อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                          ๙. อิทฺธิปาทวิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๔๓๑] อิทานิ ตทนนฺตเร อิทฺธิปาทวิภงฺเค จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท.
อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ
วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติปิ อิทฺธิ. ปเมนตฺเถน
อิทฺธิเอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา
ปาโทติ อิทฺธิปาโท, ปาโทติ ปติฏฺา อธิคมุปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา
อุปรูปริ วิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติ.
เอตฺตาวตา ๑- "จตฺตาโร อิทฺธิปาทา"ติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ เต ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิธ ภิกฺขูติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิธ ภิกฺขูติ
อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฉนฺทเหตุโก
ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา
ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. จตุกิจฺจสาธกสฺส
สมฺมปฺปธานวิริยสฺเสตํ อธิวจนํ. สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรหิ
จ อุเปตํ. อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน วา อิชฺฌนฏฺเน ๒- อิชฺฌนฺติ เอตาย
สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ
สงฺขคตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ
อธิฏฺานฏฺเน ปาทภูตํ เสสจิตฺตเจตสิกราสินฺติ อตฺโถ. ยญฺหิ ปรโต "อิทฺธิปาโทติ
ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณกฺขนฺโธ"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา อตฺเถน
ยุชฺชติ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยเถว หิ ฉนฺทํ อธิปตึ
กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ ฉนฺทสมาธีติ วุตฺโต, เอวํ วิริยํ ฯเปฯ จิตฺตํ. วีมํสํ
อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ วีมํสสมาธีติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํ ตาว          ๒ ฉ.ม. อิชฺฌนกฏฺเน
     อิทานิ ฉนฺทสมาธิอาทีนิ ปทานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กถญฺจ ภิกฺขูติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ ฉนฺทญฺเจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวาติ ยทิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อธิปตึ ฉนฺทํ
เชฏฺกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา สมาธึ ปฏิลภติ นิพฺพตฺเตติ, เอวํ
นิพฺพตฺติโต อยํ สมาธิ ฉนฺทสมาธิ นาม วุจฺจตีติ อตฺโถ. วิริยญฺเจติอาทีสุปิ
เอเสว นโย. อิเม วุจฺจนฺติ ปธานสงฺขาราติ เอตฺตาวตา ฉนฺทิทฺธิปาทํ ภาวยมานสฺส
ภิกฺขุโน ปธานาภิสงฺขารสงฺขาตํ จตุกิจฺจสาธกํ วิริยํ กถิตํ. ตเทกชฺฌํ
อภิสญฺูหิตฺวาติ ตํ สพฺพมฺปิ เอกโต ราสึ กตฺวาติ อตฺโถ. สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ
เอกํ ๑- โวหารํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
     [๔๓๓] อิทานิ "ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาโร"ติ เอตสฺมึ ปทสมูเห ฉนฺทาทิธมฺเม
ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม ฉนฺโทติอาทิ อารทฺธํ. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
     อุเปโต โหตีติ อิทฺธิปาทสงฺขาโต ธมฺมราสิ อุเปโต โหติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ
เตสํ สมฺปยุตฺตกานํ ฉนฺทาทิธมฺมานํ. อิทฺธิ สมิทฺธีติอาทีนิ สพฺพานิ
นิปฺผตฺติเววจนาเนว. เอวํ สนฺเตปิ อิชฺฌนกฏฺเน อิทฺธิ. สมฺปุณฺณา อิทฺธิ
สมิทฺธิ. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. อิชฺฌนากาโร อิชฺฌนา. สมิชฺฌนาติ อุปสคฺเคน
ปทํ วฑฺฒิตํ. อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภาววเสน ลภนํ ลาโภ. ปริหีนานมฺปิ วิริยารมฺภวเสน
ปุน ลาโภ ปฏิลาโภ. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ปตฺตีติ อธิคโม.
อปริหานวเสน สมฺมา ปตฺตีติ สมฺปตฺติ. ผุสนาติ ปฏิลาภผุสนา. สจฺฉิกิริยาติ
ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาว. อุปสมฺปทาติ ปฏิลาภอุปสมฺปทาเอวาติ เวทิตพฺพา.
     ตถาภูตสฺสาติ เตนากาเรน ภูตสฺส, เต ฉนฺทาทิธมฺเม ปฏิลภิตฺวา ิตสฺสาติ
อตฺโถ. เวทนากฺขนฺโธติอาทีหิ ฉนฺทาทโย อนฺโต กตฺวา จตฺตาโรปิ ขนฺธา กถิตา.
เต ธมฺเมติ เต จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ, ฉนฺทาทโย วา ตโย ธมฺเมติปิ วุตฺตํ.
อาเสวตีติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เสสอิทฺธิปาทนิทฺเทเสสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอตํ
     เอตฺตาวตา กึ กถิตนฺติ? จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ มตฺถกปฺปตฺตํ กมฺมฏฺานํ
กถิตํ. เอโก หิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อวสฺสยติ, กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺเทน
อตฺถนิพฺพตฺติยํ ๑- สติ อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ, นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส
นิพฺพตฺตเน ภาโรติ ฉนฺทํ เชฏฺกํ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา
โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตติ. เอโก วิริยํ อวสฺสยติ, เอโก จิตฺตํ อวสฺสยติ, เอโก
ปญฺ อวสฺสยติ, ปญฺาย อตฺถนิพฺพตฺติยํ สติ อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ,
นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโรติ ปญฺ เชฏฺกํ ปญฺ ธุรํ ปญฺ
ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตติ.
     กถํ? ยถา หิ จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา วิจรนฺเตสุ
เอโก อุปฏฺานํ อวสฺสยิ, เอโก สูรภาวํ, เอโก ชาตึ, เอโก มนฺตํ, กถํ? เตสุ
หิ ปโม อุปฏฺาเน อปฺปมาทการิตาย อตฺถนิพฺพตฺติยา สติ ลพฺภมานํ "ลจฺฉาเมตํ
านนฺตรนฺ"ติ อุปฏฺานํ อวสฺสยิ. ทุติโย อุปฏฺาเน อปฺปมตฺโตปิ "เอกจฺโจ สงฺคาเม
ปจฺจุปฏฺิเต สณฺาตุํ น สกฺโกติ, อวสฺสํ โข ปน รญฺโ ปจฺจนฺโต กุปฺปิสฺสติ.
ตสฺมึ กุปฺปิเต รถธุเร กมฺมํ กตฺวา ราชานํ อาราเธตฺวา อาหราเปสฺสาเมตํ
านนฺตรนฺ"ติ สูรภาวํ อวสฺสยิ. ตติโย "สูรภาเวปิ สติ เอกจฺโจ หีนชาติโก
โหติ, ชาตึ โสเธตฺวา านนฺตรํ ททนฺตา มยฺหํ ทสฺสนฺตี"ติ ชาตึ อวสฺสยิ.
จตุตฺโถ "ชาติมาปิ เอโก อมนฺตนิโย โหติ, มนฺเตน กตฺตพฺพกิจฺเจ อุปฺปนฺเน
อาหราเปสฺสาเมตํ านนฺตรนฺ"ติ มนฺตํ อวสฺสยิ. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน
อวสฺสยพเลน านนฺตรานิ ปาปุณึสุ.
     ตตฺถ อุปฏฺาเน อปฺปมตฺโต หุตฺวา านนฺตรปฺปตฺโต วิย ฉนฺทํ อวสฺสาย
กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺเทน "อตฺถนิพฺพตฺติยํ สติ อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ
นิพฺพตฺเตสฺสามิ, นตฺถิ มยฺหํ เอตสฺส นิพฺพตฺตเน ภาโร"ติ ฉนฺทํ เชฏฺกํ ฉนฺทํ
ธุรํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ รฏฺปาลตฺเถโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺถนิปฺผตฺติยํ. เอวมุปริปิ
วิย. ๑- โส หิ อายสฺมา ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. สูรภาเวน
ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรปฺปตฺโต วิย วิริยํ เชฏฺกํ วิริยํ ธุรํ วิริยํ
ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ โสณตฺเถโร วิย. ๒- โส หิ
อายสฺมา วิริยํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ.
     ชาติสมฺปตฺติยา านนฺตรปฺปตฺโต วิย จิตฺตํ เชฏฺกํ จิตฺตํ ธุรํ จิตฺตํ
ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ สมฺภูตตฺเถโร วิย. โส
หิ อายสฺมา จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. มนฺตํ อวสฺสาย
านนฺตรปฺปตฺโต วิย วีมํสํ เชฏฺกํ วีมํสํ ธุรํ วีมํสํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา
โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก ทฏฺพฺโพ เถโร โมฆราชา วิย. โส หิ อายสฺมา วีมํสํ ธุรํ
กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ.
     เอตฺถ ปน ๓- ตโย ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสงฺขาตา ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ
อิทฺธิปาทาปิ, เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยว.
วิริยจิตฺตวีมํสาสมาธิปธานสงฺขาตาปิ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ,
เสสา ปน สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยว. อยํ ตาว อเภทโต กถา.
     เภทโต ปน ฉนฺโท อิทฺธิ นาม, ฉนฺทธุเรน ภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา
ฉนฺทิทฺธิปาโท นาม. สมาธิ ปธานสงฺขาโรติ เทฺว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน
ฉนฺทิทฺธิปาเท ปวิสนฺติ. ปาเท ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. ตตฺเถว สมาธิ
อิทฺธิ นาม, สมาธิธุเรน ภาวิตา จตฺตาโร ขนฺธา สมาธิทฺธิปาโท นาม. ฉนฺโท
ปธานสงฺขาโรติ เทฺว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธวเสน สมาธิทฺธิปาเท ปวิสนฺติ. ปาเท
ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเอว. ตตฺเถว ปธานสงฺขาโร อิทฺธิ นาม, ปธานสงฺขารภาวิตา
จตฺตาโร ขนฺธา ปธานสงฺขาริทฺธิปาโท นาม. ฉนฺโท สมาธีติ เทฺว ธมฺมา
สงฺขารกฺขนฺธวเสน ปธานสงฺขาริทฺธิปาเท ปวิสนฺติ. ปาเท ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๒๙๓/๒๖๘      ๒ วินย. ๕/๒๔๓/๔    ๓ ฉ.ม. เอตฺถ จ
วฏฺฏติเอว. ตตฺเถว วิริยํ อิทฺธิ นาม, จิตฺตํ อิทฺธิ นาม, วีมํสา อิทฺธิ นาม
ฯเปฯ ปาเท ปวิฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเอว. อยํ เภทโต กถา นาม.
     เอตฺถ ปน อภินวํ นตฺถิ, คหิตเมว วิภูตธาตุกํ กตํ. กถํ? ฉนฺโท สมาธิ
ปธานสงฺขาโรติ อิเม ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ, เสสา
สมฺปยุตฺตกา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทาเยว. อิเม หิ ตโย ธมฺมา อิชฺฌมานา
สมฺปยุตฺตเกหิ จตูหิ ขนฺเธหิ สทฺธึเยว อิชฺฌนฺติ, น วินา. สมฺปยุตฺตกา ปน
จตฺตาโร ขนฺธา อิชฺฌนกฏฺเน อิทฺธิ นาม โหนฺติ, ปติฏฺานฏฺเน ปาโท
นาม. อิทฺธีติ วา อิทฺธิปาโทติ วา น อญฺสฺส กสฺสจิ อธิวจนํ, สมฺปยุตฺตกานํ
จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนํ. วิริยจิตฺตวีมํสาสมาธิปธานสงฺขาโรติ ตโย ธมฺมา
ฯเปฯ จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนํ.
     อปิจ ปุพฺพภาโค ปุพฺพภาโค อิทฺธิปาโท นาม, ปฏิลาโภ ปฏิลาโภ
อิทฺธิ นามาติ เวทิตพฺโพ. อยมตฺโถ อุปจาเรน วา วิปสฺสนาย วา ทีเปตพฺโพ.
ปมชฺฌานปริกมฺมญฺหิ อิทฺธิปาโท นาม, ปมชฺฌานํ อิทฺธิ นาม.
ทุติยตติยจตุตฺถอากาสานญฺจายตนวิญฺาณญฺจายตนอากิญฺจญฺายตนเนวสญฺานาสญฺายตน-
ปริกมฺมํ อิทฺธิปาโท นาม, เนวสญฺานาสญฺายตนํ อิทฺธิ นาม. โสตาปตฺติมคฺคสฺส
วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, โสตาปตฺติมคฺโค อิทฺธิ นาม. สกทาคามิอนาคามิ-
อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, อรหตฺตมคฺโค อิทฺธิ นาม,
ปฏิลาเภนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติเยว. ปมชฺฌานญฺหิ อิทฺธิปาโท นาม, ทุติยชฺฌานํ
อิทฺธิ นาม. ทุติยชฺฌานํ อิทฺธิปาโท นาม, ตติยชฺฌานํ อิทฺธิ นาม ฯเปฯ
อนาคามิมคฺโค อิทฺธิปาโท นาม, อรหตฺตมคฺโค อิทฺธิ นาม.
     เกนฏฺเน อิทฺธิ, เกนฏฺเน ปาโทติ. อิชฺฌนกฏฺเเนว อิทฺธิ, ปติฏฺานฏฺเเนว
ปาโท. เอวมิธาปิ อิทฺธีติ วา ปาโทติ วา น อญฺสฺส กสฺสจิ อธิวจนํ, สมฺปยุตฺตกานํ
จตุนฺนํ ขนฺธานํเยว อธิวจนนฺติ. เอวํ วุตฺเต ปน อิทมาหํสุ:- จตุนฺนํ
ขนฺธานเมว อธิวจนํ ภเวยฺย, ยทิ สตฺถา ปรโต อุตฺตรจูฬภาชนียํ นาม น
อาหเรยฺย. อุตฺตรจูฬภาชนีเย ปน "ฉนฺโทเยว ฉนฺทิทฺธิปาโท, วิริยเมว, จิตฺตเมว,
วีมํสาว วีมํสิทฺธิปาโท"ติ กถิตํ. เกจิ ปน "อิทฺธิ นาม อนิปฺผนฺนา, อิทฺธิปาโท
นิปฺผนฺโน"ติ วทึสุ. เตสํ วจนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทฺธิปิ อิทฺธิปาโทปิ นิปฺผนฺโน
ติลกฺขณพฺภาหโตติ สนฺนิฏฺานํ กตํ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตภาชนีเย
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา อิทฺธิปาทา กถิตาติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๓๒๕-๓๓๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=7717&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=7717&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=505
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=6810
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=5903
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=5903
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35