อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            อภิธมฺมปิฏก
                         ปุคฺคลปญฺตฺติวณฺณนา
                            ---------
              นโม  ตสฺส  ภควโต  อรหโต  สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            อารมฺภกถา
              นิปุณตฺถํ ปกรณํ          ธาตุเภทปฺปกาสโน
              สตฺถา ธาตุกถํ นาม      เทสยิตฺวา สุราลเย.
              อนนฺตรํ ตสฺส ชิโน       ปญฺตฺติเภททีปนํ
              อาห ปุคฺคลปญฺตฺตึ       ยํ โลเก อคฺคปุคฺคโล.
              ตสฺสา สํวณฺณโนกาโส     ยสฺมาทานิ อุปาคโต
              ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ     ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
                          ๑. มาติกาวณฺณนา
     [๑] ฉ ปญฺตฺติโย ขนฺธปญฺตฺติ ฯเปฯ ปุคฺคลปญฺตฺตีติ อยํ ตาว
ปุคฺคลปญฺตฺติยา อุทฺเทโส. ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโท. เตน เย ธมฺเม อิธ
ปญฺเปตุกาโม, เตสํ คณนวเสน สงฺเขปโต ปญฺตฺติปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. ปญฺตฺติโยติ
ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺถ  "อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺเปติ ปฏฺเปตี"ติ ๑-
อาคตฏฺาเน  ปญฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปญฺตฺติ นาม.  "สุปญฺตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๕
มญฺจปีนฺ"ติ ๑- อาคตฏฺาเน ปนา นิกฺขิปนา ปญฺตฺติ นาม. อิธ อุภยมฺปิ
วฏฺฏติ. ฉ ปญฺตฺติโยติ หิ ฉ ปญฺาปนา ฉ ทสฺสนา ฉ ๒- ปกาสนาติปิ ฉ
ปนา นิกฺขิปนาติปิ อิธาธิปฺเปตเมว. นามปญฺตฺติ หิ เต เต ธมฺเม ทสฺเสติปิ,
เตน เตน โกฏฺาเสน เปติปิ.
     ขนฺธปญฺตฺตีติอาทิ ปน สงฺเขปโต ตาสํ ปญฺตฺตีนํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ
ขนฺธานํ ขนฺธาติ ปญฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา นิกฺขิปนา ขนฺธปญฺตฺติ
นาม. อายตนานํ อายตนานีติ, ธาตูนํ ธาตุโยติ, สจฺจานํ สจฺจานีติ, อินฺทฺริยานํ
อินฺทฺริยานีติ, ปุคฺคลานํ ปุคฺคลาติ ปญฺาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปนา
นิกฺขิปนา ปุคฺคลปญฺตฺติ นาม.
     ปาลิมุตฺตเกน ปน อฏฺกถานเยน อปราปิ ฉ ปญฺตฺติโย วิชฺชมานปญฺตฺติ
อวิชฺชมานปญฺตฺติ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺตฺติ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมาน-
ปญฺตฺติ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺตฺติ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺตฺตีติ.
ตตฺถ  กุสลากุสลสฺเสว สจฺฉิกฏฺปรมตฺถวเสน ๓- วิชฺชมานสฺส สโต สมฺภูตสฺส
ธมฺมสฺส ปญฺาปนา วิชฺชมานปญฺตฺติ นาม. ตถา อวิชฺชมานสฺส
โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺส อิตฺถีปุริสาทิกสฺส ปญฺาปนา อวิชฺชมานปญฺตฺติ นาม.
สพฺพากาเรนปิ อนุปลพฺภเนยฺยวาจาวตฺถุมตฺตสฺเสว ปญฺจมสจฺจาทิกสฺส ติตฺถิยานํ
อนุปกติปุริสาทิกสฺส วา ปญฺาปนาปิ อวิชฺชมานปญฺตฺติเยว, สา ปน
สาสนาวจรา น โหตีติ อิธ น คหิตา. อิติ อิเมสํ วิชฺชมานาวิชฺชมานานํ
วิกปฺปนวเสน เสสา เวทิตพฺพา. เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโติอาทีสุ หิ ติสฺโส วิชฺชา
ฉ อภิญฺา จ วิชฺชมานา, ปุคฺคโล อวิชฺชมาโน, ตสฺมา ติสฺโส วิชฺชา อสฺสาติ
เตวิชฺโช, ฉ อภิญฺา อสฺสาติ ฉฬภิญฺโติ เอวํ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๑/๒๖๙/๑๙๓           ๒ ฉ.ม. "ฉ"อิติ ปทํ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. สจฺจิกฏฺ.... เอวมุปริปิ
ปญฺาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺตฺติ นาม. อิตฺถีรูปํ ปุริส-
รูปนฺติอาทีสุ ปน อิตฺถีปุริสา อวิชฺชมานา, รูปํ วิชฺชมานํ, ตสฺมา อิตฺถิยา รูปํ
อิตฺถีรูปํ, ปุริสสฺส รูปํ ปุริสรูปนฺติ เอวํ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปญฺาปนโต
เอวรูปา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺตฺติ นาม. จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโสติอาทีสุ
จกฺขุโสตาทโยปิ ผสฺโสปิ วิชฺชมาโนเยว, ตสฺมา จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส จกฺขุโต ชาโต
สมฺผสฺโส จกฺขุสฺส วา  ผลภูโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสติ เอวํ วิชฺชมาเนน
วิชฺชมานสฺส ปญฺาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺตฺติ นาม.
ขตฺติยปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต เสฏฺิปุตฺโตติอาทีสุ ขตฺติยาทโยปิ อวิชฺชมานา
ปุตฺโตปิ, ตสฺมา ขตฺติยสฺส ปุตฺโต ขตฺติยปุตฺโตติ เอวํ อวิชฺชมาเนน
อวิชฺชมานสฺส ปญฺาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺตฺติ นาม. ตาสุ
อิมสฺมึ ปกรเณ  ปุริมา ติสฺโสว ปญฺตฺติโย ลพฺภนฺติ. "ขนฺธปญฺตฺติ ฯเปฯ
อินฺทฺริยปญฺตฺตี"ติ อิมสฺมิญฺหิ าเน วิชฺชมานสฺเสว ปญฺาปิตตฺตา วิชฺชมาน-
ปญฺตฺติ ลพฺภติ, ปุคฺคลปญฺตฺตีติ ปเท อวิชฺชมานปญฺตฺติ, ปรโต ปน
เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโติอาทีสุ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺตฺติ ลพฺภตีติ.
     อฏฺกถามุตฺตเกน ปน อาจริยนเยน อปราปิ ฉ ปญฺตฺติโย อุปาทาปญฺตฺติ
อุปนิธาปญฺตฺติ สโมธานปญฺตฺติ อุปนิกฺขิตฺตปญฺตฺติ ๑- ตชฺชาปญฺตฺติ
สนฺตติปญฺตฺตีติ. ตตฺถ โย รูปเวทนาทีหิ เอกตฺเตน วา อญฺตฺเตน วา
รูปเวทนาทโย วิย สจฺฉิกฏฺปรมตฺเถน อนุปลพฺภสภาโวปิ รูปเวทนาทิเภเท ขนฺเธ
อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมโต สตฺโต, ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย
รโถ เคหํ มุฏฺิ อุทฺธนนฺติ จ, เต เตเยว รูปรสาทโย อุปาทาย ฆฏปฏา, ๒-
จนฺทสุริยปริวฏฺฏาทโย อุปาทาย กาโล ทิสา, ตํตํภูตนิมิตฺตญฺเจว ภาวนานิสํสญฺจ
อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมตํ เตน เตนากาเรน อุปฏฺิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ อุปริกฺขิตฺตปญฺตฺตีติปิ อตฺถีติ โยชนา   ๒ ฉ.ม. ฆโฏ ปโฏ
ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ, อยํ เอวรูปา อุปาทาปญฺตฺติ นาม. ปญฺเปตพฺพฏฺเน เจสา
ปญฺตฺติ นาม, น ปญฺาปนฏฺเน. ยา ปเนตสฺสตฺถสฺส ปญฺาปนา อยํ
อวิชฺชมานปญฺตฺติเยว.
     ยา ปมทุติยาทีนิ อุปนิธาย ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกา อญฺมญฺญฺจ อุปนิธาย
ทีฆํ รสฺสํ ทูรํ สนฺติกนฺติอาทิกา ปญฺาปนา, อยํ อุปนิธาปญฺตฺติ นาม.
อปิเจสา อุปนิธาปญฺตฺติ ตทญฺาเปกฺขูปนิธา หตฺถคตูปนิธา สมฺปยุตฺตูปนิธา
สมาโรปิตูปนิธา อวิทูรคตูปนิธา ปฏิภาคูปนิธา ตพฺพหุลูปนิธา ตพฺพิสิฏฺูปนิธาติ-
อาทินา เภเทน อเนกปฺปการา.
     ตตฺถ ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกาว ตทญฺ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตตาย ตทญฺา-
เปกฺขูปนิธา นาม. ฉตฺตปาณิ สตฺถปาณีติอาทิกา หตฺถคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย
หตฺถคตูปนิธา นาม. กุณฺฑลี สิขรี กิริฏีติอาทิกา สมฺปยุตฺตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย
สมฺปยุตฺตูปนิธา นาม. ธญฺสกฏํ สปฺปิกุมฺโภติอาทิกา สมาโรปิตํ อุปนิธาย
วุตฺตตาย สมาโรปิตูปนิธา นาม. อินฺทสาลคุหา ปิยงฺคุคุหา เสรีสกนฺติอาทิกา
อวิทูรคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย อวิทูรคตูปนิธา  นาม. สุวณฺณวณฺโณ อุสภคาวีติ-
อาทิกา ปฏิภาคํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ปฏิภาคูปนิธา นาม. ปทุมสโร พฺราหฺมณ-
คาโมติอาทิกา ตพฺพหุลํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพหุลูปนิธา นาม. มณิกฏกํ
วชิรกฏกนฺติอาทิกา ตพฺพิสิฏฺ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพิสิฏฺูปนิธา นาม.
     ยา ปน เตสํ เตสํ สโมธานมเปกฺขิตฺวา ติทณฺฑํ อฏฺปทํ ธญฺราสิ
ปุปฺผราสีติอาทิกา ปญฺาปนา, อยํ สโมธานปญฺตฺติ นาม. ยา ปุริมสฺส ปุริมสฺส
อุปนิกฺขิปิตฺวา เทฺว ตีณิ จตฺตารีติอาทิกา ปญฺาปนา, อยํ อุปนิกฺขิตฺตปญฺตฺติ
นาม. ยา ตนฺตํ ธมฺมสภาวํ อเปกฺขิตฺวา ปวี เตโช กกฺขฬตา อุณฺหตาติอาทิกา
ปญฺาปนา, อยํ ตชฺชาปญฺตฺติ นาม. ยา ปน สนฺตติวิจฺเฉทาภาวํ อเปกฺขิตฺวา
อาสีติโก นาวุติโกติอาทิกา ปญฺาปนา, อยํ สนฺตติปญฺตฺติ นาม. เอตาสุ ปน
ตชฺชาปญฺตฺติ วิชฺชมานปญฺตฺติเยว, เสสา อวิชฺชมานปกฺขญฺเจว อวิชฺชมาเนน
อวิชฺชมานปกฺขญฺจ ภชนฺติ.
     อฏฺกถามุตฺตเกน อาจริยนเยเนว อปราปิ ฉ ปญฺตฺติโย กิจฺจปญฺตฺติ
สณฺานปญฺตฺติ ลิงฺคปญฺตฺติ ภูมิปญฺตฺติ ปจฺจตฺตปญฺตฺติ อสงฺขตปญฺตฺตีติ.
ตตฺถ ภาณโก ธมฺมกถิโกติอาทิกา กิจฺจวเสน ปญฺาปนา กิจฺจปญฺตฺติ นาม.
กิโส ถูโล ปริมณฺฑโล จตุรสฺโสติอาทิกา สณฺานวเสน ปญฺาปนา สณฺานปญฺตฺติ
นาม. อิตฺถี ปุริโสติอาทิกา ลิงฺควเสน ปญฺาปนา ลิงฺคปญฺตฺติ นาม. กามาวจรา
รูปาวจรา อรูปาวจรา โกสลกา มาธุราติอาทิกา ภูมิวเสน ปญฺาปนา ภูมิปญฺตฺติ
นาม. ติสฺโส นาโค สุมโนติอาทิกา ปจฺจตฺตนามกรณมตฺตวเสน ปญฺาปนา
ปจฺจตฺตปญฺตฺติ นาม. นิโรโธ นิพฺพานนฺติอาทิกา อสงฺขตธมฺมสฺส ปญฺาปนา
อสงฺขตปญฺตฺติ นาม. ตตฺถ เอกจฺจา ภูมิปญฺตฺติ อสงฺขตปญฺตฺติ จ
วิชฺชมานปญฺตฺติเยว, กิจฺจปญฺตฺติ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขํ ภชติ เสสา
อวิชฺชมานปญฺตฺติโย นาม.
     [๒] อิทานิ ยาสํ ปญฺตฺตีนํ อุทฺเทสวาเร สงฺเขปโต สรูปทสฺสนํ กตํ,
สงฺเขปโตเยว ตาว ตาสํ วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ตา ทสฺเสตุํ กิตฺตาวตาติ-
อาทิมาห.  ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ:- ยา อยํ ขนฺธานํ
ขนฺธาติ ปญฺาปนา ทสฺสนา ปนา, สา กิตฺตเกน โหตีติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
ปรโต กิตฺตาวตา อายตนานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. วิสฺสชฺชเนปิ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ:- ยตฺตเกน ปญฺาปเนน สงฺเขปโต ปญฺจกฺขนฺธาติ วา ปเภทโต
รูปกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณกฺขนฺโธติ วา ตตฺราปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, เสสา
จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺาปนํ โหติ, เอตฺตเกน ขนฺธานํ ขนฺธาติ ปญฺตฺติ โหติ.
     [๓] ตถา ยตฺตเกน ปญฺาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานีติ วา
ปเภทโต จกฺขฺวายตนํ ฯเปฯ ธมฺมายตนนฺติ วา ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา,
ทฺวายตนา จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺาปนํ โหติ, เอตฺตเกน อายตนานํ
อายตนานีติ ปญฺตฺติ โหติ.
     [๔] ยตฺตเกน ปญฺาปเนน สงฺเขปโต อฏฺารส ธาตุโยติ วา ปเภทโต
จกฺขุธาตุ ฯเปฯ มโนวิญฺาณธาตูติ วา ตตฺราปิ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา,
เทฺว ธาตุโย จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺาปนํ โหติ, เอตฺตเกน ธาตูนํ ธาตูติ
ปญฺตฺติ โหติ.
     [๕] ยตฺตเกน ปญฺาปเนน สงฺเขปโต จตฺตาริ สจฺจานีติ วา ปเภทโต
ทุกฺขสจฺจํ ฯเปฯ นิโรธสจฺจนฺติ วา ตตฺราปิ เทฺว สจฺจา โลกิยา, เทฺว สจฺจา
โลกุตฺตราติ วา เอวรูปํ ปญฺาปนํ โหติ, เอตฺตเกน สจฺจานํ สจฺจานีติ
ปญฺตฺติ โหติ.
     [๖] ยตฺตเกน ปญฺาปเนน สงฺเขปโต พาวีสตินฺทฺริยานีติ วา ปเภทโต
จกฺขุนฺทฺริยํ ฯเปฯ อญฺาตาวินฺทฺริยนฺติ วา ตตฺราปิ ทสินฺทฺริยานิ กามาวจรานิ,
นวินฺทฺริยานิ มิสฺสกานิ, ตีณินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานีติ วา เอวรูปํ ปญฺาปนํ
โหติ, เอตฺตเกน อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ ปญฺตฺติ โหติ. เอตฺตาวตา สงฺเขปโต
วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปญฺจ ปญฺตฺติโย ทสฺสิตา โหนฺติ.
     [๗] อิทานิ วิตฺถารโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปุคฺคลปญฺตฺตึ
ทสฺเสตุํ สมยวิมุตฺโต. อสมยวิมุตฺโตติอาทิมาห. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อติวิสาริย-
มาเนน วิย หริยมาเนน วิย จ ๑- เหฏฺา วิภงฺคปฺปกรเณ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ ปญฺตฺตีนํ
วตฺถุภูตา ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน กถิตาติ เตน เต อิธ เอกเทเสเนว กเถสิ.
ฉฏฺา ปุคฺคลปญฺตฺติ เหฏฺา อกถิตาว. อิธาปิ อุทฺเทสวาเร เอกเทเสเนว
กถิตา, ตสฺมา ตํ วิตฺถารโต กเถตุกาโม "สมยวิมุตฺโต, อสมยวิมุตฺโต"ติ เอกกโต
ปฏฺาย ยาว ทสกา มาติกํ เปสีติ.
                        มาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติเล วิสารยมาเนน วิย วาเก หีรยมาเนน วิย จ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๒๙-๓๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=594&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=594&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=36&i=516
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=36&A=2268
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=36&A=2551
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=36&A=2551
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_36