อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                ๓. ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสมคฺคภาวนากถาวณฺณนา
     [๕๗๖] อิทานิ ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส มคฺคภาวนากถา ๑- นาม โหติ.
ตตฺถ เยสํ "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี"ติ สุตฺตํ นิสฺสาย
"ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา"ติ ลทฺธิ เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ,
เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺส. อถ นํ "สเจ ตสฺส
มคฺคภาวนา อตฺถิ, ปญฺจวิญฺญาณคติเกน วา มคฺเคน มคฺคคติเกหิ วา
ปญฺจวิญฺญาเณหิ ภวิตพฺพํ, น จ ตานิ มคฺคคติกานิ อนิพฺพานารมฺมณตฺตา
อโลกุตฺตรตฺตา จ, น มคฺโค ปญฺจวิญฺญาณคติโก เตสํ ลกฺขเณน อสงฺคหิตตฺตา"ติ
โจเทตุํ นนุ ปญฺจวิญฺญาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกาติอาทิมาห. ตตฺรายมธิปฺปาโย:- ยทิ
ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส มคฺคภาวนา สิยา, เยน มโนวิญฺญาเณน มคฺโค สมฺปยุตฺโต,
ตมฺปิ ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส สิยา. เอวํ สนฺเต ยทิทํ "ปญฺจวิญฺญาณา
อุปฺปนฺนวตฺถุกา"ติอาทิ ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ เอวํ อวตฺวา "ฉวิญฺญาณา"ติ วตฺตพฺพํ
สิยา. ตถา ปน อวตฺวา "ปญฺจวิญฺญาณา"เตฺวว วุตฺตํ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ
"ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา"ติ. ยสฺมา เจตฺถ อยเมว อธิปฺปาโย,
ตสฺมา สกวาที ตํ ลกฺขณํ ปรวาทึ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา โน จ วต เร วตฺตพฺเพ
ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ อาห.
     อปโร นโย:- ปญฺจวิญฺญาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา, มคฺโค อวตฺถุโกปิ โหติ.
เต จ อุปฺปนฺนารมฺมณา, มคฺโค นวตฺตพฺพารมฺมโณ. เต ปุเรชาตวตฺถุกาว, มคฺโค
อวตฺถุโกปิ. เต ปุเรชาตารมฺมณา, มคฺโค อปุเรชาตารมฺมโณ. เต อชฺฌตฺติกวตฺถุกาว,
มคฺโค อวตฺถุโกปิ โหติ. เต จ รูปาทิวเสน พหิทฺธารมฺมณา, มคฺโค
นิพฺพานารมฺมโณ. เต อนิรุทฺธํ วตฺถุํ นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺตนโต อสมฺภินฺนวตฺถุกา,
มคฺโค อวตฺถุโกปิ. เต อนิรุทฺธาเนว รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตนโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคกถา
อสมฺภินฺนารมฺมณา, มคฺโค นิพฺพานารมฺมโณ. เต นานาวตฺถุกา, มคฺโค อวตฺถุโก
วา เอกวตฺถุโก วา. เต นานารมฺมณา, มคฺโค เอการมฺมโณ. เต อตฺตโน อตฺตโนว
รูปาทิโคจเร ปวตฺตนโต น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, มคฺโค รูปาทีสุ
เอกมฺปิ โคจรํ น กโรติ. เต กิริยามโนธาตุํ ปุเรจาริกํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต
น อสมนฺนาหารา น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺโค นิราวชฺชโนว. เต
สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีหิ โวกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสฺส โวกาโรเยว นตฺถิ. เต อญฺญมญฺญํ
ปุพฺพจริมภาเวน อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสฺส เตหิ สทฺธึ ปุริมปจฺฉิมตาว นตฺถิ เตสํ
อนุปฺปตฺติกาเล ติกฺขวิปสฺสนาสมเย เตสํ อนุปฺปตฺติเทเส อารุปฺเปปิ จ อุปฺปชฺชนโต.
เต สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีหิ อนฺตริตตฺตา น อญฺญมญฺญสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ,
มคฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีหิ อนฺตริตภาโวว นตฺถิ. เตสํ อญฺญตฺร อภินิปาตา
อาโภคมตฺตมฺปิ กิจฺจํ นตฺถิ, มคฺคสฺส กิเลสสมุคฺฆาตนํ กิจฺจนฺติ. ยสฺมา เจตฺถ
อยมธิปฺปาโย, ๑- ตสฺมา สกวาที อิเมหากาเรหิ ปรวาทึ มคฺคสฺส อปญฺจวิญฺญาณ-
คติกภาวํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา โน จ วต เน วตฺตพฺเพ ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส
อตฺถิ มคฺคภาวนาติ อาห.
     [๕๗๗] สุญฺญตํ อารพฺภาติ "ยถา โลกุตฺตรมคฺโค สุญฺญตํ นิพฺพานํ
อารพฺภ, โลกิโย สุทฺธสงฺขารปุญฺชํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ, กินฺเต เอวํ จกฺขุ-
วิญฺญาณนฺ"ติ ปุจฺฉติ. อิตโร "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา"ติ วจนโต ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยํ ปุฏฺโฐ "น นิมิตฺตคฺคาหี"ติ วจนโต ยํ ตตฺถ อนิมิตฺตํ, ตเทว สุญฺญตนฺติ
สนฺธาย ปฏิชานาติ. จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจาติ ปญฺหทฺวเยปิ เอเสว นโย.
     [๕๗๘-๕๗๙] จกฺขุวิญฺญาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภาติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย:-
มโนวิญฺญาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิญญาณญฺจ อตีตานาคตมฺปิ อารพฺภ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยมฺปิ อธิปฺปาโย
อุปฺปชฺชติ, กินฺเต เอวํ จกฺขุวิญฺญาณมฺปีติ. ผสฺสํ อารพฺภาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหีติ เอตฺถ ชวนกฺขเณ น นิมิตฺตคฺคาหิตา
วุตฺตา, น จกฺขุวิญฺญาณกฺขเณ. ตสฺมา โลกิยมตฺตมฺปิ สนฺธาเยตํ อสาธกนฺติ.
              ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสมคฺคภาวนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๒๕๐-๒๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=5628&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=5628&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=37&i=1387
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=37&A=13796
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=37&A=9054
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=37&A=9054
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_37