อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

    [๔๐๔] ทานํ ทตฺวาติ เทยฺยธมฺมํ จชิตฺวา. ยาย วา เจตนาย โส
ทิยฺยติ, สา เจตนา ทานํ. ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา วิสุทฺธํ กตฺวา.
สีลํ สมาทิยิตฺวาติ ปญฺจงฺคทสงฺคาทิวเสน ๒- นิจฺจสีลํ คณฺหิตฺวา. อิมินา
สมาทานวิรติเยว ทสฺสิตา. สมฺปตฺตวิรติสมุจฺเฉทวิรติโย ปน โลเก สีลนฺติ
อปากฏตฺตา น วุตฺตา. กิญฺจาปิ น วุตฺตา, อารมฺมณปจฺจยา ปน โหนฺติเยว. ตตฺถ
สมุจฺเฉทวิรติ เสกฺขานํเยว กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, น อิตเรสํ. อุโปสถกมฺมํ
กตฺวาติ "ปาณํ น หญฺเ *- น จาทินฺนมาทิเย"ติ ๓- เอวํ วุตฺตํ อุโปสถทิวเสสุ
อฏฺงฺคุโปสถกิริยํ กตฺวา. ตํ ปจฺจเวกฺขตีติ ตํ กุสลํ เสกฺโขปิ ปุถุชฺชโนปิ
ปจฺจเวกฺขติ, อรหาปิ ปจฺจเวกฺขเตว. อรหโตปิ หิ ปุพฺเพ กตํ กุสลํ กุสลเมว,
เยน ปน จิตฺเตน ปจฺจเวกฺขติ, ตํ กิริยาจิตฺตํ นาม โหติ. ตสฺมา เอตํ "กุสโล
ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา"ติ อิมสฺมึ อธิกาเร น ลพฺภติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานีติ
"ทตฺวา สมาทิยิตฺวา กตฺวา"ติ หิ อาสนฺนกตานิ วุตฺตานิ, อิมานิ น อาสนฺนกตานิ ๔-
เวทิตพฺพานิ. ทานาทีหิ วา เสสานิ กามาวจรกุสลานิ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ.
ฌานา วุฏฺหิตฺวาติ ฌานา วุฏฺหิตฺวา. อยเมว วา ปาลิ. เสกฺขา โคตฺรภุนฺติ
โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ โคตฺรภุํ ปจฺจเวกฺขติ. โวทานนฺติ อิทํ ปน
สกทาคามิอนาคามิโน สนฺธาย วุตฺตํ. เตสญฺหิ ตํ จิตฺตํ โวทานํ นาม โหติ.
เสกฺขาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน. มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺคผล-
ภวงฺคาติกฺกมวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา, สุทฺธมคฺคโตเยว ปน
วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขณนฺนาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺคหํ คตํ      ๒ ฉ.ม. ปญฺจงฺคาทิวเสน
@๓ องฺ.ติก. ๒๐/๗๒/๒๐๘  ๔ ฉ.ม. น อาสนฺเน กตานีติ   * ฉ.ม. น หเน
     กุสลํ อนิจฺจโตติ เอตฺถ วิปสฺสนูปคํ เตภูมิกกุสลเมว เวทิตพฺพํ, วิปสฺสนา-
กุสลมฺปน กามาวจรเมว. เจโตปริยาเณนาติ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสติ. อากาสา-
นญฺจายตนนฺติอาทีหิ อรูปาวจรกุสลารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ อรูปาวจรกุสลเมว.
กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺสาติอาทีหิ ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา ธมฺมวเสเนว ๑-
ทสฺเสติ. เตเนเวตฺถ เหฏฺา คหิตมฺปิ เจโตปริยาณํ ปุน วุตฺตํ.
    [๔๐๕] อสฺสาเทตีติ โสมนสฺสสหคตโลภสมฺปยุตฺตจิตฺเตหิ อนุภวติ เจว
รชฺชติ จ. อภินนฺทตีติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน นนฺทติ, หฏฺปฺปหฏฺโ โหติ,
ทิฏฺาภินนฺทนาย วา อภินนฺทติ. ราโค อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาเทนฺตสฺส ราโค
อุปฺปชฺชติ นาม. อิทํ อฏฺปิ โลภสหคตานิ คเหตฺวา วุตฺตํ. ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตีติ
อภินนฺทนฺตสฺส อตฺตา อตฺตนิยนฺติอาทิวเสน จตูหิปิ จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตา ทิฏฺิ
อุปฺปชฺชติ. อสนฺนิฏฺานคตสฺส ปเนตฺถ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. วิกฺเขปคตสฺส
อุทฺธจฺจํ, อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติ วิปฺปฏิสาริโน โทมนสฺสํ. ตํ อารพฺภาติ ตานิ
ปุพฺเพ ๒- สุจิณฺณานิ อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถ. พหุวจนสฺส เหส เอกวจนาเทโส,
ชาติวเสน วา เอกวจนเมเวตํ.
    [๔๐๖] อรหา มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺควีถิยํ ผลานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส
อติกฺกมนวเสน วุฏฺหิตฺวา. ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปนสฺส กิริยาพฺยากตานิ. เอวํ
กิริยาพฺยากตสฺส อารมฺมณปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิปากาพฺยากตสฺส ทสฺเสตุํ
เสกฺขา วาติอาทิมาห. กุสเล นิรุทฺเธติ วิปสฺสนาชวนวีถิยา ปจฺฉินฺนาย. วิปาโกติ
กามาวจรวิปาโก. ตทารมฺมณตาติ ตทารมฺมณตาย, ตํ กุสลชวนสฺส อารมฺมณภูตํ
วิปสฺสิตกุสลํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. น เกวลญฺจ ตทารมฺมณวเสเนว,
ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ. วิปาโก หิ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา คหิตปฏิสนฺธิกสฺส
กุสลารมฺมโณ โหติเยว, โส ปน ทุพฺพิญฺเยฺยตฺตา อิธ น ทสฺสิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺมวเสน     ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     กุสลํ อสฺสาเทตีติอาทิ อกุสลชวนาวสาเน กุสลารมฺมณํ วิปากํ ทสฺเสตุํ
วุตฺตํ. วิญฺาณญฺจายตนวิปากสฺสาติ อิทํ ทุพฺพิญฺเยฺยมฺปิ สมานํ มหคฺคตวิปากสฺส
ตทารมฺมณภาเวน อนุปฺปตฺติโต ลพฺภมานกวเสน วุตฺตํ. กิริยสฺสาติ อรหตฺตํ ปตฺวา
อสมาปนฺนปุพฺเพ อากาสานญฺจายตเน ปฏิโลมโต วา เอกนฺตริกวเสน วา
สมาปนฺนกิริยาย. เจโตปริยาณสฺสาติอาทีนิ ปุรโต ๑- อาวชฺชนาย โยเชตพฺพานิ.
ยา เอเตสํ อาวชฺชนา, ตสฺสา กุสลา ขนฺธา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ
อยญฺเจตฺถ อตฺโถ.
    [๔๐๗-๔๐๙] ราคนฺติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ราคํ. อตฺตโน ราควเสน
ปเนตฺถ วณฺณนา ปากฏา โหติ. อสฺสาเทตีติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. วิจิกิจฺฉาทีสุ
ปน ตีสุ อสฺสาเทตพฺพตาย อภาวโต ๒- "อสฺสาเทตี"ติ น วุตฺตํ. ทิฏฺิ ปเนตฺถ
อุปฺปชฺชติ, สา อสฺสาเทตีติ ปทสฺส ปริหีนตฺตา อาคตปฏิปาฏิยา ปมํ น วุตฺตา.
วิจิกิจฺฉาทีสุเยว ตํ ตํ สภาคํ ปมํ วตฺวา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรา วุตฺตา. อิเมสุ
จ ปน ราคาทีสุ "กึ อิเม ๓- ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ อกฺขนฺติวเสน วา "กตํ
ปาปํ กตํ ลุทฺธนฺ"ติ วิปฺปฏิสาราทิวเสน วา โทมนสฺสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
    [๔๑๐] จกฺขุํ อนิจฺจโตติ วิปสฺสนานุกฺกเมน ทส ๔- โอฬาริกายตนานิ
วตฺถุรูปญฺจาติ เอกาทส รูปานิ ปากฏตฺตา คหิตานิ. ปุน รูปายตนาทีนิ
จกฺขุวิญฺาณาทีนํ อารมฺมณตฺตา คหิตานิ. ยสฺมา ปเนสา วิญฺาณกายวเสน
เทสนา กตา, น ธาตุวเสน, ตสฺมา มโนธาตุ น คหิตา. เอวํ สพฺพตฺถ
คหิตาคหิตํ เวทิตพฺพํ.
    [๔๑๑] ผลํ ปจฺจเวกฺขนฺติ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขนฺตีติ ปจฺจเวกฺขณกุสลสฺส
อารมฺมณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรโต  ๒ ฉ.ม. อภาเวน  ๓ ฉ.ม. เม  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๕๐๐-๕๐๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=11291&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=11291&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=487
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=5805
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=3064
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=3064
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_40