อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                ๓. ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคภาวนากถาวณฺณนา
     [๕๗๖] อิทานิ ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคภาวนากถา ๑- นาม โหติ.
ตตฺถ เยสํ "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี"ติ สุตฺตํ นิสฺสาย
"ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา"ติ ลทฺธิ เสยฺยถาปิ มหาสํฆิกานํ,
เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺา อิตรสฺส. อถ นํ "สเจ ตสฺส
มคฺคภาวนา อตฺถิ, ปญฺจวิญฺาณคติเกน วา มคฺเคน มคฺคคติเกหิ วา
ปญฺจวิญฺาเณหิ ภวิตพฺพํ, น จ ตานิ มคฺคคติกานิ อนิพฺพานารมฺมณตฺตา
อโลกุตฺตรตฺตา จ, น มคฺโค ปญฺจวิญฺาณคติโก เตสํ ลกฺขเณน อสงฺคหิตตฺตา"ติ
โจเทตุํ นนุ ปญฺจวิญฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกาติอาทิมาห. ตตฺรายมธิปฺปาโย:- ยทิ
ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺส มคฺคภาวนา สิยา, เยน มโนวิญฺาเณน มคฺโค สมฺปยุตฺโต,
ตมฺปิ ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺส สิยา. เอวํ สนฺเต ยทิทํ "ปญฺจวิญฺาณา
อุปฺปนฺนวตฺถุกา"ติอาทิ ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ เอวํ อวตฺวา "ฉวิญฺาณา"ติ วตฺตพฺพํ
สิยา. ตถา ปน อวตฺวา "ปญฺจวิญฺาณา"เตฺวว วุตฺตํ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ
"ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา"ติ. ยสฺมา เจตฺถ อยเมว อธิปฺปาโย,
ตสฺมา สกวาที ตํ ลกฺขณํ ปรวาทึ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา โน จ วต เร วตฺตพฺเพ
ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนาติ อาห.
     อปโร นโย:- ปญฺจวิญฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา, มคฺโค อวตฺถุโกปิ โหติ.
เต จ อุปฺปนฺนารมฺมณา, มคฺโค นวตฺตพฺพารมฺมโณ. เต ปุเรชาตวตฺถุกาว, มคฺโค
อวตฺถุโกปิ. เต ปุเรชาตารมฺมณา, มคฺโค อปุเรชาตารมฺมโณ. เต อชฺฌตฺติกวตฺถุกาว,
มคฺโค อวตฺถุโกปิ โหติ. เต จ รูปาทิวเสน พหิทฺธารมฺมณา, มคฺโค
นิพฺพานารมฺมโณ. เต อนิรุทฺธํ วตฺถุํ นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺตนโต อสมฺภินฺนวตฺถุกา,
มคฺโค อวตฺถุโกปิ. เต อนิรุทฺธาเนว รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตนโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคกถา
อสมฺภินฺนารมฺมณา, มคฺโค นิพฺพานารมฺมโณ. เต นานาวตฺถุกา, มคฺโค อวตฺถุโก
วา เอกวตฺถุโก วา. เต นานารมฺมณา, มคฺโค เอการมฺมโณ. เต อตฺตโน อตฺตโนว
รูปาทิโคจเร ปวตฺตนโต น อญฺมญฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, มคฺโค รูปาทีสุ
เอกมฺปิ โคจรํ น กโรติ. เต กิริยามโนธาตุํ ปุเรจาริกํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต
น อสมนฺนาหารา น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺโค นิราวชฺชโนว. เต
สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีหิ โวกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสฺส โวกาโรเยว นตฺถิ. เต อญฺมญฺ
ปุพฺพจริมภาเวน อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคสฺส เตหิ สทฺธึ ปุริมปจฺฉิมตาว นตฺถิ เตสํ
อนุปฺปตฺติกาเล ติกฺขวิปสฺสนาสมเย เตสํ อนุปฺปตฺติเทเส อารุปฺเปปิ จ อุปฺปชฺชนโต.
เต สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีหิ อนฺตริตตฺตา น อญฺมญฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ,
มคฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีหิ อนฺตริตภาโวว นตฺถิ. เตสํ อญฺตฺร อภินิปาตา
อาโภคมตฺตมฺปิ กิจฺจํ นตฺถิ, มคฺคสฺส กิเลสสมุคฺฆาตนํ กิจฺจนฺติ. ยสฺมา เจตฺถ
อยมธิปฺปาโย, ๑- ตสฺมา สกวาที อิเมหากาเรหิ ปรวาทึ มคฺคสฺส อปญฺจวิญฺาณ-
คติกภาวํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา โน จ วต เน วตฺตพฺเพ ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺส
อตฺถิ มคฺคภาวนาติ อาห.
     [๕๗๗] สุญฺตํ อารพฺภาติ "ยถา โลกุตฺตรมคฺโค สุญฺตํ นิพฺพานํ
อารพฺภ, โลกิโย สุทฺธสงฺขารปุญฺชํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ, กินฺเต เอวํ จกฺขุ-
วิญฺาณนฺ"ติ ปุจฺฉติ. อิตโร "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา"ติ วจนโต ปฏิกฺขิปติ.
ทุติยํ ปุฏฺโ "น นิมิตฺตคฺคาหี"ติ วจนโต ยํ ตตฺถ อนิมิตฺตํ, ตเทว สุญฺตนฺติ
สนฺธาย ปฏิชานาติ. จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจาติ ปญฺหทฺวเยปิ เอเสว นโย.
     [๕๗๘-๕๗๙] จกฺขุวิญฺาณํ อตีตานาคตํ อารพฺภาติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย:-
มโนวิญฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา, มโนวิาณญฺจ อตีตานาคตมฺปิ อารพฺภ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยมฺปิ อธิปฺปาโย
อุปฺปชฺชติ, กินฺเต เอวํ จกฺขุวิญฺาณมฺปีติ. ผสฺสํ อารพฺภาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหีติ เอตฺถ ชวนกฺขเณ น นิมิตฺตคฺคาหิตา
วุตฺตา, น จกฺขุวิญฺาณกฺขเณ. ตสฺมา โลกิยมตฺตมฺปิ สนฺธาเยตํ อสาธกนฺติ.
              ปญฺจวิญฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคภาวนากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๒๕๐-๒๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=5628&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=5628&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=37&i=1387
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=37&A=13796
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=37&A=9054
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=37&A=9054
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_37