติ ปาา น ทิสฺสนฺติ   ๔ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
                         โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
     โพชฺฌงฺคปพฺเพ สนฺตนฺติ ปฏิลาภวเสน วิชฺชมานํ. อสนฺตนฺติ อปฺปฏิลาภวเสน
อวิชฺชมานํ. ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติอาทีสุ ปน สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ตาว:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา, ตตฺถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ๑- ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สติเยว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา. โยนิโส-
มนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณเยว. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
     อปิจ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
สติสมฺปชญฺ มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชญฺเน, ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส
มุฏฺสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน, ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถรสทิเส อุปฏฺิตสติปุคฺคเล
เสวเนน, านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ
สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปน:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา ฯเปฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา
         ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
         อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส
         วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
         ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิยํ "ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ ปาา น ทิสฺสนฺติ    ๒ สํ.ม. ๑๙/๑๘๓/๖๐
@๓ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒
เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา
ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ
ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานสมถวิปสฺสนานํ อตฺถ-
สนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา. วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ
วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสญฺเจว
เสทมลมกฺขิตญฺจ, ตทา อชฺฌตฺติกํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน
จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรํ
วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ตสฺมา เกสาทิเฉทเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ
สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน อุจฺฉาทนฺนหาปเนน จ อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ,
สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอตสฺมิญฺหิ
อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณมฺปิ อวิสทํ
โหติ อปริสุทฺธํ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย
โอภาโส วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ
าณมฺปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธํ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย
อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจย-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี"ติ.
     อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ หิสฺส
สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ. ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ,
สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺินฺทฺริยํ
ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา มนสิกโรโต
พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํ.
สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ
สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ.
ตตฺราปิ โสณตฺเถรวตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ
อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
     วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติ.
พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโ มุทฺธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโ
มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ.
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺานิ อกโรนฺโต
นิรเย อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ ปน สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวสมาธึ ปน
มนฺทวิริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อธิภวติ. พลววิริยํ มนฺทสมาธึ
วิริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อธิภวติ. สมาธิ ปน วิริเยน สํโยชิโต
โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วิริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ.
ตสฺมา ตทุภยมฺปิ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ. อปิจ สมาธิ-
กมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ โส สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ
ปาปุณิสฺสติ.
     สมาธิปญฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ. เอวญฺหิ
โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส หิ ๑- ปญฺา พลวตี วฏฺฏติ. เอวญฺหิ
โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตายปิ ๒- อปฺปนา โหติเยว. สติ
ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวิริยปญฺานํ
วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ.
ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราช-
กิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห "สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ๓-
ภควตา. กึการณา? จิตฺตญฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา จ สติ. น
วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ        ๒ ฉ.ม. สมตาย      ๓ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
     ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปญฺานํ ทุมฺเมธปุคฺคลานํ
อารกา ปริวชฺชนํ. ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปญฺาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย
อุทยพฺพยปญฺาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา. คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม
คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺาย ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา
นาม านนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา.
เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
อปายภยปจฺจเวกฺขณตา อานิสฺสทสฺสาวิตา คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตา-
ปจายนตา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺต-
ปจฺจเวกฺขณตา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริย-
ปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ๒- ปฏฺาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ,
ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาจนกณฺฏกาทิปฺปหาราภิตุนฺนสฺส ๓-
ปน สกฏวหนาทิกาเลปิ, ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ
พุทฺธนฺตรํ วาปิ ๔- ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ, กาฬกิญฺชิกาสุเรสุ
สฏฺิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน อฏฺิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๓     ๒ ฉ.ม......การณโต
@๓ ฉ.ม. ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารวิตุนฺนสฺส   ๔ ฉ.ม. พุทฺธนฺตรมฺปิ
วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต
ภิกฺขุ กาโล วิริยกรณายาติ เอวํ อปายภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค
อุปฺปชฺชติ. น สกฺกา กุสีเตน นว โลกุตฺตรธมฺมา ลทฺธุํ, อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา,
อยมานิสํโส วิริยสฺสาติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. สพฺพพุทฺธปจฺเจก-
พุทฺธมหาสาวเกเหว เต คตมคฺโค คนฺตพฺโพ, โส จ น สกฺกา กุสีเตน
คนฺตุนฺติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ
อุปฏฺหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว าตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ ตํ
นิสฺสาย ชีวิสฺสามาติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตาทีนิ เทนฺติ, อถโข อตฺตโน
การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา เทนฺติ. สตฺถาราปิ "อยํ อิเม ปจฺจเย
ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหีพหุโล สุขํ วิหริสฺสตี"ติ น เอวญฺจ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ
ปจฺจยา อนุญฺาตา, อถโข "อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา
วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี"ติ เต ปจฺจยา อนุญฺาตา. โสทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต
น ตํ ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิ. อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม
โหตีติ เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส
วิย.
     เถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ, ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา
มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺ คจฺฉนฺตี
ธีตรํ อาห "อมฺม อสุกสฺมึ าเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ
สปฺปิ, อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยสฺส มิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ
ปจิตฺวา ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหิ, ตฺวญฺจ ภุญฺเชยฺยาสี"ติ. ตฺวํ ปน อมฺม
กึ ภุญฺชิสฺสสีติ. อหํ ปน หิยฺโย ปกฺกํ ปาริวาสิกภตฺตํ กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหีติ.
ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ. สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ
ปจิตฺวา เปหิ อมฺมาติ.
     เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ โอวทิ:-
มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิ, ทิวาปิ สากปณฺณมฺพิลยาคุํ ๑-
ปณฺณมฺพิลยาคุํ ๑- ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ.
ตํ นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ,
ติสฺโส ปน สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติ. ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ
สกฺขิสฺสสิ น สกฺขิสฺสสีติ. อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน
สโมเหน น สกฺกา ภุญฺชิตุนฺติ ปตฺตํ ถวิกายํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺิกํ มุญฺจิตฺวา
นิวตฺติตฺวา กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺามญฺเจ จีวรํ จีวรวํเส เปตฺวา
อรหตฺตํ อปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามีติ วิริยํ อธิฏฺหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ
อปฺปมตฺโต หุตฺวา นิวุตฺถภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺวา
วิกสมานมิว ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิสีทิ. เลณทฺวาเร รุกฺขมฺหิ
อธิวตฺถา เทวตา:-
          "นโม เต ปุริสาชญฺ        นโม เต ปุริสุตฺตม
           ยสฺส เต อาสวา ขีณา      ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา"ติ
อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ
ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห.
     เถโร อุฏฺหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ปาโตเยวาติ ตฺวา
ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปาวิสิ. ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา
อาคมิสฺสติ, อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา
นิสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส
ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ เปสิ. เถโร "สุขํ ๒- โหตู"ติ อนุโมทนํ
กตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ตํ โอโลกยมานา อฏฺาสิ.
     เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ
อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิโรจิตฺถ. ๓- มหาอุปาสิกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กณปณฺณมฺพิลยาคุํ   ๒ ม. สุขี   ๓ ฉ.ม. อติวิย วิโรจิตฺถ
อรญฺา อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ ปุจฺฉิ. สา สพฺพนฺตํ
ปวตฺตึ อาโรเจสิ, อุปาสิกา "อชฺช เม ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตนฺ"ติ
ตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน น อุกฺกณฺตี"ติ อาห.
     มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม, ตํ
น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร "อยํ
อมฺหากํ อปุตฺโต"ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ,
เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตีติ ทายชฺชมหตฺตํ
ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. มหา โข ปน เน สตฺถา, สตฺถุโน หิ เต มาตุ
กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลปิ อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยมฺปิ
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ
ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิตฺถ, ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปสฺส สตฺถุโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา
กุสีเตน ภวิตุนฺติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโกสิ, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา
อาคเต โอกฺกากราชวํเส ชาโต สิริสุทฺโธทนมหาราชสฺส จ มหามายาเทวิยา จ
จ นตฺตา ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา
น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติมหาสาวกา จ วิริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ, น ปฏิปชฺชสีติ เอวํ
สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ
วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส
ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา, ตตฺถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ ปีติเยว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา นาม.
ตสฺสา อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นาม.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ พุทฺธานุสฺสติ,
ธมฺมานุสฺสติ. สํฆานุสฺสติ, สีลจาคเทวตานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ,
ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา
ตทธิมุตฺตตาติ.
     พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ธมฺมสํฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ
กตฺวา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโน ทสสีลํ ปญฺจสีลํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา "เอวํ
นาม อทมฺหา"ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ
ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตา เทวตฺตํ ปตฺตา,
ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิเต
กิเลเส สฏฺีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ,
เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ
ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ,
พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ,
รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ
ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส
อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๓
     ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
             "อตฺถิ ภิกฺขเว กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ, ตตฺถ
        โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
        อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
        ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย
สํวตฺตนฺติ ปณีตโภชนเสวนตา อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา
มชฺฌตฺตปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
ปณีตํ หิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุเณฺหสุ อุตูสุ านาทีสุ จ
อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ.
โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโมว โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค
เสวนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ
กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขณา, อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ
ปรํ วิเหยมาโนว วิจรติ, เอวรูปํ สารทฺธกายํ ปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ,
สญฺตปาทปาณึ ปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ
ปสฺสทฺธิอุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส
ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว สมาธินิมิตฺตํ ๒- อพฺยคฺคนิมิตฺตํ, ตตฺถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๓          ๒ ฉ.ม. สมถนิมิตฺตํ
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สมโถว สมถนิมิตฺตํ, อวิกฺเขปฏฺเน จ
อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคหณตา สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคหณตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา
อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา
ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา จ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา.
     นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหณกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคหณตาติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวิริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ธมฺมวิจยวิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺาปเนน ตสฺส ปคฺคหณํ. สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคหณตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺาปเนน ตสฺส นิคฺคหณํ. สมเย
สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน
วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ
ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ สมเย
สมฺปหํสนตาติ.
     สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ
อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทายํ
ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ
อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ สมเย อชฺฌุเปกฺขนตาติ. อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา นาม
อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ.
สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา
ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวญฺหิ ปฏิปชฺชนโต ๑- เอส อุปฺปชฺชติ. เอวํ
อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา,
         ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา
         อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา
         สํวตฺตตี"ติ ๒-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ อุเปกฺขาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา นาม.
อปิจ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สตฺตมชฺฌตฺตตา
สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺต-
ปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ:- "ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน
อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา
อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขเณน
จ "ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน
จ. ทฺวีเหวากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ:- "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน
วณฺณวิการญฺเจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺิโกฏิยา
ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ. สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ
ทเทยฺยา"ติ เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ "อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิกนฺ"ติ
เอวํ ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ. ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา
กาตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิปชฺชโต        ๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
     สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหิ วา
อตฺตโนว ปุตฺตธีตาทิเก ปพฺพชิโต วา อตฺตโนว อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก
มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ,
มุหุตฺตมฺปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ ภนฺตมิโค
วิย อิโต จิโต จ อาโลเกติ. อญฺเน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย "มุหุตฺตํ ตาว
อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุเมฺห
นํ คเหตฺวา กิลเมสฺสถา"ติ น เทติ. อยํ สตฺตเกลายโน นาม.
     โย ปน จีวรปตฺตถาลกกตฺตรยฏฺิอาทีนิ มมายติ, อญฺสฺส หตฺเถน
ปรามสิตุมฺปิ น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโตปิ "มยมฺปิ อิมํ มมายนฺตา น ปริภุญฺชาม,
ตุมฺหากํ กึ ทสฺสามา"ติ วทติ. อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ
ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสีโน, อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ ๑- อารกา
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ านนิสชฺชาทีสุ
ตทุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส
อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                         โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา.
     อิเมสุปิ ทฺวีสุ ปพฺเพสุ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตา. อิติ อิเม จตฺตาโร
สติปฏฺานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ. อญฺเเนว หิ จิตฺเตน กายํ
ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเน เวทนํ, อญฺเน จิตฺตํ, อญฺเน ธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ,
โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺติ. อาทิโต หิ กายํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย
สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา
อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวรูเป สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคเล
สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. เวทนํ ปริคฺคณฺหิตฺวา. จิตฺตํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา. ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ
ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี
นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา
สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี
นาม. เอวนฺตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺติ. กาเย ปน สุภนฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา
กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นาม. เวทนาย
สุขนฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนาปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ
เวทนานุปสฺสนา นาม. จิตฺเต นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ
มคฺเคน สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นาม. ธมฺเมสุ อตฺตาติ วิปลฺลาสปฺปหานา
ธมฺมปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม. อิติ เอกาว
มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธนฏฺเน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ
"โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตี"ติ.
                      สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๒๓๑-๓๐๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=5445&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=5445&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=431
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=5874
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=5208
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=5208
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35