อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         ๑๐. โพชฺฌงฺควิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๔๖๖] อิทานิ ตทนนฺตเร โพชฺฌงฺควิภงฺเค สตฺตาติ คณนปริจฺเฉโท.
โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย
ลีนุธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ
อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย
ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌติ
กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา
สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา
ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิย. โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ
กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา
เสนางฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ
วา ๑- โพชฺฌงฺคา"ติ.
     อปิจ "โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา, โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา,
พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา,
สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ ๒- โพชฺฌงฺคตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     สติสมฺโพชฺฌงฺโคติอาทีสุ ปสฏฺโฐ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค,
สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ อุปฏฺฐานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค,
ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหลกฺขโณ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค,
ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ
สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. เตสุ "สติญฺจ
ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ ๓- วจนโต สพฺเพสํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗๙/๔๘๘ (สฺยา)  ๓ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
อุปการกตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปฐมํ วุตฺโต. ตโต ปรํ "โส ตถา สโต วิหรนฺโต
ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินตี"ติอาทินา ๑- นเยน เอวํ อนุกฺกเมเนว นิกฺเขปปโยชนํ
ปาลิยํ อาคตเมว.
     กสฺมา ปเนเต สตฺเตว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ? ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต
สพฺพตฺถิกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห "ยสฺมิญฺจ
โข ภิกฺขเว สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภาวนาย, กาโล วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภาวนายา"ติ. ๒- ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว
สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภาวนายา"ติ. ๓- เอโก ปเนตฺถ โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ
วิย จ สพฺเพสุ ราชกิจฺเจสุ สพฺพโพชฺฌงฺเคสุ อิจฺฉิตพฺพโต สพฺพตฺถิโก. ยถาห
"สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. "สพฺพตฺถกนฺ"ติปิ ปาลิ, ทฺวินฺนมฺปิ
สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     [๔๖๗] อิทานิ เนสํ เอกสฺมึเยวารมฺมเณ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจวเสน
นานาการณํ ๔- ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโคติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ
อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. สติมา โหตีติ ปญฺญาย ปญฺญวา ยเสน
ยสวา ธเนน ธนวา วิย สติยา สติมา โหติ, สติสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. ปรเมนาติ
อุตฺตเมน. ตญฺหิ ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส เจว มคฺคสจฺจสฺส จ อนุโลมโต
ปรมนฺนาม โหติ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ. สติเนปกฺเกนาติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญา,
สติยา เจว เนปกฺเกน จาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๑๕๐/๑๓๓      ๒ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๐
@๓ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๑      ๔ ฉ.ม. นานากรณํ
     กสฺมา ปน อิมสฺมึ สติภาชนีเย ปญฺญา สงฺคหิตาติ? สติยา
พลวภาวทีปนตฺถํ. สติ หิ ปญฺญาย สทฺธิมฺปิ อุปฺปชฺชติ วินาปิ, ปญฺญาย สทฺธึ
อุปฺปชฺชมานา พลวตี โหติ, วินา อุปฺปชฺชมานา ทุพฺพลา. เตนสฺสา
พลวภาวทีปนตฺถํ ปญฺญา คหิตา. ๑- ยถา หิ ทฺวีสุ ทิสาสุ เทฺว ราชมหามตฺตา
ติฏฺเฐยฺยุํ. เตสุ เอโก ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ๒- เอโก อตฺตโน ธมฺมตาย
เอกโกว. เตสุ ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ฐิโต อตฺตโนปิ เตเชน ราชปุตฺตสฺสปิ เตเชน เตชวา
โหติ, อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิโต น เตน สมเตโช โหติ, เอวเมว ราชปุตฺตํ
คเหตฺวา ฐิตมหามจฺโจ ๓- วิย ปญฺญาย สทฺธึ อุปฺปนฺนา สติ, อตฺตโน ธมฺมตาย
ฐิโต วิย วินา ปญฺญาย อุปฺปนฺนา. ตตฺถ ยถา ราชปุตฺตํ คเหตฺวา ฐิโต
อตฺตโนปิ เตเชน ราชปุตฺตสฺสปิ เตเชน เตชวา โหติ, เอวํ ปญฺญาย สทฺธึ อุปฺปนฺนา
สติ พลวตี โหติ. ยถา อตฺตโน ธมฺมตาย ฐิโต น เตน สมเตโช โหติ,
เอวํ วินา ปญฺญาย อุปฺปนฺนา ทุพฺพลา โหตีติ พลวภาวทีปนตฺถํ ปญฺญา
คหิตาติ.
     จิรกตมฺปีติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาเยน จิรกตํ วตฺตํ วา กสิณมณฺฑลํ
วา กสิณปริกมฺมํ วา. จิรภาสิตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา วาจาย จิรภาสิตํ
พหุกมฺปิ วตฺตสีเส ฐตฺวา ธมฺมกถํ วา กมฺมฏฺฐานวินิจฺฉยํ วา, วิมุตฺตายตนสีเส
วา ฐตฺวา ธมฺมกถเมว. สริตา โหตีติ ตํ กายวิญฺญตฺตึ วจีวิญฺญตฺติญฺจ
สมุฏฺฐาเปตฺวา ปวตฺตอรูปธมฺมโกฏฺฐาสํ "เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นิรุทฺโธ"ติ สริตา
โหติ. อนุสฺสริตาติ ปุนปฺปุนํ สริตา. อยํ วุจฺจติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ อยํ เอวํ
อุปฺปนฺนา เสสโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค นาม
กถิยติ.
     โส ตถา สโต วิหรนฺโตติ โส ภิกฺขุ เตนากาเรน อุปฺปนฺนาย สติยา
สโต หุตฺวา วิหรนฺโต. ตํ ธมฺมนฺติ ตํ จิรกตํ จิรภาสิตํ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการธมฺมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺคหิตา        ๒ ฉ.ม. ติฏฺเฐยฺย
@๓ สี. ฐิโต มหามตฺโต, ฉ.ม. ฐิตมหามตฺโต
ปญฺญาย วิจินตีติ ปญฺญาย อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ วิจินติ. ปวิจินตีติ อนิจฺจํ
ทุกฺขํ อนตฺตาติ ตตฺถ ปญฺญํ จราเปนฺโต ปวิจินติ. ปริวีมํสํ อาปชฺชตีติ โอโลกนํ
คเวสนํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจตีติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปกํ
วิปสฺสนาญาณํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
     ตสฺส ตํ ธมฺมนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน ตํ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการธมฺมํ. อารทฺธํ
โหตีติ ปริปุณฺณํ โหติ ปคฺคหิตํ. อสลฺลีนนฺติ อารทฺธตฺตาเยว อสลฺลีนํ. อยํ
วุจฺจตีติ อิทํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปกํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วิริยํ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค
นาม วุจฺจติ.
     นิรามิสาติ กามามิสโลกามิสวฏฺฏามิสานํ อภาเวน นิรามิสา ปริสุทฺธา. อยํ
วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปีติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค
นาม วุจฺจติ.
     ปีติมนสฺสาติ ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส. กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ ขนฺธตฺตยสงฺขาโต
นามกาโย กิเลสทรถปฏิปสฺสทฺธิยา ปสฺสมฺภติ. จิตฺตมฺปีติ วิญฺญาณกฺขนฺโธปิ ตเถว
ปสฺสมฺภติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
     ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโนติ ปสฺสทฺธกายตาย อุปฺปนฺนสุเขน สุขิตสฺส.
สมาธิยตีติ สมฺมา อาธิยติ, นิจฺจลํ หุตฺวา อารมฺมเณ ฐปิยติ, อปฺปนาปฺปตฺตํ วิย
โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ โพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปิกา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา จิตฺเตกคฺคตา
สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
     ตถา สมาหิตนฺติ เตน อปฺปนาปฺปตฺเตน วิย สมาธินา สมาหิตํ. สาธุกํ
อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ สุฏฺฐุ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. เตสํ ธมฺมานํ ปหานวฑฺฒเน ๑-
อพฺยาวโฏ ๒- หุตฺวา อชฺฌุเปกฺขติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ฉนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ
อโนสกฺกนอนติวตฺตนภาวสาธโก มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นาม วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หาปนวฑฺฒเน    ๒ ม. อวาวโฏ
     เอตฺตาวตา กึ กถิตํ นาม โหติ? อปุพฺพํ อจริมํ เอกจิตฺตกฺขเณ
นานารสลกฺขณา ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคา กถิตา โหนฺตีติ.
                            ปฐโม นโย.
     [๔๖๘-๔๖๙] อิทานิ เยน ปริยาเยน สตฺต โพชฺฌงฺคา จุทฺทส โหนฺติ,
ตสฺส ปกาสนตฺถํ ทุติยนยํ ทสฺเสนฺโต ปุน สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาห.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:- อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สตีติ อชฺฌตฺติเก สงฺขาเร
ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ. พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตีติ พหิทฺธา สงฺขาเร
ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ. ยทปีติ ยาปิ. ตทปีติ สาปิ. อภิญฺญายาติ
อภิญฺเญยฺยธมฺเม อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ สมฺโพธิ วุจฺจติ มคฺโค,
มคฺคตฺถายาติ อตฺโถ. นิพฺพานายาติ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา ตตฺถ นตฺถีติ
นิพฺพานํ, ตทตฺถาย, อสงฺขตาย อมตธาตุยา สจฺฉิกิริยตฺถาย สํวตฺตตีติ อตฺโถ.
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺเคปิ เอเสว นโย.
     กายิกํ วิริยนฺติ จงฺกมํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. เจตสิกํ วิริยนฺติ
น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ
วิมุจฺจิสฺสตีติ เอวํ กายปฺปโยคํ วินา อุปฺปนฺนวิริยํ. กายปสฺสทฺธีติ ติณฺณํ
ขนฺธานํ ทรถปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสทฺธีติ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ทรถปสฺสทฺธิ.
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺเค สติสมฺโพชฺฌงฺคสทิโสว วินิจฺฉโย. อิมสฺมึ นเย สตฺต
โพชฺฌงฺคา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา.
     โปราณกตฺเถรา ปน เอตฺตเกน ปากฏํ น โหตีติ วิภชิตฺวา ทสฺเสสุํ.
เอเตสุ หิ อชฺฌตฺตธมฺเมสุ สติ ปวิจโย อุเปกฺขาติ อิเม ตโย อตฺตโน
ขนฺธารมฺมณตฺตา โลกิยาว โหนฺติ, ตถา มคฺคํ อปฺปตฺตํ กายิกวิริยํ. อวิตกฺกอวิจารา
ปน ปีติสมาธโย โลกุตฺตรา โหนฺติ, เสสา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาติ.
     ตตฺถ อชฺฌตฺตํ ตาว ธมฺเมสุ สติปวิจยอุเปกฺขา อชฺฌตฺตารมฺมณา,
โลกุตฺตรา ปน พหิทฺธารมฺมณาติ เตสํ โลกุตฺตรภาโว มา ยุชฺชิตฺถ. จงฺกมปฺปโยเคน
นิพฺพตฺตวิริยมฺปิ โลกิยนฺติ วทนฺโต น กิลมติ. อวิตกฺกอวิจารา จ ๑- ปีติสมาธโย
กทา โลกุตฺตราว โหนฺตีติ? กามาวจเร ตาว ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ลพฺภติ,
อวิตกฺกอวิจารา ปีติ น ลพฺภติ. รูปาวจเร อวิตกฺกาวิจารา ปีติ ลพฺภติ,
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปน น ลพฺภติ. อรูปาวจเร สพฺเพน สพฺพํ น ลพฺภติ.
เอตฺถ ปน อลพฺภมานกํ อุปาทาย ลพฺภมานกาปิ ปฏิกฺขิตตา. เอวมยํ อวิตกฺกาวิจาโร
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค กามาวจรโตปิ นิกฺขนฺโต รูปาวจรโตปิ อรูปาวจรโตปีติ
นิพฺพตฺติตโลกุตฺตโรเยวาติ กถิโต.
     ตถา กามาวจเร สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ลพฺภติ, อวิตกฺกาวิจาโร จ ๑- สมาธิ
น ลพฺภติ. รูปาวจรารูปาวจเรสุ อวิตกฺกาวิจาโร สมาธิ ลพฺภติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค
ปน น ลพฺภติ. เอตฺถ ปน อลพฺภมานกํ อุปาทาย ลพฺภมานโกปิ ปฏิกฺขิตฺโต.
เอวมยํ อวิตกฺกาวิจาโร สมาธิ กามาวจรโตปิ นิกฺขนฺโต รูปาวจรโตปิ
อรูปาวจรโตปีติ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตโรเยวาติ กถิโตติ. ๒-
     อปิจ โลกิยํ คเหตฺวา โลกุตฺตโร กาตพฺโพ, โลกุตฺตรํ คเหตฺวา โลกิโย
กาตพฺโพ. อชฺฌตฺตธมฺเมสุ หิ สติปวิจยอุเปกฺขานํ โลกุตฺตรภาวนากาโลปิ อตฺถิ.
ตตฺริทํ สุตฺตํ:- "อชฺฌตฺตวิโมกฺขํ ขฺวาหํ อาวุโส สพฺพอุปาทานกฺขยํ วทามิ,
เอวมสฺสิเม อาสวา นานุเสนฺตี"ติ ๓- อิมินา สุตฺเตน โลกุตฺตรา โหนฺติ. ยทา
ปน จงฺกมปฺปโยเคน นิพฺพตฺเต กายิกวิริเย อวูปสนฺเตเยว วิปสฺสนา มคฺเคน
ฆฏิยติ, ตทา ตํ โลกุตฺตรํ โหติ. เย ปน เถรา "กสิณชฺฌาเน อานาปานชฺฌาเน
พฺรหฺมวิหารชฺฌาเน จ โพชฺฌงฺโค อุทฺธรนฺโต น วาเรตพฺโพ"ติ วทนฺติ, เตสํ
วาเท อวิตกฺกาวิจารา ปีติสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา โลกิยา โหนฺตีติ.
                             ทุติยนโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน              ๒ ฉ.ม. กถิโต         ๓ สํ.นิ. ๑๖/๓๒/๕๒
     [๔๗๐-๔๗๑] อิทานิ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนาวเสน ปวตฺตํ ตติยนยํ
ทสฺเสนฺโต ปุน สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาห. ตตฺถาปิ อยํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:-
ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตติ.
วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวเก นิสฺสิตํ. วิเวโกติ วิวิตฺตตา. โส จายํ ตทงฺควิเวโก
วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ. ตตฺถ ตทงฺควิเวโก นาม
วิปสฺสนา. วิกฺขมฺภนวิเวโก นาม อฏฺฐ สมาปตฺติโย. สมุจฺเฉทวิเวโก นาม มคฺโค.
ปฏิปสฺสทฺธิวิเวโก นาม ผลํ. นิสฺสรณวิเวโก นาม สพฺพนิมิตฺตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ.
เอวเมตสฺมึ ปญฺจวิเธ วิเวเก นิสฺสิตํ วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ
สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     ตถา หิ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนานุโยคมนุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ
กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ มคฺคกาเล ปน
กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ
ภาเวติ. ปญฺจวิธวิเวกนิสฺสิตมฺปีติ เอเก. เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺค-
ผลกฺขเณสุเอว โพชฺฌงฺเค ๑- อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌาน-
อานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺติ, น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺฐกถาจริเยหิ.
ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโตเอว วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ.
ยถา จ วิปสฺสนากฺขเณ "อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ วุตฺตํ,
เอวํ "ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตมฺปิ ภาเวตี"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอเสว นโย
วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวกตฺถาเอว หิ วิราคาทโย.
     เกวลญฺเจตฺถ ๒- โวสฺสคฺโค ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค
จาติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ จ ตทงฺควเสน มคฺคกฺขเณ จ
สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โพชฺฌงฺคํ                  ๒ ฉ.ม. เกวลเญฺหตฺถ
มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ อิมสฺมึ
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วฏฺฏติ. ตถา หิ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค
ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติ.
     โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณามนฺตํ ๑-
ปริณตญฺจ, ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจาติ อิทํ วุตฺตํ โหติ. อยญฺหิ
โพชฺฌงฺคภาวนมนุยฺตฺโต ภิกฺขุ ยถา สติสมฺโพชฺฌงฺโค กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ
นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวตีติ.
เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุปิ. อิมสฺมิมฺปิ นเย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา โพชฺฌงฺคา
กถิตาติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            ---------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๓๓๒-๓๓๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=7871&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=7871&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=542
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=7181
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=6185
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=6185
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35