อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                       ๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
     [๓๒] อิทานิ อภิธมฺมภาชนียํ โหติ. ตตฺถ รูปกฺขนฺธนิทฺเทโส เหฏฺา
รูปกณฺเฑ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     [๓๔] เวทนากฺขนฺธนิทฺเทเส เอกวิเธนาติ เอกโกฏฺาเสน. ผสฺสสมฺปยุตฺโตติ
ผสฺเสน สมฺปยุตฺโต. สพฺพาปิ จตุภูมิกเวทนา. สเหตุกทุเก สเหตุกา
จตุภูมิกเวทนา, อเหตุกา กามาวจราว. อิมินา อุปาเยน กุสลปทาทีหิ วุตฺตา
เวทนา ชานิตพฺพา. อปิจายํ เวทนากฺขนฺโธ เอกวิเธน ผสฺสสมฺปยุตฺตโต
ทสฺสิโต, ทุวิเธน สเหตุกาเหตุกโต, ติวิเธน ชาติโต, จตุพฺพิเธน ภุมฺมนฺตรโต,
ปญฺจวิเธน อินฺทฺริยโต. ตตฺถ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยานิ กายปสาทวตฺถุกานิ
กามาวจราเนว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ฉฏฺวตฺถุกํ วา อวตฺถุกํ วา เตภูมิกํ,
โทมนสฺสินฺทฺริยํ ฉฏฺวตฺถุกํ กามาวจรํ. อุเปกฺขินฺทฺริยํ
จกฺขฺวาทิจตุปฺปสาทวตฺถุกํ ฉฏฺวตฺถุกญฺจ อวตฺถุกญฺจ จตุภูมิกํ. ฉพฺพิเธน วตฺถุโต
ทสฺสิโต. ตตฺถ ปุริมา ปญฺจ เวทนา จกฺขฺวาทิปญฺจปฺปสาทวตฺถุกา ๑- กามาวจราว,
ฉฏฺา อวตฺถุกา วา สวตฺถุกา วา จตุภูมิกา.
     สตฺตวิเธน ตตฺถ มโนสมฺผสฺสชาเภทโต ทสฺสิโต. ๒- อฏฺวิเธน ตตฺถ
กายสมฺผสฺสชาเภทโต, นววิเธน สตฺตวิธเภเท มโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสชาเภทโต,
ทสวิเธน อฏฺวิธเภเท มโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสชาเภทโต. เอเตสุ หิ สตฺตวิธเภเท
มโนสมฺผสฺสชา มโนธาตุสมฺผสฺสชา มโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสชาติ ทฺวิธา ภินฺนา.
อฏฺวิธเภเท ตาย สทฺธึ กายสมฺผสฺสชาปิ สุขา ทุกฺขาติ ทฺวิธา ภินฺนา.
นววิธเภเท สตฺตวิเธ วุตฺตา มโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสชา กุสลาทิวเสน ติธา
ภินฺนา. ทสวิธเภเท อฏฺวิเธ วุตฺตา มโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสชา กุสลาทิวเสเนว
ติธา ภินฺนา.
     กุสลตฺติโก เจตฺถ เกวลํ ปูรณตฺถเมว วุตฺโต. สตฺตวิธอฏฺวิธนววิธเภเทสุ
ปน นยํ ทาตุํ ยุตฺตฏฺาเน นโย ทินฺโน. อภิธมฺมํ หิ ปตฺวา ตถาคเตน นยํ
ทาตุํ ยุตฺตฏฺาเน นโย อทินฺโน นาม นตฺถิ. อยํ ตาว ทุกมูลเก เอโก
วาโร.
     สตฺถา หิ อิมสฺมึ อภิธมฺมภาชนีเย เวทนากฺขนฺธํ ภาเชนฺโต ติเก คเหตฺวา ทุเกสุ
ปกฺขิปิ, ทุเก คเหตฺวา ติเกสุ ปกฺขิปิ, ติเก จ ทุเก จ อุภโตวฑฺฒนนีหาเรน อาหริ.
สตฺตวิเธน จตุวีสติวิเธน ตึสวิเธน พหุวิเธนาติ สพฺพถาปิ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺธํ
ทสฺเสติ. ๓- กสฺมา? ปุคฺคลชฺฌาสเยน เจว เทสนาวิลาเสน จ. ธมฺมํ โสตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺจปสาทวตฺถุกา     ๒ ฉ. ทสฺสิตา       ๓ ฉ.ม. ทสฺเสสิ, สี. เทเสสิ
นิสินฺนเทวปริสาย หิ เย เทวปุตฺตา ติเก อาทาย ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา กถิยมานํ
ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ สปฺปายวเสน ตถา กตฺวา เทเสสิ. เย อิตเรหิ
อากาเรหิ กถิยมานํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ เตหากาเรหิ เทเสสีติ อยเมตฺถ
ปุคฺคลชฺฌาสโย. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน มหาวิสยตาย ติเก วา ทุเกสุ
ปกฺขิปิตฺวา ทุเก วา ติเกสุ ๑- ปกฺขิปิตฺวา ติเก จ ทุเก จ ๑- อุภโตวฑฺฒเนน
วา สตฺตวิธาทินเยน วา ยถา ยถา อิจฺฉติ, ตถา ตถา เทเสตุํ
สกฺโกติ. ตสฺมาปิ อิเมหากาเรหิ เทเสสีติ อยมสฺส เทสนาวิลาโส.
     ตตฺถ ติเก อาทาย ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา เทสิตวาโร ทุกมูลโก นาม, ทุเก
อาทาย ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา เทสิตวาโร ติกมูลโก นาม, ติเก จ ทุเก จ อุภโต
วฑฺเฒตฺวา เทสิตวาโร อุภโตวฑฺฒิตกวาโร ๒- นาม, อวสาเน
สตฺตวิเธนาติอาทิวาโร พหุวิธวาโร นามาติ อิเม ตาว จตฺตาโร มหาวารา.
     ตตฺถ ทุกมูลเก ทุเกสุ ลพฺภมาเนน เอเกเกน ทุเกน สทฺธึ ติเกสุ
อลพฺภมาเน เวทนาตฺติกปีติตฺติกสนิทสฺสนตฺติเก อปเนตฺวา เสเส ลพฺภมานเก
เอกูนวีสติ ติเก โยเชตฺวา ทุติยทุกปมติกโยชนวาราทีนิ นว วารสตานิ
ปญฺาสญฺจ วารา โหนฺติ. เตปิ สพฺเพ ๓- ปาลิยํ สงฺขิปิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ
ทสฺเสตพฺพยุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา วุตฺตา. อสมฺมุยฺหนฺเตน ปน วิตฺถารโต เวทิตพฺพา.
     ติกมูลเกปิ ติเกสุ ลพฺภมาเนน เอเกเกน ติเกน สทฺธึ ทุเกสุ อลพฺภมาเน
ปมทุกาทโย ทุเก อปเนตฺวา เสเส ลพฺภมานเก สเหตุกทุกาทโย ปญฺาส
ทุเก โยเชตฺวา ปมติกทุติยทุกโยชนวาราทีนิ นว วารสตานิ ปญฺาสญฺจ วารา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ        ๒ ฉ. อุภโตวฑฺฒิตโก
@๓ ฉ.ม. เต สพฺเพปิ.
โหนฺติ. เตปิ สพฺเพ ปาลิยํ สงฺขิปิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ทสฺเสตพฺพยุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา
วุตฺตา. อสมฺมุยฺหนฺเตน ปน วิตฺถารโต เวทิตพฺพา.
     อุภโตวฑฺฒิตเก ทุวิธเภเท ทุติยทุกํ ติวิธเภเทปิ ๑- ปมติกํ อาทึ กตฺวา
ลพฺภมาเนหิ เอกูนวีสติยา ทุเกหิ ลพฺภมาเน เอกูนวีสติติเก โยเชตฺวา
ทุติยทุกปมติกโยชนวาราทโย เอกูนวีสติ วารา วุตฺตา. เอส ทุกติกานํ วเสน
อุภโตวฑฺฒิตตฺตา อุภโตวฑฺฒิตโก นาม ตติโย มหาวาโร.
     พหุวิธวารสฺส สตฺตวิธนิทฺเทเส อาทิโต ปฏฺาย ลพฺภมาเนสุ เอกูนวีสติยา
ติเกสุ เอเกเกน สทฺธึ จตสฺโส ภูมิโย โยเชตฺวา เอกูนวีสติ สตฺตวิธวารา
วุตฺตา. จตุวีสติวิธนิทฺเทเสปิ เตสํเยว ติกานํ วเสน เอกูนวีสติ วารา วุตฺตา.
ตถา พหุวิธวาเร จาติ. ตึสวิธวาโร เอโกเยวาติ สพฺเพปิ อฏฺปญฺาส วารา
โหนฺติ. อยํ ตาเวตฺถ วารปริจฺเฉทวเสน ปาลิวณฺณนา.
     อิทานิ อตฺถวณฺณนา โหติ. ตตฺถ สตฺตวิธนิทฺเทโส ตาว อุตฺตานตฺโถเยว.
จตุวีสติวิธนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา เวทนากฺขนฺโธ อตฺถิ กุสโลติ
กามาวจรอฏฺกุสลจิตฺตวเสน เวทิตพฺโพ. อตฺถิ อกุสโลติ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ. อตฺถิ อพฺยากโตติ ติสฺโส มโนธาตุโย, ติสฺโส อเหตุกมโนวิญฺาณธาตุโย,
อฏฺ มหาวิปากานิ, ทส กามาวจรกิริยาติ จตุวีสติยา จิตฺตานํ วเสน เวทิตพฺโพ.
    ตตฺถ อฏฺ กุสลานิ ทฺวาทส อกุสลานิ จ ชวนวเสน ลพฺภนฺติ,
กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนวเสน ลพฺภติ. เทฺว วิปากมโนธาตุโย สมฺปฏิจฺฉนฺนวเสน,
ติสฺโส วิปากมโนวิญฺาณธาตุโย สนฺตีรณตทาลมฺพนวเสน, กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
โวฏฺพฺพนวเสน, อฏฺ มหาวิปากจิตฺตานิ ตทารมฺมณวเสน, นว
กิริยาจิตฺตานิ ชวนวเสน ลพฺภนฺติ. โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติวิธเภเท จ
     มโนทฺวาเร ปน อตฺถิ กุสโลติ จตุภูมิกกุสลวเสน กถิตํ, อตฺถิ อกุสโลติ
ทฺวาทสอกุสลวเสน, อตฺถิ อพฺยากโตติ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากานํ ทสนฺนํ
กิริยานํ นวนฺนํ รูปาวจรารูปาวจรกิริยานํ จตุนฺนํ สามญฺผลานนฺติ
จตุตฺตึสจิตฺตุปฺปาทวเสน กถิตํ. ตตฺถ จตุภูมิกกุสลญฺเจว อกุสลญฺจ ชวนวเสน ลพฺภติ.
กิริยโต อเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ อาวชฺชนวเสน, เอกาทส วิปากจิตฺตานิ
ตทารมฺมณวเสน, เตภูมิกกิริยา เจว สามญฺผลานิ จ ชวนวเสเนว ลพฺภนฺติ. ตานิ
สตฺตวิธาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ตฺวา กเถตุํ วฏฺฏนฺติ. ตึสวิเธ ปน ตฺวา ทีปิยมานานิ
สุขทีปนานิ โหนฺตีติ ตึสวิธสฺมึเยว ตฺวา ทีปยึสุ.
     เอตานิ หิ สพฺพานิปิ จิตฺตานิ จกฺขุทฺวาเร อุปนิสฺสยโกฏิยา สมติกฺกมวเสน
ภาวนาวเสนาติ ตีหากาเรหิ ลพฺภนฺติ. ตถา โสตทฺวารมโนทฺวาเรสุปิ.
ฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุ ปน สมติกฺกมวเสน ภาวนาวเสนาติ ทฺวีหากาเรหิ ๑-
ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. กถํ? อิธ ภิกฺขุ วิหารจาริกํ จรมาโน กสิณมณฺฑลํ
ทิสฺวา "กินฺนาเมตนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา กสิณมณฺฑลนฺติ วุตฺเต ปุน "กึ อิมินา
กโรนฺตี"ติ ปุจฺฉติ. อถสฺส อาจกฺขนฺติ "เอตํ ๒- ภาเวตฺวา ฌานานิ อุปฺปาเทตฺวา
สมาปตฺติปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณนฺตี"ติ. อชฺฌาสยสมฺปนฺโน
กุลปุตฺโต "ภาริยํ เอตนฺ"ติ อสลฺลกฺเขตฺวา "มยาปิ เอส คุโณ นิพฺพตฺเตตุํ
วฏฺฏติ, น โข ปน สกฺกา เอส นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน นิพฺพตฺเตตุํ,
อาทิโตว วิริยํ กาตุํ สีลํ โสเธตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา สีลํ โสเธติ. ตโต สีเล
ปติฏฺาย ทส ปลิโพเธ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ติจีวรปรเมน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺโ
อาจริยุปชฺฌายานํ วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหิตฺวา กสิณปริกมฺมํ
กตฺวา สมาปตฺติโย อุปฺปาเทตฺวา สมาปตฺติปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺสมาปตฺติเวทนา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทฺวีเหวากาเรหิ         ๒ ฉ.ม. เอวํ
รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ จกฺขุวิญฺาณํ
จตุภูมิกเวทนานิพฺพตฺติยา พลวปจฺจโย โหตีติ จตุภูมิกเวทนา จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นาม
ชาตา. เอวํ ตาว อุปนิสฺสยวเสน ลพฺภนฺติ.
     จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต "อิฏฺเ เม อารมฺมเณ ราโค อุปฺปนฺโน,
อนิฏฺเ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขนาย โมโห, วินิพนฺธสฺส ปน เม มาโน อุปฺปนฺโน,
ปรามฏฺสฺส ทิฏฺิ, วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจํ, อสนฺนิฏฺาคตสฺส วิจิกิจฺฉา,
ถามคตสฺส อนุสโย อุปฺปนฺโน"ติ ปริคฺคเห ิโต กุลปุตฺโต อตฺตโน กิเลสุปฺปตฺตึ
ตฺวา "อิเม เม กิเลสา วฑฺฒมานา อนยพฺยสนาย สํวตฺติสฺสนฺติ, หนฺท เน
นิคฺคณฺหามี"ติ จินฺเตตฺวา "น โข ปน สกฺกา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน
กิเลเส นิคฺคณฺหิตุํ, อาทิโตว วิริยํ กาตุํ วฏฺฏติ สีลํ โสเธตุนฺ"ติ เหฏฺา
วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา
กามาวจรา, อฏฺสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ
เอวํ รูปารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ จตุภูมิกเวทนา
จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ สมติกฺกมวเสน ลพฺภนฺติ.
     จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต เอโก เอวํ ปริคฺคหํ ปฏฺเปติ "อิทํ
รูปํ กินฺนิสฺสิตนฺ"ติ. ตโต นํ "ภูตนฺนิสฺสิตนฺ"ติ ตฺวา จตฺตาริ มหาภูตานิ
อุปาทารูปญฺจ รูปนฺติ ปริคฺคณฺหาติ, ตทารมฺมเณ ธมฺเม อรูปนฺติ ปริคฺคณฺหาติ. ตโต
สปฺปจฺจยํ นามรูปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา
สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา
กามาวจรา, อฏฺสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ
เอวํ รูปารมฺมณํ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา นาม
ชาตา. เอวํ ภาวนาวเสน ลพฺภนฺติ.
     อปโร ภิกฺขุ สุณาติ "กสิณปริกมฺมํ กิร กตฺวา สมาปตฺติโย อุปฺปาเทตฺวา
สมาปตฺติปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณนฺตี"ติ. อชฺฌาสยสมฺปนฺโน
กุลปุตฺโต "ภาริยํ เอตนฺ"ติ อสลฺลกฺเขตฺวา "มยาปิ เอส คุโณ นิพฺพตฺเตตุํ
วฏฺฏตี"ติ ปุริมนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตตฺถ สพฺพาปิ
ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา
โลกุตฺตราติ เอวํ โสตวิญฺาณํ จตุภูมิกเวทนานิพฺพตฺติยา พลวปจฺจโย โหตีติ
จตุภูมิกเวทนา โสตสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ ตาว อุปนิสฺสยวเสน
ลพฺภนฺติ.
     โสตทฺวาเร ปน สทฺเท อาปาถคเตติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. เอวํ สทฺทารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ จตุภูมิกเวทนา
โสตสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ สมติกฺกมวเสน ลพฺภนฺติ.
     โสตทฺวาเร ปน สทฺเท อาปาถคเต เอโก เอวํ ปริคฺคหํ ปฏฺเปติ
"อยํ สทฺโท กินฺนิสฺสิโต"ติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ
สทฺทารมฺมณํ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา โสตสมฺผสฺสปจฺจยา นาม
ชาตา. เอวํ ภาวนาวเสน ลพฺภนฺติ.
     ฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุ ปน คนฺธารมฺมณาทีสุ อาปาถคเตสุ "อิฏฺเ
เม อารมฺมเณ ราโค อุปฺปนฺโน"ติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอวํ คนฺธารมฺมณาทีสุ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ จตุภูมิกเวทนา
ฆานชิวฺหากายสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ ตีสุ ทฺวาเรสุ สมติกฺกมวเสน
ลพฺภนฺติ.
     ฆานทฺวาราทีสุ ปน คนฺธาทีสุ อาปาถคเตสุ เอโก เอวํ ปริคฺคหํ
ปฏฺเปติ "อยํ คนฺโธ, อยํ รโส, อิทํ โผฏฺพฺพํ กินฺนิสฺสิตนฺ"ติ สพฺพํ
จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ คนฺธารมฺมณาทีนิ สมฺมสิตฺวา
นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา ฆานชิวฺหากายสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ
ภาวนาวเสน ลพฺภนฺติ.
     มโนทฺวาเร ปน ตีหิปิ อากาเรหิ ลพฺภนฺติ. เอกจฺโจ หิ ชาตึ ภยโต
ปสฺสติ, ชรํ พฺยาธึ มรณํ ภยโต ปสฺสติ. ภยโต ทิสฺวา "ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ
มุจฺจิตุํ วฏฺฏติ, น โข ปน สกฺกา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน ชาติอาทีหิ
มุจฺจิตุํ, อาทิโตว วิริยํ กาตุํ สีลํ โสเธตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา จกฺขุทฺวาเร
วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา
กามาวจรา, อฏฺสมาปตฺติเวทนา รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ
เอวํ ชาติชราพฺยาธิมาณํ จตุภูมิกเวทนานิพฺพตฺติยา พลวปจฺจโย โหตีติ
จตุภูมิกเวทนา มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ ตาว อุปนิสฺสยวเสน
ลพฺภนฺติ.
     มโนทฺวาเร ปน ธมฺมารมฺมเณ อาปาถคเตติ สพฺพํ จกฺขุทฺวาเร วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. เอวํ ธมฺมารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สมติกฺกมิตฺวา คตาติ
จตุภูมิกเวทนา มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ สมติกฺกมวเสน ลพฺภนฺติ.
     มโนทฺวาเร ปน ธมฺมารมฺมเณ อาปาถคเต เอโก เอวํ ปริคฺคหํ ปฏฺเปติ
"เอตํ ธมฺมารมฺมณํ กินฺนิสฺสิตนฺ"ติ. วตฺถุํ นิสฺสิตนฺติ. วตฺถุ กินฺนิสฺสิตนฺติ.
มหาภูตนฺนิสฺสิตนฺติ. ๑- โส จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ รูปนฺติ
ปริคฺคณฺหาติ, ตทารมฺมเณ ธมฺเม อรูปนฺติ ปริคฺคณฺหาติ. ตโต สปฺปจฺจยํ นามรูปํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตตฺถ สพฺพาปิ ปริกมฺมเวทนา กามาวจรา, อฏฺสมาปตฺติเวทนา
รูปาวจรารูปาวจรา, มคฺคผลเวทนา โลกุตฺตราติ เอวํ ธมฺมารมฺมณํ สมฺมสิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาภูตานิ นิสฺสิตนฺติ
นิพฺพตฺติตาติ อยํ เวทนา มโนสมฺผสฺสปจฺจยา นาม ชาตา. เอวํ ภาวนาวเสน
ลพฺภนฺติ. ยา ปเนตา สพฺเพสมฺปิ จตุวีสติวิธาทีนํ วารานํ ปริโยสาเนสุ
จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา เวทนาติ ฉ ฉ เวทนา วุตฺตา,
ตา สมฺปยุตฺตปจฺจยวเสน วุตฺตาติ.
                       อยํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทโส.
     สญฺากฺขนฺธาทโยปิ อิมินา อุปาเยน เวทิตพฺพา. เกวลํ หิ สญฺากฺขนฺธนิทฺเทเส
ติเกสุ เวทนาตฺติกปีติตฺติกาปิ ลพฺภนฺติ, ทุเกสุปิ ๑- สุขสหคตทุกาทโยปิ.
สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเส ผสฺสสฺสาปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา ผสฺสสมฺปยุตฺโตติ
อวตฺวา จิตฺตสมฺปยุตฺโตติ วุตฺตํ, ทุเกสุ เจตฺถ เหตุทุกาทโยปิ ลพฺภนฺติ. ติกา
สญฺากฺขนฺธสทิสาเอว. วิญฺาณกฺขนฺธนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺสชาทิภาวํ อวตฺวา
จกฺขุวิญฺาณนฺติอาทิ วุตฺตํ. น หิ สกฺกา วิญฺาณํ มโนสมฺผสฺสชนฺติ นิทฺทิสิตุํ.
เสสเมตฺถ สญฺากฺขนฺเธ วุตฺตสทิสเมว. อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ขนฺธานํ นิทฺเทเสเยว
เวทนากฺขนฺธนิทฺเทสโต อติเรกา ติกทุกา ลทฺธา. เตสํ วเสน วารปฺปเภโท
เวทิตพฺโพติ.
                     อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๓๙-๔๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=912&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=912&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=32
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=393
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=332
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=332
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35