อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                        ๓. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
     [๖๓๘] ปญฺหาปุจฺฉเก ปาลิอนุสาเรเนว ฌานานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
อารมฺมณตฺติเกสุ ปน ติณฺณํ ฌานานํ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน
นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรา ปเนตฺถ มคฺคกาเล ผลกาเล วา สิยา
อปฺปมาณารมฺมณา. จตุตฺถํ ฌานํ สิยา ปริตฺตารมฺมณนฺติ เอตฺถ กุสลโต เตรส
จตุตฺถชฺฌานานิ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ, อิทฺธิวิธจตุตฺถํ, ทิพฺพโสตาณจตุตฺถํ,
เจโตปริยาณจตุตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ, ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ
ยถากมฺมูปคาณจตุตฺถํ, อนาคตํสาณจตุตฺถํ, อากาสานญฺจายตนาทิจตุตฺถํ,
โลกุตฺตรจตุตฺถนฺติ.
     ตตฺถ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมว โหติ.
     อิทฺธิวิธจตุตฺถํ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมนฺตสฺส อทิสฺสมาเนน กาเยน
ปาฏิหาริยกรเณ กายารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ. กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺตสฺส
ทิสฺสมาเนน กาเยน ปาฏิหาริยํ กตฺวา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺตสฺส
สมาปตฺติจิตฺตารมฺมณตฺตา มหคฺคตารมฺมณํ.
     ทิพฺพโสตาณจตุตฺถํ สทฺทารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ.
     เจโตปริยาณจตุตฺถํ กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปาวจรา-
รูปาวจรจิตฺตชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, โลกุตฺตรจิตฺตชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ.
เจโตปริยาณลาภี ปน ปุถุชฺชโน ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๔/๒๗๑/๘๑        ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ
โสตาปนฺโน โสตาปนฺนสฺส เจว ปุถุชฺชนสฺส จ. สกทาคามี สกทาคามิโน เจว
เหฏฺิมานญฺจ ทฺวินฺนํ. อนาคามี อนาคามิโน เจว เหฏฺิมานญฺจ ติณฺณํ.
ขีณาสโว สพฺเพสมฺปิ ชานาติ.
     ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ กามาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ,
รูปาวจรารูปาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, "อตีเต
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา มคฺคํ ภาวยึสุ, ผลํ สจฺฉิกรึสู"ติ อนุสฺสรณกาเล
อปฺปมาณารมฺมณํ, นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ.
     ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ วณฺณารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ.
     ยถากมฺมูปคาณจตุตฺถํ กามาวจรกมฺมานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ,
รูปาวจรารูปาวจรกมฺมานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํ.
     อนาคตํสาณจตุตฺถํ อนาคเต กามธาตุยา นิพฺพตฺติชานนกาเล
ปริตฺตารมฺมณํ, รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺติชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, "อนาคเต
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา มคฺคํ ภาวยิสฺสนฺติ, ๑- ผลํ สจฺฉิกริสฺสนฺตี"ติ ชานนกาเล
อปฺปมาณารมฺมณํ, "อนาคเต สงฺโข นาม ราชา ภวิสฺสตี"ติอาทินา ๒- นเยเนว ๓-
นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ.
     อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺายตนจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณํ.
วิญฺาณญฺจายตนเนวสญฺานาสญฺายตนจตุตฺถํ มหคฺคตารมฺมณํ.
     โลกุตฺตรจตุตฺถํ อปฺปมาณารมฺมณํ.
     กิริยโตปิ เตสํ ทฺวาทสนฺนํ ฌานานํ อิทเมว อารมฺมณวิธานํ. ตีณิ ฌานานิ
นมคฺคารมฺมณาติ ปจฺจเวกฺขณาณํ วา เจโตปริยาทิาณํ วา มคฺคํ อารมฺมณํ
กเรยฺย, ตีณิ ฌานานิ ตถา อปฺปวตฺติโต นมคฺคารมฺมณา, สหชาตเหตุวเสน
ปน สิยา มคฺคเหตุกา. วิริยเชฏฺิกาย วา วีมํสาเชฏฺิกาย วา มคฺคภาวนาย
มคฺคาธิปติโน. ฉนฺทจิตฺตเชฏฺกกาเล ผลกาเล จ นวตฺตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภาเวสฺสนฺติ     ๒ ที.ปา. ๑๑/๑๐๖/๖๔      ๓ ฉ.ม. นเยน
     จตุตฺถํ ฌานนฺติ อิธาปิ กุสลโต เตรสฺสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ
สพฺพตฺถปาทกอิทฺธิวิธทิพฺพโสตทิพฺพจกฺขุยถากมฺมูปคาณจตุตฺถญฺเจว จตุพฺพิธญฺจ
อารุปฺปจตุตฺถํ มคฺคารมฺมณาทิภาเวน น วตฺตพฺพํ. เจโตปริยปุพฺเพนิวาส-
อนาคตํสาณจตุตฺถํ ปน มคฺคารมฺมณํ โหติ. น วตฺตพฺพํ มคฺคเหตุกํ มคฺคาธิปตีติ วา,
โลกุตฺตรจตุตฺถํ มคฺคารมฺมณํ น โหติ, มคฺคกาเล ปน สหชาตเหตุวเสน มคฺคเหตุกํ.
วิริยวีมํสาเชฏฺิกาย มคฺคภาวนาย มคฺคาธิปติ. ฉนฺทจิตฺตเชฏฺิกาย เจว มคฺคภาวนาย
ผลกาเล จ น วตฺตพฺพํ. กิริยโตปิ ทฺวาทสสุ ฌาเนสุ อยเมว นโย.
     ตีณิ ฌานานิ นวตฺตพฺพาติ อตีตาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อารพฺภ อปฺปวตฺตนโต ๑-
นวตฺตพฺพาติ เวทิตพฺพา.
     จตุตฺถํ ฌานนฺติ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ
นวตฺตพฺพารมฺมณเมว. อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตปริณามเน ๒-
สมาปตฺติจิตฺตารมฺมณตฺตา อตีตารมฺมณํ, "อนาคเต อิมานิ ปุปฺผานิ มา มิลายึสุ, ทีปา
มา นิพฺพายึสุ, เอโก อคฺคิกฺขนฺโธ สมุฏฺาตุ, ปพฺพโต สมุฏฺาตู"ติ อธิฏฺานกาเล
อนาคตารมฺมณํ, จิตฺตวเสน กายปริณามนกาเล กายารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ.
ทิพฺพโสตาณจตุตฺถํ ๓- สทฺทารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. เจโตปริยาณจตุตฺถํ
อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธจิตฺตชานนกาเล อตีตารมฺมณํ, อนาคเต
สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนกจิตฺตชานนกาเล อนาคตารมฺมณํ. "ยถา อิมสฺส โภโต
มโนสงฺขารา ปณิหิตา อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุนฺนาม วิตกฺกํ วิตกฺกิสฺสตีติ.
โส พหุญฺเจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ โน อญฺถา"ติ อิมินา หิ สุตฺเตน ๔-
เจโตปริยาณสฺเสว ปวตฺติ ปกาสิตา. อทฺธานปจฺจุปฺปนฺนสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสเนว
ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ เหฏฺา
อฏฺกถากณฺฑวณฺณนายํ ๕- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ อตีตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อตีตารมฺมณํ, นาม-
โคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ. ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ วณฺณารมฺมณตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปฺปวตฺติโต      ๒ สี. จิตฺตปริณาเมน       ๓ ฉ.ม. ทิพฺพโสตจตุตฺถํ
@๔ องฺ.ติก. ๒๐/๖๑/๑๖๖   ๕ สงฺคณี.อ. ๑/๑๔๒๐/๔๖๗
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. ยถากมฺมูปคาณจตุตฺถํ อตีตกมฺมเมว อารมฺมณํ กโรตีติ
อตีตารมฺมณํ. อนาคตํสาณจตุตฺถํ อนาคตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อนาคตารมฺมณํ,
นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ. อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺายตนจตุตฺถํ
นวตฺตพฺพารมฺมณเมว. วิญฺาณญฺจายตนเนวสญฺานาสญฺายตนจตุตฺถํ
อตีตารมฺมณเมว. โลกุตฺตรจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมว. กิริยโตปิ ทฺวาทสสุ
จตุตฺถชฺฌาเนสุ เอเสว นโย.
     ตีณิ ฌานานิ พหิทฺธารมฺมณาติ อชฺฌตฺตโต พหิทฺธาภูตํ นิมิตฺตํ อารพฺภ
ปวตฺติโต พหิทฺธารมฺมณา.
     จตุตฺถํ ฌานนฺติ อิธาปิ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ
พหิทฺธารมฺมณเมว.
     อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตปริณามเนปิ จิตฺตวเสน กายปริณามเนปิ
อตฺตโนว กายจิตฺตารมฺมณตฺตา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, "พหิทฺธา หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตี"ติอาทินา
นเยน ปวตฺตกาเล พหิทฺธารมฺมณํ.
     ทิพฺพโสตาณจตุตฺถํ อตฺตโน กุจฺฉิคตสทฺทารมฺมณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ,
ปรสฺส สทฺทารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     เจโตปริยาณจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมว.
     ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ,
ปรสฺส ขนฺธานญฺเจว นามโคตฺตสฺส จ อนุสฺสรณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ.
     ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ อตฺตโน รูปารมฺมณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส
รูปารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     ยถากมฺมูปคาณจตุตฺถํ อตฺตโน กมฺมชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส
กมฺมชานนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     อนาคตํสาณจตุตฺถํ อตฺตโน อนาคเต นิพฺพตฺติชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ,
ปรสฺส ขนฺธานุสฺสรณกาเล เจว นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล จ พหิทฺธารมฺมณํ,
อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     อากาสานญฺจายตนจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณํ. อากิญฺจญฺายตนจตุตฺถํ
นวตฺตพฺพารมฺมณํ. วิญฺาณญฺจายตนเนวสญฺานาสญฺายตนจตุตฺถํ อชฺฌตฺตารมฺมณํ.
     โลกุตฺตรจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมว. กิริยโตปิ ทฺวาทสสุ ฌาเนสุ อยเมว
นโยติ.
                      ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺิตา.
     อิมสฺมึ ปน ฌานวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุตฺตนฺตภาชนีเยปิ
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว ฌานานิ กถิตานิ, อภิธมฺมภาชนีเยปิ ปญฺหาปุจฺฉเกปิ.
ตโยปิ หิ เอเต นยา เตภูมิกธมฺมมิสฺสกตฺตา เอกปริจฺเฉทาเอว. เอวมยํ
ฌานวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติ.
                     สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
                       ฌานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๓๙๙-๔๐๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=9443&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=9443&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=737
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=8889
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=7362
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=7362
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35