ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                             ปุจฺฉาวาร
                        ๑. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา
     เอวํ อนุโลมปฏฺานาทีสุ ติกปฏฺานาทิวเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธาเน
ปฏฺานมหาปกรเณ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺตฺตา เอตํ ติกปฏฺานํ ทุกปฏฺานํ
ฯเปฯ ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุตฺตํ, เต อนามสิตฺวา เยสํ ปจฺจยานํ วเสน เต
ติกาทโย วิภตฺตา, เต ปจฺจเยเอว ตาว อิมินา มาติกานิกฺเขปปจฺจยวิภงฺคสงฺขาเตน
วาเรน อุทฺเทสโต จ นิทฺเทสโต จ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย ติกาทโย นิสฺสาย
นิทฺทิฏฺตฺตา เอตํ ติกปฏฺานํ ทุกปฏฺานํ ฯเปฯ ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุตฺตํ, เต
ติกาทโย อิเมสํ ปจฺจยานํ วเสน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ เอเกกํ ติกทุกํ นิสฺสาย
สตฺตหิ มหาวาเรหิ เทสนา กตา. เตสํ อิมานิ นามานิ:- ปฏิจฺจวาโร
สหชาตวาโร ปจฺจยวาโร นิสฺสยวาโร สํสฏฺวาโร สมฺปยุตฺตวาโร ปญฺหาวาโรติ.
     ตตฺถ "กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม"ติ เอวํ ปฏิจฺจาภิธานวเสน
วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นาม. "กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม"ติ เอวํ
สหชาตาภิธานวเสน วุตฺโต สหชาตวาโร นาม. โส ปุริเมน ปฏิจฺจวาเรน อตฺถโต
นินฺนานากรโณ. ปฏิจฺจาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต,
สหชาตาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโย. ทฺวีสุปิ เจเตสุ รูปารูปธมฺมวเสน
ปจฺจยา เจว ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ เวทิตพฺพา. เต จ โข สหชาตาว, น
ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ลพฺภนฺติ. "กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม"ติ เอวํ
ปจฺจยาภิธานวเสน วุตฺโต ปจฺจยวาโร นาม. โสปิ ปุริมวารทฺวยํ วิย
รูปารูปธมฺมวเสเนว เวทิตพฺโพ. ปจฺจโย ปเนตฺถ ปุเรชาโตปิ ลพฺภติ. อยมสฺส
ปุริมวารทฺวยโต วิเสโส. ตทนนฺตโร "กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย กุสโล ธมฺโม"ติ เอวํ
นิสฺสยาภิธานวเสน วุตฺโต นิสฺสยวาโร นาม. โส ปุริเมน ปจฺจยวาเรน อตฺถโต
นินฺนานากรโณ. ปจฺจยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปโม วุตฺโต,
นิสฺสยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโย. ตโต ปรํ "กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโ
กุสโล ธมฺโม"ติ เอวํ สํสฏฺาภิธานวเสน วุตฺโต สํสฏฺวาโร นาม. "กุสลํ ธมฺมํ
สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม"ติ เอวํ สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน วุตฺโต สมฺปยุตฺตวาโร
นาม. โส ปุริเมน สํสฏฺวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. สํสฏฺาภิธานวเสน
พุชฺฌนกานํ วเสน ปโม วุตฺโต, สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโย.
ทฺวีสุปิ เจเตสุ อรูปธมฺมวเสเนว ปจฺจยา จ ปจฺจยุปฺปนฺนา จ เวทิตพฺพา.
สตฺตมวาเร ปน ยสฺมา "กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ-
อาทินา นเยน เต เต ปเญฺห อุทฺธริตฺวา ปุน "กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ
ขนฺธานนฺ"ติอาทินา นเยน สพฺเพปิ เต ปญฺหา นิชฺชฏา นิคฺคุมฺพา จ กตฺวา
วิภตฺตา, ตสฺมา โส วาโร ปญฺหานํ สาธุกํ วิภตฺตตฺตา ปญฺหาวาโรเตฺวว สงฺขฺยํ
คโต. รูปารูปธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ ปจฺจยาปิ ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ เวทิตพฺพา.
     ตตฺถ โย ตาว เอส สพฺพปโม ปฏิจฺจวาโร นาม, โส อุทฺเทสโต
นิทฺเทสโต จ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อุทฺเทสวาโร ปโม, ปุจฺฉาวาโรติปิ วุจฺจติ.
ปณฺณตฺติวาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส หิ กุสลาทโย ปฏิจฺจ กุสลาทีนํ
เหตุปจฺจยาทิวเสน อุทฺทิฏฺตฺตา อุทฺเทสวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน
กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปุจฺฉิตตฺตา ปุจฺฉาวาโร, กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน
กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปญฺาปิตตฺตา ปณฺณตฺติวาโรติปิ วุตฺโต.
     [๒๕-๓๔] ตตฺถ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย
เหตุปจฺจยาติ ปริกปฺปปุจฺฉา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ:- โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย
เหตุปจฺจยา, กึ โส กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สิยาติ. อถวา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย
กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย, โส เหตุปจฺจยา สิยาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตตฺถ ปฏีติ
สทิสตฺเถ วตฺตติ. สทิสปุคฺคโล หิ ปฏิปุคฺคโล สทิสภาโค จ ปฏิภาโคติ วุจฺจติ.
อิจฺจาติ คมนุสฺสุกฺกวจนเมตํ. อุภยํ เอกโต วตฺวา ๑- ปฏิจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา
สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธึ เอกโต อุปฺปตฺติภาวํ อุปคนฺตฺวาติ
วุตฺตํ โหติ. กุสโล ธมฺโมติ เอวํ สหุปฺปตฺติภาเวน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล
ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปุจฺฉติ. อถวา ปฏิจฺจาติ ปจฺจยํ กตฺวา. ตํ
ปน ปจฺจยกรณํ ปุเรชาเตปิ ปจฺจเย ลพฺภติ สหชาเตปิ. อิธ สหชาตํ อธิปฺเปตํ.
สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโมติอาทีสฺวปิ เอเสว นโย. ตตฺถ กิญฺจาปิ
สหชาตวเสน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม นตฺถิ, อิมสฺมึ ปน ปุจฺฉาวาเร
ยมฺปิ วิสฺสชฺชิยมานํ อตฺถโต ลพฺภติ, ยมฺปิ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉาวเสน
อุทฺธฏํ. ปรโต ปน วิสฺสชฺชเน ยํ น ลพฺภติ, ตํ ปหาย, ยํ ลพฺภติ, ตเทว
วิสฺสชฺชิตํ.
     เอวเมตฺถ ปุจฺฉานํ อตฺถญฺเจว ปุจฺฉาคติญฺจ ตฺวา อิทานิ คณนวเสน
ปุจฺฉาปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ "กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา"ติ กุสลปทํ อาทึ
กตฺวา กุสลากุสลาพฺยากตนฺตา ติสฺโส ปุจฺฉา, ปุน ตเทวาทึ กตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กตฺวา
กุสลาพฺยากตาทิวเสน ทุกปฺปเภทนฺตา ติสฺโส, ปุน ตเทวาทึ กตฺวา ติกนฺตา จ เอกา,
เอวํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลาทิกา สตฺต ปุจฺฉา. ตถา อกุสลาทิกา, ตถา
อพฺยากตาทิกา, ตถา กุสลาพฺยากตาทิกา, ตถา อกุสลาพฺยากตาทิกา, กุสลากุสลาทิกา,
กุสลากุสลาพฺยากตาทิกาติ สพฺพาปิ สตฺตนฺนํ สตฺตกานํ วเสน กุสลตฺติกํ นิสฺสาย
เหตุปจฺจเย เอกูนปญฺาสํ ปุจฺฉา.
     ตตฺถ เอกมูเลกาวสานา ๑- นว, เอกมูลทุกาวสานา นว, เอกมูลติกาวสานา
ติสฺโส, ทุกมูเลกาวสานา นว, ทุกมูลทุกาวสานา นว, ทุกมูลติกาวสานา ติสฺโส,
ติกมูเลกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลทุกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลติกาวสานา เอกาติ
เอวเมตา มูลาวสานวเสนาปิ เวทิตพฺพา. ยถา จ เหตุปจฺจเย เอกูนปญฺาสํ,
อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ ตเถวาติ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเย:-
               สหสฺสเมกญฺจ สตํ         ฉสตฺตติ ปุนาปรา
               ปุจฺฉา สมฺปิณฺฑิตา โหนฺติ    นยมฺหิ เอกมูลเก.
     [๓๕-๓๖] ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ ทุมูลกนโย อารทฺโธ.
ตตฺถ เหตารมฺมณทุโก ฯเปฯ เหตาวิคตทุโกติ เหตุปจฺจเยน สทฺธึ เตวีสติ
ทุกา โหนฺติ. เตสุ เหตุปจฺจเย วิย เหตารมฺมณทุเกปิ เอกูนปญฺาสํ ปุจฺฉา,
ตาสุ ปาลิยํ เทฺวเยว ทสฺสิตา. ยถา จ เหตารมฺมณทุเก เอกูนปญฺาสํ, ตถา
เหตาธิปติทุกาทีสุปิ. ตตฺถ ปมปุจฺฉาวเสน เหตาธิปติทุโก เหตานนฺตรทุโก
เหตุสมนนฺตรทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก ทสฺเสตฺวา ปริโยสาเน เหตาวิคตทุโก
ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํ. ปุจฺฉาปริจฺเฉโท ปเนตฺเถวํ เวทิตพฺโพ:-
               สหสฺสเมกญฺจ สตํ          สตฺตวีสติเมว จ
               ทุเกสุ เตวีสติยา          ปุจฺฉา โหนฺติ ทุมูลเก.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกมูลกาวสานา
     [๓๗] ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ติมูลกนโย
อารทฺโธ. ตตฺถ เหตารมฺมณทุเกน สทฺธึ อธิปติปจฺจยาทีสุ พาวีสติยา ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน พาวีสติ ติกา โหนฺติ. เตสุ ปมปุจฺฉาวเสน ปมตฺติกญฺจ
ทุติยตฺติกญฺจ ทสฺเสตฺวา ปริโยสาเน ติโก ๑- ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํ. ยถา ปน
ทุเกสุ, เอวํ ติเกสุปิ เอกเมกสฺมึ ติเก เอกูนปญฺาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ พาวีสติยา
ติเกสุ:-
               สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ         อฏฺสตฺตติเมว จ
               ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ       นยมฺหิ ติกมูลเก.
     [๓๘] ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยาติ
จตุมูลกนโย อารทฺโธ. ตตฺถ ปมตฺติเกน สทฺธึ อนนฺตรปจฺจยาทีสุ เอกวีสติยา
ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกวีสติ จตุกฺกา โหนฺติ. เตสุ เทฺว
จตุกฺเก ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํ. อิธาปิ เอกเมกสฺมึ จตุกฺเก เอกูนปญฺาสํ
กตฺวา สพฺเพสุปิ เอกวีสติยา จตุกฺเกสุ:-
               สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ         เอกูนตฺตึส ปุนาปรา
               ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ       นยมฺหิ จตุมูลเก.
     ตโต ปรํ ปญฺจมูลกํ อาทึ กตฺวา ยาว สพฺพมูลกา เทสนา กตา, ตํ
สพฺพํ ๒- สงฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตญฺจ อุปริ ๓- วตฺตพฺพญฺจ เอกโต กตฺวา ปาลิยํ
"เอกมูลกํ ทุมูลกํ ติมูลกํ จตุมูลกํ ปญฺจมูลกํ สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน
วิตฺถาเรตพฺพนฺ"ติ นโย ทสฺสิโต. ตตฺถ เอกมูลกาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมว.
ปญฺจมูลเก ปน ปมจตุกฺเกน สทฺธึ สมนนฺตรปจฺจยาทีสุ สมวีสติยา ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สมวีสติ ปญฺจกา โหนฺติ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ
กตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริโยสานติโก    สี.,ม. อุตฺตริ วตฺตพฺพํ สพฺพํ   สี.,ม. อุตฺตริ
             สตานิ นว ปุจฺฉานํ       อสีติญฺจ ปุนาปรา
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นยมฺหิ ปญฺจมูลเก.
     ฉมูลเก ปมปญฺจเกน สทฺธึ สหชาตปจฺจยาทีสุ เอกูนวีสติยา ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกูนวีสติ ฉกฺกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
             สตานิ นว ปุจฺฉานํ       เอกตฺตึส ตโตปรา
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นยมฺหิ ฉกฺกมูลเก.
     สตฺตมูลเก ปมฉกฺเกน สทฺธึ อญฺมญฺปจฺจยาทีสุ อฏฺารสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺารส สตฺตกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
             สตานิ อฏฺ ปุจฺฉานํ      ทฺวาสีติ จ ตโตปรา
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นยมฺหิ สตฺตมูลเก.
     อฏฺมูลเก ปมสตฺตเกน สทฺธึ นิสฺสยปจฺจยาทีสุ สตฺตรสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺตรส อฏฺกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ
กตฺวา:-
             สตานิ อฏฺ ปุจฺฉานํ      เตตฺตึสา จ ตโตปรา
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นยมฺหิ อฏฺมูลเก.
     นวมูลเก ปมฏฺเกน สทฺธึ อุปนิสฺสยาทีสุ โสฬสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส
โยชนาวเสน โสฬส นวกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
             สตานิ สตฺต ปุจฺฉานํ      จตุราสีติ ตโตปรา
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นยมฺหิ นวมูลเก.
     ทสมูลเก ปมนวเกน สทฺธึ ปุเรชาตปจฺจยาทีสุ ปณฺณรสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปณฺณรส ทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ
กตฺวา:-
             สตานิ สตฺต ปุจฺฉานํ      ปญฺจตฺตึส ตโตปรา
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นยมฺหิ ทสมูลเก.
     เอกาทสมูลเก ปมทสเกน สทฺธึ ปจฺฉาชาตปจฺจยาทีสุ จุทฺทสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จุทฺทส เอกาทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
             ฉ สตานิ จ ปุจฺฉานํ      ฉฬาสีติ ตโตปรา
             นยมฺหิ ปุจฺฉา คณิตา      เอกาทสกมูลเก.
     ทฺวาทสมูลเก ปเมกาทสเกน สทฺธึ อาเสวนปจฺจยาทีสุ เตรสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เตรส ทฺวาทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
             ฉ สตานิ จ ปุจฺฉานํ      สตฺตตฺตึส ตโตปรา
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นเย ทฺวาทสมูลเก.
     เตรสมูลเก ปมทฺวาทสเกน สทฺธึ กมฺมปจฺจยาทีสุ ทฺวาทสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺวาทส เตรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
             สตานิ ปญฺจ ปุจฺฉานํ      อฏฺาสีติ ตโตปรา ๑-
             ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นเย เตรสมูลเก.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุนาปรา
     จุทฺทสมูลเก ปมเตรสเกน สทฺธึ วิปากปจฺจยาทีสุ เอกาทสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกาทส จุทฺทสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
            สตานิ ปญฺจ ปุจฺฉานํ       ตึส จาถ นวาปรา
            ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ      นเย จุทฺทสมูลเก.
     ปณฺณรสมูลเก ปมจุทฺทสเกน สทฺธึ อาหารปจฺจยาทีสุ ทสสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทส ปณฺณรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
            สตานิ จตฺตาริ ปุจฺฉานํ     นวุติ จ ตโตปรา
            ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ      นเย ปณฺณรสมูลเก.
     โสฬสมูลเก ปมปณฺณรสเกน สทฺธึ อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุ นวสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน นว โสฬสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ
กตฺวา:-
         ๑- สตานิ จตฺตาริ ตาฬีสํ      เอกา เจว ปุนาปรา ๑-
            ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ      นเย โสฬสมูลเก.
     สตฺตรสมูลเก ปมโสฬสเกน สทฺธึ ฌานปจฺจยาทีสุ อฏฺสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺ สตฺตรสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
            สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ        นวุติ เทฺว ปุนาปรา
            ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ      นเย สตฺตรสมูลเก.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. สตานิ จตฺตาริ จตฺตา- ลีเสกา เจว ปุนาปรา
     อฏฺารสมูลเก ปมสตฺตรสเกน สทฺธึ มคฺคปจฺจยาทีสุ สตฺตสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺต อฏฺารสกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
            สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ       เตจตฺตาฬีสเมว จ
            ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นเย อฏฺารสมูลเก.
     เอกูนวีสติมูลเก ปมฏฺารสเกน สทฺธึ สมฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ฉสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ฉ เอกูนวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ
            เทฺว สตา นวุติ เจว     จตสฺโส จ ปุนาปรา
            ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นเย เอกูนวีสเก. ๑-
     วีสติมูลเก ปเมกูนวีสติเกน สทฺธึ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ปญฺจสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปญฺจวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ
กตฺวา:-
            เทฺว สตา โหนฺติ ปุจฺฉานํ  จตฺตาฬีสา จ ปญฺจ จ
            ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ     นเย วีสติมูลเก.
     เอกวีสติมูลเก ปมวีสติเกน สทฺธึ อตฺถิปจฺจยาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จตฺตาโร เอกวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
            สตํ ฉนวุติญฺเจว         ปุจฺฉา โหนฺติ สมฺปิณฺฑิตา
            คณิตา ลกฺขณญฺูหิ        เอกวีสติเก นเย.
     ทฺวาวีสติมูลเก ปเมกวีสติเกน สทฺธึ นตฺถิปจฺจยาทีสุ ตีสุ ปจฺจเยสุ
เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ตโย ทฺวาวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ
เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกูนวีสติเก
              จตฺตาฬีสาธิกํ สตํ         สตฺต เจว ปุนาปรา
              ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ      นเย ทฺวาวีสติมูลเก.
     เตวีสติมูลเก ปมทฺวาวีสติเกน สทฺธึ ทฺวีสุ วิคตาวิคตปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส
โยชนาวเสน เทฺว เตวีสติกา โหนฺติ. เตสุ เอกเมกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ กตฺวา:-
              อฏฺนวุติเมวิธ           ปุจฺฉา คณนโต มตา
              นยมฺหิ เตวีสติเม         เตวีสติกมูลเก.
     จตุวีสติมูลโก ปน สพฺพปจฺจยานํ สโมธานวเสน เวทิตพฺโพ, เตเนว
สพฺพมูลโกติ วุตฺโต. ตตฺถ เอกูนปญฺาสเมว ปุจฺฉา โหนฺตีติ สพฺพาเปตา
เหตุปจฺจยปทเมว คเหตฺวา เอกมูลกาทีนํ สพฺพมูลกปริโยสานานํ วเสน สตฺถารา
เทวปริสาย อติวิตฺถารโต ๑- วิภตฺตา ปุจฺฉา อิธ สงฺเขเปน เทสิตา.
     ตาสํ ปน สพฺพาสมฺปิ อยํ คณนปิณฺโฑ:- เอกมูลกนยสฺมิญฺหิ เอกาทสสตานิ
ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา อาคตา. ตาสุ ๒- เหตุปจฺจยนเย เตเนว มูลเกน เอกูนปญฺาสํ
กตฺวา อิมสฺมึ เหตุปจฺจยมูลเก คเหตพฺพา, เสสา เสสปจฺจยมูลเกสุ ปกฺขิปิตพฺพา.
ทุมูลเก สตฺตวีสานิ เอกาทสสตานิ, ติมูลเก สหสฺสํ อฏฺสตฺตติ จ, จตุมูลเก
สหสฺสํ เอกูนตฺตึสญฺจ, ปญฺจมูลเก อสีตาธิกานิ นวสตานิ, ฉมูลเก เอกตฺตึสานิ
นวสตานิ, สตฺตมูลเก ทฺวาสีตานิ อฏฺสตานิ, อฏฺมูลเก เตตฺตึสานิ อฏฺสตานิ,
นวมูลเก จตุราสีตานิ สตฺตสตานิ, ทสมูลเก ปญฺจตฺตึสานิ สตฺตสตานิ, เอกาทสมูลเก
ฉาสีตานิ ฉสตานิ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตตฺตึสานิ ฉสตานิ, เตรสมูลเก อฏฺาสีตานิ
ปญฺจสตานิ, จุทฺทสมูลเก เอกูนจตฺตาฬีสานิ ปญฺจสตานิ, ปณฺณรสมูลเก นวุตานิ
จตฺตาริสตานิ, โสฬสมูลเกเอกจตฺตาฬีสานิ จตฺตาริสตานิ, สตฺตรสมูลเกเทฺวนวุตานิ
ตีณิ สตานิ, อฏฺารสมูลเก เตจตฺตาฬีสานิ ตีณิ สตานิ, เอกูนวีสติมูลเก
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เทวปริสติ วิตฺถารโต   ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
จตุนวุตานิ เทฺวสตานิ, วีสติมูลเก ปญฺจจตฺตาฬีสานิ เทฺวสตานิ, เอกวีสติมูลเก
ฉนวุติสตํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตจตฺตาฬีสสตํ, เตวีสติมูลเก อฏฺนวุติ, สพฺพมูลเก
เอกูนปญฺาสาติ เอวํ เหตุปทํ อาทึ กตฺวา วิภตฺเตสุ เอกมูลกาทีสุ:-
             จุทฺทเสว สหสฺสานิ         ปุน สตฺต สตานิ จ
             ปุจฺฉา เหตุปทสฺเสว        เอกมูลาทิเภทโตติ.
     [๓๙-๔๐] เอวํ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลกโต ปฏฺาย ยาว
สพฺพมูลกนยา ปุจฺฉาเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา ทสฺเสตุํ
สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา
เหตุปจฺจยาติอาทิมาห. ตตฺถ อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ เอตฺตาวตา
อารมฺมณปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เหตุปจฺจยปริโยสาโน เอกมูลกนโย ทสฺสิโต. ตโต
ปรํ อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ทุกมูลกํ อารทฺธํ. ตตฺถ อิมํ ปมทุกญฺเจว
อารมฺมณาวิคตทุกญฺจ ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํ. อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ
อยํ โอสานทุโกปิ น ทสฺสิโต. สเจ ปน กตฺถจิ วาจนามคฺเค สนฺทิสฺสติ, เสฺวว
วาจนามคฺโค คเหตพฺโพ. ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติกมูลกาทโย อทสฺเสตฺวาว
อธิปติปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกกาทโย ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา
สมนนฺตรปจฺจยา สหชาตปจฺจยา อญฺมญฺปจฺจยาติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ
เอกมูลกวเสน วา สพฺพมูลกวเสน วา เวทิตพฺพํ.
     [๔๑] ตโต ปรํ อวิคตปจฺจยํ อาทึ กตฺวา ทุมูลกเมว ทสฺเสตุํ
อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อวิคตเหตุทุโก อวิคตารมฺมณทุโก
อวิคตาธิปติทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก วตฺวา ปริโยสาเน จ อวิคตวิคโตติ ๑-
เอโก ทุโก ทสฺสิโต. ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว ติมูลกํ ทสฺเสตุํ "อวิคตปจฺจยา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อวิคตวิคตทุโก
เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา
เหตุปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา"ติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ตโย ติเก วตฺวา "อวิคตปจฺจยา
เหตุปจฺจยา วิคตปจฺจยา"ติ ปริโยสานตฺติโก วุตฺโต. ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว
จตุมูลกํ ทสฺเสตุํ "อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา,
อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา"ติ เทฺว จตุกฺเก วตฺวา
"วิคตปจฺจยา"ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ปิตํ, เสสํ สพฺพํ สงฺขิตฺตํ. ตสฺส สงฺขิตฺตภาวํ
ทสฺเสตุํ "เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ ทุมูลกํ ติมูลกํ จตุมูลกํ ๑- สพฺพมูลกํ
อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพนฺ"ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ยถา เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา
เหตุอาทิปทวเสน เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา ฯเปฯ
สพฺพมูลเก เอกูนปญฺาสํ, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทึ กตฺวา
อารมฺมณาทิปทวเสน เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ
จ ปุจฺฉา ฯเปฯ สพฺพมูลเก เอกูนปญฺาสนฺติ เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท
สตฺตสตาธิกานิ จุทฺทสปุจฺฉาสหสฺสานิ โหนฺติ. ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา
ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท:-
             ทฺวาปญฺาสสหสฺสานฏฺ-     สตานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ
             กุสลตฺติกสฺส ปุจฺฉา         อนุโลมนยมฺหิ สุวิภตฺตา.
     ยถา จ กุสลตฺติกสฺส, เอวํ เวทนาตฺติกาทีนมฺปีติ สพฺเพสุปิ พาวีสติยา
ติเกสุ.
             เอกสฏฺิสหสฺสานิ          ฉ สตานิ สตฺตสตฺตติ
             สตสหสฺสานิ ปุจฺฉานํ        ติกเภเท ปเภทโต.
                      สงฺขิตฺโต วาจนามคฺโค. ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. สงฺขิตฺตา วาจนามคฺเค
     ทุเกสุ ปน "สิยา เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย
เหตุปจฺจยา"ติ เอวํ เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ
จ นเหตุ จ, นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ
จ นเหตุ จ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ
นเหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จาติ เอกเมกสฺมึ ทุเก
เหตุปจฺจยาทีสุ เอกเมกสฺมึ ปจฺจเย นว ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสุ เหตุปจฺจยํ อาทึ
กตฺวา เอกมูลเก ทฺวิสตานิ โสฬส จ ปุจฺฉา โหนฺติ. ตาสุ เหตุปจฺจยสฺเสว
อญฺเน อสมฺมิสฺสา นว ปุจฺฉา คเหตพฺพา, เสสา อตฺถวาเรน คหิตา. ๑-
     ตาสํ ทุกมูลกาทีสุ เตวีสติยา วาเรสุ เอเกกํ นวกํ อปเนตฺวา ยาว
สพฺพมูลกา อยํ คณนปริจฺเฉโท:- ทุกมูลเก ตาว เอกมูลเก ทสฺสิเตสุ ทฺวีสุ
โสฬสาธิเกสุ ปุจฺฉาสเตสุ นว อปเนตฺวา ทฺวิสตานิ สตฺต จ ปุจฺฉา โหนฺติ,
ตโต นว อปเนตฺวา ติมูลเก อฏฺนวุติสตํ. เอวํ ปุริมปุริมโต นว นว
อปเนตฺวา จตุมูลเก เอกูนนวุติสตํ, ปญฺจมูลเก อสีติสตํ, ฉมูลเก เอกสตฺตติสตํ,
สตฺตมูลเก ทฺวาสฏฺิสตํ, อฏฺมูลเก เตปญฺาสสตํ, นวมูลเก จตุจตฺตาฬีสสตํ,
ทสมูลเก ปญฺจตฺตึสสตํ, เอกาทสมูลเก ฉพฺพีสสตํ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตรสาธิกสตํ,
เตรสมูลเก อฏฺาธิกสตํ, จุทฺทสมูลเก นวนวุติ, ปณฺณรสมูลเก นวุติ, โสฬสมูลเก
เอกาสีติ, สตฺตรสมูลเก ทฺวาสตฺตติ, อฏฺารสมูลเก เตสฏฺี, เอกูนวีสติมูลเก
จตุปญฺาสํ, วีสติมูลเก ปญฺจจตฺตาฬีสํ, เอกวีสติมูลเก ฉตฺตึสํ, พาวีสติมูลเก
สตฺตวีสํ, เตวีสติมูลเก อฏฺารส, สพฺพมูลเก นวาติ. ยถา ปเนตานิ เหตุปจฺจยวเสน
เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ เทฺวปุจฺฉาสตานิ ฯเปฯ สพฺพมูลเก นว, เอวํ
อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทึ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอเกกสฺส
ปทสฺส เอกมูลเก โสฬสาธิกานิ เทฺวปุจฺฉาสตานิ ฯเปฯ สพฺพมูลเก นวาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อฏฺ วาเรน คหิตา
เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกาทิเภเท เทฺวปุจฺฉาสหสฺสานิ สตฺตสตานิ จ ปุจฺฉา
โหนฺติ. ตาสํ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ คณนปริจฺเฉโท:-
             จตุสฏฺิสหสฺสานิ          ปุน อฏฺสตานิ จ
             ปุจฺฉา เหตุทุกสฺเสตา ๑-   อนุโลมนเย มตา.
     ยถา จ เหตุทุกสฺส, เอวํ สเหตุกทุกาทีนมฺปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ทุกสเต:-
             สฏฺิสตสหสฺสานิ          จตฺตาริ จ ตโต ปรํ
             อสีติญฺจ สกสฺสานิ         ปุจฺฉา ทุกสเต วิทู.
     อยํ ตาว สุทฺธิเก ติกปฏฺาเน จ ทุกปฏฺาเน จ ปุจฺฉานํ คณนปริจฺเฉโท.
     ยํ ปน ตโต ปรํ พาวีสติติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ
นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ "สิยา เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม
อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา"ติ เอวํ พาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกานํ สเตน
สเตน สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ
เอกมูลกาทีนํ วเสน คเณตฺวา ๒- ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
     ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา พาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา
ติกทุกปฏฺานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ "สิยา กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล
เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา"ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ทุกํ พาวีสติยา
ติเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ
เอกมูลกาทีนํ วเสน คเณตฺวา ๒- ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
     ยมฺปิ ตโต ปรํ ติเก ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม เทสิตํ,
ตตฺถาปิ "สิยา กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย
เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา"ติ เอวํ พาวีสติยา ติเกสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เหตุทุกสฺเสว    ฉ.ม. คเหตฺวา
เอเกกํ ติกํ เสเสหิ เอกวีสติยา ติเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ
เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเณตฺวา ๑- ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
     ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นาม เทสิตํ,
ตตฺถาปิ "สิยา เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย
เหตุปจฺจยา"ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ทุกํ เสเสหิ นวนวุติยา ทุเกหิ สทฺธึ
โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ
วเสน คเณตฺวา ๑- ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ตถาคเตน หิ สพฺพมฺเปตํ ปเภทํ
ทสฺเสตฺวาว เทวปริสาย ธมฺโม เทสิโต, ธมฺมเสนาปติสฺส ปน เตน อชฺช
อิทญฺจิทญฺจ เทสิตนฺติ สงฺขิปิตฺวา นยทสฺสนมตฺเตเนว เทสนา อกฺขาตา.
เถเรนาปิ สงฺขิปิตฺวาว วาจนามคฺโค ปวตฺติโต, โส เถเรน ปวตฺติตนเยเนว
สงฺคีติกาเล สงฺคหํ อาโรปิโต.
     ตํ ปนสฺส สงฺเขปนยํ ทสฺเสตุํ ติกญฺจ ปฏฺานวรนฺติ อยํ คาถา ปิตา.
ตสฺสตฺโถ:- ติกญฺจ ปฏฺานวรนฺติ วรํ ปวรํ ติกปฏฺานญฺจ. ทุกุตฺตมนฺติ
อุตฺตมํ เสฏฺ ทุกปฏฺานญฺจ. ทุกติกญฺเจวาติ ทุกติกปฏฺานญฺจ. ติกทุกญฺจาติ
ติกทุกปฏฺานญฺจ. ติกติกญฺเจวาติ ติกติกปฏฺานญฺจ. ทุกทุกญฺจาติ ทุกทุกปฏฺานญฺจ.
ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอเต ติกปฏฺานาทโย สุฏฺุ คมฺภีรา ฉ นยา
อนุโลมมฺหิ เวทิตพฺพาติ. ตตฺถ เทฺว อนุโลมานิ ธมฺมานุโลมญฺจ ปจฺจยานุโลมญฺจ.
ตตฺถ "กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม"ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ
ธมฺมานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมํ นาม. "เหตุปจฺจยา อารมฺมณ-
ปจฺจยา"ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมํ
นาม.
     ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ "ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ฯเปฯ ฉ อนุโลมมฺหิ
นยา สุคมฺภีรา"ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. อิธ ปน อยํ คาถา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คเหตฺวา
ตสฺมึ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา "ฉ อนุโลมมฺหิ นยา
สุคมฺภีรา"ติ อฏฺกถาคาถายํ ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส "เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา"ติ เอวํ
ปวตฺเต ปจฺจยานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย "ฉ นยา
สุคมฺภีรา"ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺาเน กุสลตฺติกมตฺตสฺเสว
วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต.
เสเสสุ ปน ติกทุเกสุ ๑- เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ
ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน
วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ, "ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ
ปจฺจยานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉานํ วเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา.
ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
                           ----------
                             ปุจฺฉาวาร
                        ๒. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
     [๔๒-๔๔] อิทานิ ปจฺจนียํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ
กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย น เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อนุโลมปุจฺฉาหิ
สมปฺปมาโณว ปุจฺฉาปริจฺเฉโท. เตเนเวตฺถ "ยถา อนุโลเม เหตุปจฺจโย วิตฺถาริโต,
เอวํ ปจฺจนีเยปิ นเหตุปจฺจโย วิตฺถาเรตพฺโพ"ติ วตฺวา ปุน ปริโยสาเน "ยถา อนุโลเม
เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ ทุมูลกํ ติมูลกํ จตุมูลกํ ยาว เตวีสติมูลกํ, เอวํ
ปจฺจนีเยปิ วิตฺถาเรตพฺพนฺ"ติ วุตฺตํ. เตวีสติมูลกนฺติ อิทญฺเจตฺถ ทุมูลกํเยว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ติเกสุ
สนฺธาย วุตฺตํ. ปริโยสาเน ปน สพฺพมูลกํ จตุวีสติมูลกมฺปิ โหติเยว. ตํ สพฺพํ
สงฺขิตฺตเมวาติ.
     ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ฯเปฯ ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ
เทฺว ปจฺจนียานิ ธมฺมปจฺจนียญฺจ ปจฺจยปจฺจนียญฺจ. ตตฺถ "กุสลา ธมฺมา"ติ
เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ "น กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น
กุสโล ธมฺโม"ติ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียํ นาม. "นเหตุปจฺจยา
นารมฺมณปจฺจยา"ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ
ปจฺจยปจฺจนียํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ "ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ฯเปฯ ฉ
ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา, อิธ ปน
อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา "ฉ ปจฺจนียมฺหิ
นยา สุคมฺภีรา"ติ อฏฺกถาคาถายํ ธมฺมปจฺจนีเย ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา
สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปโนกาเส นเหตุปจฺจยา นารมฺมณ-
ปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย
ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     เตสุ อนุโลมติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมึ
ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต, เสเสสุ ปน
ติกทุเกสุ เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน
สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน
วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. "ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ
ปจฺจยปจฺจนีเย ฉ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา.
ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
                         --------------
                             ปุจฺฉาวาร
                       ๓. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
     [๔๕-๔๘] อิทานิ อนุโลมปจฺจนียํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ
ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ "เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา ฯเปฯ เหตุปจฺจยา นาวิคตปจฺจยา"ติ
เหตุปทสฺส เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธึ โยชนาวเสน เหตุปทาทิเก
เอกมูลเก เตวีสติ อนุโลมปจฺจนียานิ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอกูนปญฺาสํ กตฺวา
สตฺตวีสาธิกานิ เอกาทสปุจฺฉาสตานิ โหนฺติ. ทุมูลเก ปน เหตารมฺมณปทานํ เสเสสุ
พาวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธึ โยชนาวเสน พาวีสติ อนุโลมปจฺจนียานีติ
เอวํ อนุโลเม วุตฺเตสุ สพฺเพสุ เอกมูลกาทีสุ เอเกกํ ปทํ ปริหาเปตฺวา อวเสสานํ
วเสน ปุจฺฉาคณนา เวทิตพฺพา. เอกมูลกาทีสุ เจตฺถ ยา ปุจฺฉา ปาลิยํ อาคตา,
ยา จ น อาคตา, ตา สพฺพา เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน ๑- เวทิตพฺพา.
     ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ฯเปฯ ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ
เอตฺถ ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทฺว อนุโลมปจฺจนียานิ ธมฺมานุโลมปจฺจนียญฺจ
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียญฺจ. ตตฺถ "กุสโล ธมฺโม"ติ ๒- เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ
สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ "กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม"ติ อนุโลมปจฺจนีย-
เทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ นาม. "เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา"ติ
เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ อนุโลมปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ "ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ฯเปฯ
ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ สนฺธาย
วุตฺตา, อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ สนฺธาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุตฺตนยานุสาเรเนว    ฉ.ม. กุสลา ธมฺมาติ
วุตฺตา. ตสฺมา "ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ อฏฺกถาคาถายํ
ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิมสฺมึ ปโนกาเส เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลม-
ปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     เตสุ อนุโลมติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารสฺส
ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต, เสเสสุ ปน ติกทุเกสุ ๑-
เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ
กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ.
"ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ วจนโต ปน อิมสฺมึ ปจฺจยานุโลมปจฺจนีเย
ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ
วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
                          -------------
                             ปุจฺฉาวาร
                       ๔. ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
     [๔๙-๕๒] อิทานิ ปจฺจนียานุโลมํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ
ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ อนุโลมปจฺจนียปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณเอว ปุจฺฉาปริจฺเฉโท. เอกมูลกาทีสุ
เจตฺถ ยา ปุจฺฉา ปาลิยํ อาคตา, ยา จ น อาคตา, ตา สพฺพา เหฏฺา
วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพา.
     ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ฯเปฯ ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ
เอตฺถาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทฺว ปจฺจยานุโลมานิ ธมฺมปจฺจนียานุโลมญฺจ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ติเกสุ
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมญฺจ. ตตฺถ "กุสโล ธมฺโม"ติ ๑- เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ
สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ "นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม"ติ ปจฺจนียานุโลม-
เทสนาวเสน ปวตฺตํ  ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ นาม. "นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา"ติ
เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ นาม. ตตฺถ เหฏฺา อฏฺกถายํ "ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ฯเปฯ
ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย
วุตฺตา, อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย
วุตฺตา. ตสฺมา "ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ อฏฺกถาคาถายํ ๒-
ธมฺมปจฺจนียานุโลเม ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิมสฺมึ ปโนกาเส นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนียานุโลเม
เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     เตสุ อนุโลมติกปฏฺาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺสาปิ วเสน อยํ อิมสฺมึ
ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโต, เสเสสุ ปน
ติกทุเกสุ ๓- เสสปฏฺาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตา. ตโต ปเรสุ ปน
สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน
วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํ. "ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ วจนโต ปน
อิมสฺมึ ปจฺจยปจฺจนียานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา
ทสฺเสตพฺพา. ปฏฺานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติ.
                       ปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กุสลา ธมฺมาติ    ฉ.ม. อฏฺกถาย    ฉ.ม. ติเกสุ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๔๕๒-๔๗๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=10219&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=10219&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=26              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=292              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=261              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=261              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_40

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]