อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                          ๒. นิทฺเทสวณฺณนา
                        ๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑] อิทานิ ยถาปิตํ มาติกํ อาทิโต ปฏฺาย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ กตโม
จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก. เอกจฺโจ
ปุคฺคโลติ เอโก ปุคฺคโล. กาเลน กาลนฺติ เอตฺถ ภุมฺมวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ,
เอเกกสฺมึ กาเลติ วุตฺตํ โหติ. สมเยน สมยนฺติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. อฏฺ
วิโมกฺเขติ รูปาวจรารูปาวจรา อฏฺ สมาปตฺติโย. ตาสญฺหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ
วิมุจฺจนโต วิโมกฺโขติ นามํ. กาเยนาติ  วิโมกฺขสหชาเตน นามกาเยน. ผุสิตฺวา
วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยติ. กตมสฺมึ ปเนส กาเล วิโมกฺเข ผุสิตฺวา วิหรตีติ?
สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุกามสฺส หิ กาโล นาม อตฺถิ, อกาโล นาม อตฺถิ. ตตฺถ
ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนกาโล วตฺตกรณกาโล จ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นาม.
สรีรมฺปน ปฏิชคฺคิตฺวา วตฺตํ กตฺวา วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ยาว
ปิณฺฑาย คมนกาโล นาคจฺฉติ, เอตสฺมึ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นาม.
     ปิณฺฑาย คมนกาลํ ปน สลฺลกฺเขตฺวา นิกฺขนฺตสฺส เจติยวนฺทนกาโล
ภิกฺขุสํฆปริวุตสฺส วิตกฺกมาฬเก านกาโล ปิณฺฑาย คมนกาโล คาเม จรณกาโล
อาสนสาลาย ยาคุปิวนกาโล ๑- วตฺตกรณกาโลติ อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล
นาม. อาสนสาลาย ปน วิวิตฺเต โอกาเส สติ ยาว ภตฺตกาโล นาคจฺฉติ,
เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นาม. ภตฺตํ ปน ภุญฺชนกาโล
วิหารคมนกาโล ปตฺตจีวรปฏิสามนกาโล ทิวาวตฺตกรณกาโล ปริปุจฺฉาทานกาโลติ
อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นาม. โย อกาโล, เสฺวว อสมโย, ตํ สพฺพมฺปิ
เปตฺวา อวเสเส กาเล อวเสเส สมเย ๒- วุตฺตปฺปกาเร อฏฺ วิโมกฺเข
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยาคุปานกาโล   ๒ ฉ.ม. อวเสเส กาเล กาเล สมเย สมเย
สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรนฺโต "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ฯเปฯ วิหรตี"ติ
วุจฺจติ.
     อปิเจส สผสฺสเกหิ สหชาตนามธมฺเมหิ สหชาตธมฺเม ผุเสติเยว ๑- นาม,
อุปจาเรน อปฺปนํ ผุเสติเยว นาม, ปุริมาย อปฺปนาย อปรํ อปฺปนํ ผุเสติเยว.
เยน หิ สทฺธึ เย ธมฺมา สหชาตา, เตน เต ปฏิลทฺธา นาม โหนฺติ. ผสฺเสนาปิ
ผุฏฺาเยว นาม โหนฺติ. อุปจารมฺปิ อปฺปนาย ปฏิลาภการณเมว. ตถา ปุริมา
อปฺปนา อปรอปฺปนาย. ตตฺรสฺส เอวํ สหชาเตหิ สหชาตานํ ผุสนา เวทิตพฺพา:-
ปมชฺฌานญฺหิ วิตกฺกาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ. ตสฺมึ เปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา
อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม โหนฺติ. เตน นามกาเยน ปมชฺฌาน-
สมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ทุติยชฺฌานํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาหิ
ติวงฺคิกํ. ตติยชฺฌานํ สุขจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ. จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขา-
จิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ. ตถา อากาสานญฺจายตนํ ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนญฺจ.
ตตฺถ เปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม
โหนฺติ. เตน นามกาเยน เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา
ปฏิลภิตฺวา วิหรติ.
     ปญฺาย จสฺส ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปญฺาย สงฺขารคตํ, มคฺคปญฺาย
จตุสจฺจธมฺเม ปสฺสิตฺวา. เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ อุปฑฺฒุปฑฺฒา
ปมมคฺคาทิวชฺฌา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติ
เอตฺถ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน ๒- เตน นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ วตฺตุํ
วฏฺฏติ. ปาลิยํ ปน "เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา"ติ วุตฺตํ. ปุถุชฺชนสฺส จ ขีณา
อาสวา นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น คหิโต. อฏฺสมาปตฺติลาภี ขีณาสโวปิ เตน
นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตสฺส ปน อปริกฺขีณา อาสวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุสติเยว   ๒ ม. อฏฺสมาปตฺติลาภึ ปุถุชฺชนํ
นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น คหิโต. สมยวิมุตฺโตติ ปน ติณฺณํ โสตาปนฺน-
สกทาคามิอนาคามีนํเยเวตํ นามนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๒] อสมยวิมุตฺโตติ นิทฺเทเส ปน ๑- ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อสมยวิมุตฺโตติ ปเนตฺถ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวสฺเสตํ นามํ. สุกฺขวิปสฺสกา ปน
โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน อฏฺสมาปตฺติลาภิโน จ ขีณาสวา ปุถุชฺชนา จ
อิมสฺมึ ทุเก น ลพฺภนฺติ, ทุกมุตฺตกปุคฺคลา นาม โหนฺติ, ตสฺมา สตฺถา อตฺตโน
พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธึ ปิฏฺิวฏฺฏเกหิ
ตนฺตึ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติอาทิมาห. ตตฺถ อริเย วิโมกฺเขติ
กิเลเสหิ อารกตฺตา อริเยติ สงฺขฺยํ ๒- คเต โลกุตฺตรวิโมกฺเข. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
พาหิรานญฺหิ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาปชฺชนฺตสฺส สมโยปิ อตฺถิ อสมโยปิ
อตฺถิ. มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิ. ยสฺส สทฺธา
พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส ติฏฺนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส
นิปชฺชนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ภุญฺชนฺตสฺส มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ นตฺถิ.
อิติ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถีติ เหฏฺา คหิเต
จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา อิมํ ปิฏฺิวฏฺฏกํ ตนฺตึ อาโรเปสิ ธมฺมราชา.
สมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน อิมายปิ ตนฺติยา อคฺคหิโตว. ตํ ภชาปิยมาโน ปน
สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ วเสน สมยวิมุตฺตภาวํ ภเชยฺย.
     [๓] กุปฺปธมฺมาทินิทฺเทเสสุ ๓- ยสฺส อธิคโต สมาปตฺติธมฺโม กุปฺปติ
นสฺสตีติ ๔- โส กุปฺปธมฺโม. รูปสหคตานนฺติ รูปนิมิตฺตสงฺขาเตน รูเปน
สหคตานํ, เตน สทฺธึ ปวตฺตานํ น วินา รูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺ-
ฌานานนฺติ อตฺโถ. อรูปสหคตานนฺติ รูปโต อญฺ น รูปนฺติ อรูปํ, อรูเปน
สหคตานํ, เตน สทฺธึ ปวตฺตานํ น วินา อรูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสมยวิมุตฺตนิทฺเทเส  ๒ ฉ.ม. สงฺขํ
@๓ ฉ.ม. กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทเส  ๔ ฉ.ม. นสฺสติ
อรูปาวจรชฺฌานานนฺติ อตฺโถ. น นิกามลาภีติ ปญฺจหากาเรหิ อาจิณฺณวสิตาย
อิจฺฉิตากาเรน อลทฺธตฺตา น นิกามลาภี, อปฺปคุณสมาปตฺติโกติ อตฺโถ. น
อกิจฺฉลาภีติ กิจฺฉลาภี ทุกฺขลาภี. โย อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต, อุปจารํ
ปาเปนฺโต, อปฺปนํ ปาเปนฺโต, จิตฺตมญฺชูสํ ลภนฺโต ทุกฺเขน กิจฺเฉน สสงฺขาเรน
สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ตํ สมฺปทํ ปาปุณิตุํ สกฺโกติ, โส น อกิจฺฉลาภี นาม.
น อกสิรลาภีติ อวิปุลลาภี, สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา อทฺธานํ ผริตุํ น สกฺโกติ,
เอกํ เทฺว จิตฺตวาเร วตฺเตตฺวา สหสาว วุฏฺาตีติ อตฺโถ.
     ยตฺถิจฺฉกนฺติ ยสฺมึ โอกาเส สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติ.
ยทิจฺฉกนฺติ กสิณชฺฌานํ วา อานาปานชฺฌานํ วา พฺรหฺมวิหารชฺฌานํ วา
อสุภชฺฌานํ วาติ ยํ ยํ สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติ. ยาวติจฺฉกนฺติ
อทฺธานปริจฺเฉเทน ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยตฺถ ยตฺถ ยํ
ยํ สมาปตฺตึ ยตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺาตุมฺปิ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺถ
ตํ ตํ สมาปตฺตึ ตตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺาตุมฺปิ น สกฺโกติ. จนฺทํ
วา สุริยํ วา อุลฺโลเกตฺวา "อิมสฺมึ จนฺเท วา สุริเย วา เอตฺตกํ านํ คเต
วุฏฺหิสฺสามี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฌานํ สมาปนฺโน ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺาตุํ น
สกฺโกติ, อนฺตราว วุฏฺาติ สมาปตฺติยา อปฺปคุณตายาติ.
     ปมาทมาคมฺมาติ ปมาทํ ปฏิจฺจ. อยํ วุจฺจตีติ อยเมว ติวิโธ ๑- ปุคฺคโล
กุปฺปธมฺโมติ วุจฺจติ. อิทมฺปน อฏฺสมาปตฺติลาภิโน ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส
สกทาคามิโนติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ นามํ, เอเตสญฺหิ สมาธิปาริปนฺถิกา
วิปสฺสนาปาริปนฺถิกา ๒- จ ธมฺมา น สุวิกฺขมฺภิตา น สุวิกฺขาลิตา, เตน เตสํ
สมาปตฺติ นสฺสติ ปริหายติ. สา จ โข เนว สีลเภเทน นาปตฺติวีติกฺกเมน.
นาคริกโปกฺขธมฺโม ๓- ปเนส อปฺปมตฺตเกนปิ กิจฺจกรณีเยน วา วตฺตเภทมตฺตเกน
วา นสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ เอวํวิโธ  ๒ ฉ.ม. วิปสฺสนาปาริพนฺธกา, สี. วิปสฺสนาปริปนฺถกา
@๓ ฉ.ม. น ครุกโมกฺขธมฺโม
     ตตฺริทํ วตฺถุํ:- เอโก กิร เถโร สมาปตฺตึ วลญฺเชติ, ตสฺมึ ปิณฺฑาย
คามํ ปวิฏฺเ ทารกา ปริเวเณ กีฬิตฺวา ปกฺกมึสุ. เถโร อาคนฺตฺวา "ปริเวณํ
สมฺมชฺชิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อสมฺมชฺชิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา "สมาปตฺตึ
อปฺเปสฺสามี"ติ นิสีทิ. โส อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต "กินฺนุ โข อาวรณนฺ"ติ สีลํ
อาวชฺเชนฺโต อปฺปมตฺตกมฺปิ วีติกฺกมํ อทิสฺวา "วตฺตเภโท นุ โข อตฺถี"ติ
โอโลเกนฺโต ปริเวณสฺส อสมฺมชฺชนภาวํ ๑- ตฺวา สมฺมชฺชิตฺวา ปวิสิตฺวา
นิสีทนฺโต สมาปตฺตึ อปฺเปนฺโตว นิสีทิ.
     [๔] อกุปฺปธมฺมนิทฺเทโส วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺโพ. อกุปฺปธมฺโมติ
อิทมฺปน อฏฺสมาปตฺติลาภิโน อนาคามิสฺส เจว ขีณาสวสฺส จาติ ทฺวินฺนํ
ปุคฺคลานํ นามํ. เตสญฺหิ สมาธิปาริปนฺถิกา วิปสฺสนาปาริปนฺถิกา จ ธมฺมา
สุวิกฺขมฺภิตา สุวิกฺขาลิตา. เตน เตสํ *- ภสฺสสงฺคณิการามตาทิกิจฺเจน วา อญฺเน
วา เยน เกนจิ อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทน วีตินาเมนฺตานมฺปิ สมาปตฺติ
น กุปฺปติ น นสฺสติ. สุกฺขวิปสฺสกา ปน โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวา
อิมสฺมึ ทุเก น ลพฺภนฺติ, ทุกมุตฺตกปุคฺคลา นาม โหนฺติ, ตสฺมา สตฺถา
อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา
อิมสฺมิมฺปิ ทุเก สทฺธึ ปิฏฺิวฏฺฏเกหิ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติ-
อาทิมาห. อฏฺนฺนญฺหิ สมาปตฺตีนํ กุปฺปนํ นสฺสนํ ภเวยฺย, โลกุตฺตรธมฺมสฺส
ปน สกึ ปฏิวิทฺธสฺส กุปฺปนํ นสฺสนํ นาม นตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
     [๕] ปริหานธมฺมาปริหานธมฺมนิทฺเทสาปิ กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทสวเสเนว
เวทิตพฺพา. เกวลญฺหิ อิธ ปุคฺคลสฺส ปมาทํ ปฏิจฺจ ธมฺมานํ ปริหานมฺปิ
อปริหานมฺปิ คหิตนฺติ อิทํ ปริยายเทสนามตฺตเมว นานํ. เสสํ สพฺพตฺถ
ตาทิสเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสมฏฺภาวํ    * ภสฺสนฺตี สทฺทํ กโรนฺติ เอตฺถาติ ภสฺโสติ โยชนา
     [๗] เจตนาภพฺพนิทฺเทเส เจตนาภพฺโพติ เจตนาย อปริหานึ อาปชฺชิตุํ
ภพฺโพ. สเจ อนุสญฺเจเตตีติ สเจ สมาปชฺชติ. สมาปตฺติญฺหิ สมาปชฺชนฺโต
อนุสญฺเจเตติ นาม, โส น ปริหายติ, อิตโร ปริหายติ.
     [๘] อนุรกฺขนาภพฺพนิทฺเทเส อนุรกฺขนาภพฺโพติ อนุรกฺขนาย อปริหานึ
อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ. สเจ อนุรกฺขตีติ สเจ อนุปกาเร ธมฺเม ปหาย อุปการธมฺเม
เสวนฺโต สมาปชฺชติ. เอวญฺหิ ปฏิปชฺชนฺโต อนุรกฺขติ นาม, โส น
ปริหายติ, อิตโร ปริหายติ.
     อิเม เทฺวปิ สมาปตฺตึ เปตุํ ถาวรํ กาตุํ ปฏิพลา, เจตนาภพฺพโต
ปน อนุรกฺขนาภพฺโพว พลวตโร. เจตนาภพฺโพ หิ อุปการานุปกาเร ธมฺเม
น ชานาติ, อชานนฺโต อุปการธมฺเม นุทติ นีหรติ, อนุปการธมฺเม เสวติ,
โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต ปริหายติ. อนุรกฺขนาภพฺโพ ปน อุปการานุปกาเร
ธมฺเม ชานาติ, ชานนฺโต อนุปการธมฺเม นุทติ นีหรติ, อุปการธมฺเม เสวติ,
โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต น ปริหายติ.
     ยถา หิ เทฺว เขตฺตปาลา เอโก ปณฺฑุโรเคน สโรโค อกฺขโม สีตาทีนํ,
เอโก อโรโค สีตาทีนํ สโห. สโรโค เหฏฺา กุฏึ น โอตรติ, รตฺตารกฺขํ
ทิวารกฺขํ วิชหติ, ตสฺส ทิวา สุวกโปตโมราทโย ๑- เขตฺตํ โอตริตฺวา สาลิสีสํ
ขาทนฺติ, รตฺตึ มิคสูกราทโย ปวิสิตฺวา ขลํ ตจฺฉิตํ วิย ตจฺเฉตฺวา ๒- คจฺฉนฺติ.
โส อตฺตโน ปมตฺตการณา ปุน พีชมตฺตมฺปิ น ลภติ. อิตโร รตฺตารกฺขํ
ทิวารกฺขํ น วิชหติ, โส อตฺตโน อปฺปมตฺตกรณา เอกกรีสโต จตฺตาริปิ
อฏฺปิ สกฏานิ ลภติ.
     ตตฺถ สโรคเขตฺตปาโล วิย เจตนาภพฺโพ, อโรโค วิย อนุรกฺขนาภพฺโพ
ทฏฺพฺโพ. สโรคสฺส อตฺตโน ปมาเทน ปุน พีชมตฺตสฺสาปิ อลภนํ วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุกโมราทโย, สี. สุวโมราทโย  ๒ ฉ.ม. เฉตฺวา
เจตนาภพฺพสฺส อุปการานุปการธมฺเม อชานิตฺวา อุปกาเร ปหาย อนุปกาเร
เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา ปริหานํ, อิตรสฺส อตฺตโน อปฺปมาเทน เอกกรีสมตฺตโต
จตุอฏฺสกฏอุทฺธรณํ วิย อนุรกฺขนาภพฺพสฺส อุปการานุปการธมฺเม ชานิตฺวา
อนุปกาเร ปหาย อุปกาเร เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา อปริหานํ เวทิตพฺพํ, เอวํ
เจตนาภพฺพโต อนุรกฺขนาภพฺโพว สมาปตฺตึ ถาวรํ กาตุํ พลวตโรติ เวทิตพฺโพ.
     [๙] ปุถุชฺชนนิทฺเทเส ตีณิ สญฺโชนานีติ ทิฏฺิสญฺโชนสีลพฺพตปรามาส-
สญฺโชนวิจิกิจฺฉาสญฺโชนานิ. เอตานิ  หิ ผลกฺขเณ ปหีนานิ นาม
โหนฺติ. อยมฺปน ผลกฺขเณปิ น โหตีติ ทสฺเสติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ
สญฺโชนธมฺมานํ. มคฺคกฺขณสฺมิญฺหิ เตสํ ปหานาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ.
อยมฺปน มคฺคกฺขเณปิ น โหติ. เอตฺตาวตา วิสฺสฏฺกมฺมฏฺาโน ถูลพาลปุถุชฺชโนว
อิธ กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๑๐] โคตฺรภูนิทฺเทเส เยสํ ธมฺมานนฺติ เยสํ  โคตฺรภูาเณน สทฺธึ
อุปฺปนฺนานํ ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมานํ. อริยธมฺมสฺสาติ โลกุตฺตรมคฺคสฺส. อวกฺกนฺติ
โหตีติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาโว โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ นิพฺพานารมฺมเณน
าเณน สพฺพํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนมณฺฑลํ ปุถุชฺชนปญฺตฺตึ
อติกฺกมิตฺวา อริยสงฺขํ อริยโคตฺตํ อริยมณฺฑลํ อริยปญฺตฺตึ โอกฺกมนโต
โคตฺรภูปุคฺคโล นาม วุจฺจติ.
     [๑๑] ภยูปรตนิทฺเทเส ภเยน อุปรโตติ ภยูปรโต. สตฺต หิ ๑- เสกฺขา
ปุถุชฺชนา จ ภายิตฺวา ปาปโต โอรมนฺติ, ปาปํ น กโรนฺติ. ตตฺถ ปุถุชฺชนา
ทุคฺคติภยํ วฏฺฏภยํ กิเลสภยํ อุปวาทภยนฺติ จตฺตาริ ภยานิ ภายนฺติ. เตสุ
ภายิตพฺพฏฺเน ทุคฺคติเอว ภยํ ทุคฺคติภยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ
ปุถุชฺชโน "สเจ ตฺวํ ปาปํ กริสฺสสิ, จตฺตาโร อปายา มุขํ วิวริตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตปิ
ิตจฺฉาตอชครสทิสา, เตสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ภวิสฺสสี"ติ ทุคฺคติภยํ ภายิตฺวา
ปาปํ น กโรติ. อนมตคฺคํ ปน สํสารวฏฺฏํเยว วฏฺฏภยํ นาม. สพฺพมฺปิ
อกุสลํ กิเลสภยํ นาม. ครหา ปน อุปวาทภยํ นาม. ตานิปิ ภายิตฺวา
ปุถุชฺชโน ปาปํ น กโรติ. โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน ปน ตโย เสกฺขา
ทุคฺคตึ อตีตตฺตา เสสานิ ตีณิ ภยานิ ภายิตฺวา ปาปํ น กโรนฺติ. มคฺคฏฺกเสกฺขา
อาคมนวเสน วา อสมุจฺฉินฺนภยตฺตา วา ภยูปรตา นาม โหนฺติ. ขีณาสโว
อิเมสุ จตูสุภเยสุ เอกมฺปิ น ภายติ. โส หิ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนภโย, ตสฺมา
อภยูปรโตติ วุจฺจติ. กิมฺปน โส อุปวาทมฺปิ น ภายตีติ. น ภายติ, อุปวาทํ
ปน รกฺขตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ โทณุปฺปลวาปิคาเม ขีณาสวตฺเถโร วิย.
     [๑๒] อภพฺพาคมนนิทฺเทเส สมฺมตฺตนิยามาคมนสฺส อภพฺโพติ อภพฺพาคมโน.
กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อนนฺตริยกมฺเมน. กิเลสาวรเณนาติ
นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิยา. อสฺสทฺธาติ
พุทฺธธมฺมสํเฆสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. เต
เปตฺวา ชมฺพูทีปํ อิตรทีปตฺตยวาสิโน เวทิตพฺพา. เตสุ หิ มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกภาวํ
ปวิฏฺา นาม. ทุปฺปญฺาติ ภวงฺคปญฺารหิตา. อภพฺพาติ อปฺปฏิลทฺธมคฺค-
ผลูปนิสฺสยา. นิยามนฺติ มคฺคนิยามํ สมฺมตฺตนิยามํ. โอกฺกมิตุนฺติ เอตํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตสงฺขาตํ นิยามํ โอกฺกมิตุํ ปวิสิตุํ, ตตฺถ ปติฏฺาตุํ
อภพฺพา.
     [๑๓] ภพฺพาคมนนิทฺเทโส วุตฺตปฺปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. เอวมิมสฺมึ
ทุเก เย จ ปุคฺคลา ปญฺจานนฺตริกา, เย จ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกา, เยหิ จ
อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิโย ๑- คหิตา, เย จ พุทฺธาทีนํ น สทฺทหนฺติ, เยสญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.....ปฏิสนฺธิ
กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท นตฺถิ, เย จ อปริปุณฺณภวงฺคปญฺา, เยสญฺจ มคฺคผลานํ
อุปนิสฺสโย นตฺถิ, เต สพฺเพปิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพา, วิปรีตา
ภพฺพาติ วุตฺตา.
     [๑๔] นิยตานิยตนิทฺเทเส อนนฺตริกาติ อนนฺตริยกมฺมสมงฺคิโน. มิจฺฉา-
ทิฏฺิกาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิสมงฺคิโน. สพฺเพปิ เหเต นิรยสฺส อตฺถาย นิยตตฺตา
นิยตา นาม. อฏฺ ปน อริยปุคฺคลา สมฺมาภาวาย อุปรูปริมคฺคผลตฺถาย เจว
อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย จ นิยตตฺตา นิยตา นาม. อวเสสา ปน ปุคฺคลา
อนิพทฺธคติกา. ยถา "อากาเส ขิตฺตทณฺโฑ ปวิยํ ปตนฺโต อคฺเคน วา
มชฺเฌน วา มูเลน วา ปติสฺสตี"ติ น ายติ, เอวเมว  "อสุกคติยา นาม
นิพฺพตฺติสฺสนฺตี"ติ นิยมาภาวา อนิยตา นามาติ เวทิตพฺพา. ยา ปน อุตฺตรกุรุกานํ
นิยตคติกตา วุตฺตา, น สา นิยตธมฺมวเสน. มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมาเยว หิ
นิยตา นาม, เตสญฺจ วเสนายํ ปุคฺคลนิยโม กถิโตติ.
     [๑๕] ปฏิปนฺนกนิทฺเทเส มคฺคสมงฺคิโนติ มคฺคฏฺกปุคฺคลา. เต หิ
ผลตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ปฏิปนฺนกา นาม. ผลสมงฺคิโนติ ผลปฏิลาภสมงฺคิตาย
ผลสมงฺคิโน. ผลปฏิลาภโต ปฏฺาย หิ เต ผลสมาปตฺตึ อสมาปนฺนาปิ ผเล
ิตาเยว นาม.
     [๑๖] สมสีสีนิทฺเทเส อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, เอกปฺปหาเรเนวาติ
อตฺโถ. ปริยาทานนฺติ ปริกฺขโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปุคฺคโล สมสีสี นาม
วุจฺจติ. โส ปเนส ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี โรคสมสีสี ชีวิตสมสีสีติ.
ตตฺถ โย จงฺกมนฺโตว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา จงฺกมนฺโตว
ปรินิพฺพาติ ๑- ปทุมตฺเถโร วิย, ิตโกว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปรินิพฺพายติ
ิตโกว ปรินิพฺพาติ โกฏปพฺพตวิหารวาสี ติสฺสตฺเถโร วิย. นิสินฺโนว วิปสฺสนํ
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิสินฺโนว ปรินิพฺพาติ. นิปนฺโนว วิปสฺสนํ
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิปนฺโนว ปรินิพฺพาติ, อยํ อิริยาปถสมสีสีติ
นาม.
     โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ, อยํ โรคสมสีสี นาม.
     กตโร ชีวิตสมสีสี นาม?  "สีสนฺติ เตรส สีสานิ. ปลิโพธสีสญฺจ
ตณฺหา, พนฺธนสีสญฺจ ๑- มาโน, ปรามาสสีสญฺจ ทิฏฺิ, วิกฺเขปสีสญฺจ อุทฺธจฺจํ,
กิเลสสีสญฺจ ๒- อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสญฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสญฺจ วิริยํ, อุปฏฺาน-
สีสญฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสญฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสญฺจ ปญฺา, ปวตฺตสีสญฺจ
ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสญฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสญฺจ นิโรโธ"ติ. ๓- ตตฺถ
กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ. ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ
ปริยาทิยติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ.
ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ
จิตฺตํ อญฺ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺ. ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ
ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นาม.
     กถมิทํ สมํ โหตีติ. วารสมตาย. ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ.
โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ,  สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค
ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ
โอตริตฺวา ๔- ปรินิพฺพายติ. อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานมฺปิ ๕- สมํ
โหติ นาม. เตนายํ ปุคฺคโล  "ชีวิตสมสีสี"ติ วุจฺจติ. อยเมว จ อิธาธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วินีพนฺธนสีสญฺจ  ๒ ฉ.ม. สํกิเลสสีสญฺจ  ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๓๒/๑๕๐ (สฺยา)
@๔ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโตติปิ ปาโ อตฺถีติ โยชนา
@๕ ฉ.ม. อุภยสีสปริยาทานํ
     [๑๗] ิตกปฺปีนิทฺเทเส ิโต กปฺโปติ ิตกปฺโป, ิตกปฺโป อสฺส
อตฺถีติ ิตกปฺปี, กปฺปํ เปตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ. อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺสาติ
ฌายนกาโล ภเวยฺย. เนว ตาวาติ ยาว เอส มคฺคสมงฺคีปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ
น สจฺฉิกโรติ, เนว ตาว กปฺโป ฌาเยยฺย, ฌายมาโนปิ อชฺฌายิตฺวาว
ติฏฺเยฺย. กปฺปวินาโส หิ นาม มหาวิกาโร มหาปโยโค โกฏิสตสหสฺส-
จกฺกวาฬสฺส ฌายนวเสน มหาโลกวินาโส. อยมฺปิ เอวํ มหาวินาโส ติฏฺเยฺย
วาติ วทติ, สาสเน ปน ธรมาเน อยํ กปฺปวินาโส นาม นตฺถิ. กปฺปวินาเส
สาสนํ นตฺถิ. คตโกฏิเก หิ กาเล กปฺปวินาโส นาม โหติ. เอวํ สนฺเตปิ
สตฺถา อนฺตรายาภาวํ ทีเปตุํ อิทํ การณํ อาหริ  "อิทมฺปิ ภเวยฺย, มคฺคสมงฺคิโน
ปน ผลสฺส อนฺตราโย น สกฺกา กาตุนฺ"ติ. อยมฺปน ปุคฺคโล กปฺปํ
เปนฺโตปิ ๑- กิตฺตกํ กาลํ เปยฺยาติ. ยสฺมึ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ, อถ
ภวงฺคํ อาวชฺเชนฺตํ ๒- มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ตีณิ อนุโลมานิ เอกํ
โคตฺรภูจิตฺตํ เอกํ มคฺคจิตฺตํ เทฺว ผลจิตฺตานิ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณาณานีติ
เอตฺตกํ กาลํ เปยฺย. อิมมฺปน อตฺถํ พาหิราย อาคนฺตุกูปมายปิ เอวํ ทีปยึสุ.
สเจ หิ โสตาปตฺติมคฺคสมงฺคิสฺส มตฺถกูปริ โยชนิกํ เอกฆนเสลํ ติวฏฺฏาย
รชฺชุยา พนฺธิตฺวา โอลมฺเพยฺย, เอกสฺมึ วฏฺเฏ ฉินฺเน ทฺวีหิ โอลมฺเพยฺย,
ทฺวีสุ ฉินฺเนสุ เอเกน โอลมฺเพเถว. ๓- ตสฺมิมฺปิ ฉินฺเน อพฺภกูฏํ วิย อากาเส
ติฏฺเยฺย. น เตฺวว ตสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺคานนฺตรสฺส ๔- อนฺตรายํ กเรยฺยาติ.
อยมฺปน ทีปนา ปริตฺตา. ปุริมาว มหนฺตา. น เกวลํ ปน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโว
กปฺปํ เปติ, อิตเร มคฺคสมงฺคิโนปิ เปนฺติเยว. เตน ภควา เหฏฺา
คหิตญฺจ อคฺคหิตญฺจ สพฺพํ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธึ ปิฏฺิวฏฺฏกปุคฺคเลหิ อิมํ
ตนฺตึ อาโรเปสิ  "สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ิตกปฺปิโน"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เปนฺโต          ๒ ฉ.ม. อาวฏฺเฏนฺตํ
@๓ ฉ.ม. โอลมฺเพยฺเยว      ๔ ฉ.ม. มคฺคานนฺตรผลสฺส
     [๑๘] อริยนิทฺเทเส กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยา. สเทวเกน โลเกน
อรณียตฺตา อริยา, อริยฏฺโ นาม ปริสุทฺธฏฺโติ ปริสุทฺธตฺตาปิ อริยา. เสสา
อปริสุทฺธตาย อนริยา.
     [๑๙] เสกฺขนิทฺเทเส มคฺคสมงฺคิโน มคฺคกฺขเณ ผลสมงฺคิโน จ ผลกฺขเณ
อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺติเยวาติ เสกฺขา. อรหตา ปน อรหตฺต-
ผลกฺขเณ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตา, ปุน ตสฺส สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถีติ อเสกฺขา.
อิติ สตฺต อริยา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. ขีณาสวา อญฺสฺส สนฺติเก สีลาทีนํ
สิกฺขิตตฺตา สิกฺขิตาเสกฺขา นาม. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา สยมฺภูตตาย อสิกฺขิตาเสกฺขา
นาม. เสสา ปุคฺคลา เนว สิกฺขนฺติ น สิกฺขิตาติ เนวเสกฺขานาเสกฺขา นาม. ๑-
     [๒๐] เตวิชฺชนิทฺเทเส ปมํ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุาณานิ นิพฺพตฺเตตฺวา
ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตปิ ปมํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปจฺฉา ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุ-
าณานิ นิพฺพตฺตโกปิ ๒- เตวิชฺโชเยว นาม. สุตฺตนฺตกถา ปน ปริยายเทสนา,
อภิธมฺมกถา นิปฺปริยายเทสนาติ อิมสฺมึ าเน อาคมนียเมว ธุรํ, ตสฺมา ปมํ
เทฺว วิชฺชา นิพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตว อิธาธิปฺเปโต. ฉฬภิญฺเปิ
เอเสว นโย.
     [๒๒] สมฺมาสมฺพุทฺธนิทฺเทเส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปจฺฉิมภเว สจฺจ-
ปฏิเวธโต ปุพฺเพ อญฺสฺส กสฺสจิ สนฺติเก อสฺสุตปุพฺเพสุ. ตโต ปุริมปุริเมสุ
ปน ภเวสุ สพฺพญฺุโพธิสตฺตา พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ
อุคฺคเหตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ อารุยฺห กมฺมฏฺานํ อนุโลมโคตฺรภุํ อาหจฺจ
เปนฺติ, ตสฺมา ปจฺฉิมภวสฺมึเยว อนาจริยกภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตถา ๓- หิ
ตถาคโต ปูริตปารมิตฺตา อญฺสฺส สนฺติเก สามํ อนนุสฺสุเตสุ สงฺขตธมฺเมสุ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม....าณนิพฺพตฺตโกปิ
@๓ ฉ.ม. ตทา              ๔ ฉ.ม. สงฺขตาสงฺขตธมฺเมสุ
"อิทํ ทุกฺขํ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ อตฺตปจฺจกฺเขน าเณน
สามํ ๑- จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติ.
     ตตฺถาติ ตสฺมึ ๒- จตุสจฺจสมฺโพธิสงฺขาเต อรหตฺตมคฺเค. สพฺพญฺุตํ
ปาปุณาติ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ สพฺพญฺุตาเณ เจว ๓- พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ
ปาปุณาติ. พุทฺธานญฺหิ สพฺพญฺุตาณสฺส เจว ทสพลาณสฺส จ อธิคมนโต
ปฏฺาย ๔- อญฺ กาตพฺพํ นาม นตฺถิ. ยถา ปน อุภโตสุชาตสฺส ขตฺติยกุมารสฺส
อภิเสกปฺปตฺติโต ปฏฺาย "อิทํ นามิสฺสริยํ อนาคตนฺ"ติ น วตฺตพฺพํ, สพฺพํ อาคตเมว
โหติ, เอวเมว พุทฺธานํ อรหตฺตมคฺคสฺส อาคมนโต ปฏฺาย "อยนฺนาม คุโณ
น อาคโต น ปฏิวิทฺโธ น ปจฺจกฺโข"ติ น วตฺตพฺโพ, สพฺเพปิ สพฺพญฺุคุณา
อาคตา ปฏิวิทฺธา ปจฺจกฺขกตาว โหนฺติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํ ปารมี-
ปูรณสิทฺธานุภาเวน อริยมคฺเคน ปฏิวิทฺธสพฺพญฺุคุโณ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติ
วุจฺจติ.
     [๒๓] ปจฺเจกพุทฺธนิทฺเทเสปิ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปทสฺส ๕- ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺเจกพุทฺโธ หิ ปจฺฉิมภเว อนาจริยโก
อตฺตุกฺกํสิกาเณเนว ปฏิวิทฺธสจฺโจ สพฺพญฺุตาเณ เจว ๓- พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ
น ปาปุณาติ.
     [๒๔] อุภโตภาควิมุตฺตนิทฺเทเส อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ
อฏฺ สมาปตฺติโย สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ปญฺาย จสฺส
ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปญฺาย สงฺขารคตํ, มคฺคปญฺาย จตฺตาริ สจฺจานิ ปสฺสิตฺวา
จตฺตาโรปิ อาสวา ขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต นามาติ วุจฺจติ. อยญฺหิ ทฺวีหิ ภาเคหิ เทฺว วาเร วิมุตฺโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ตตฺถ จาติ ตสฺมิญฺจ
@๓ ฉ.ม. สพฺพญฺุตญฺาณญฺเจว   ๔ ม. อธิคมตฺถาย   ๕ ฉ.ม. ปเท
อุภโตภาควิมุตฺโต. ตตฺรายํ เถรวาโท:- ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ตาว อาห
"สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน วิมุตฺโตติ
อุภโตภาเคหิ เทฺว วาเร วิมุตฺโต"ติ. ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร "นามนิสฺสิตโก
เอโส"ติ วตฺวา:-
                "อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ ๑- (อุปสีวาติ ภควา)
                 อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ
                 เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต
                 อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺ"ติ ๒-
วตฺวา สุตฺตํ อาหริตฺวา  "นามกายโต จ รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา ๓-
อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ อาห. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห "สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภน-
วิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโต, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโตติ
อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. อิเม ปน ตโยปิ เถรา ปณฺฑิตา, ติณฺณมฺปิ วาเท
การณํ ทิสฺสตีติ ติณฺณมฺปิ วาทํ ตนฺตึ กตฺวา ปยึสุ.
     สงฺเขปโต ปน อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ
อุโภหิ ภาเคหิ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต. โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ
เอเกกโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตานํ จตุนฺนํ นิโรธา
วุฏฺาย อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อนาคามิโน จ วเสน ปญฺจวิโธ โหติ. ตตฺถ ปุริมา จตฺตาโร
สมาปตฺติสีสํ นิโรธํ น สมาปชฺชนฺตีติ ปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตา นาม.
อฏฺสมาปตฺติลาภี อนาคามี ตํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺโตติ นิปฺปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺโ นาม. นนุ จ อรูปา-
วจรชฺฌานมฺปิ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ รูปาจวรจตุตฺถชฺฌานมฺปิ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขิตฺตา  ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๘๑/๕๓๙    ๓ ฉ.ม. สุวิมุตฺตตฺตา
ตมฺปิ ปทฏฺานํ กตฺวา อรหตฺตปฺปตฺเตน อุภโตภาควิมุตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ.
น ภวิตพฺพํ. กสฺมา? รูปกายโต อวิมุตฺตตฺตา. ตญฺหิ กิเลสกายโตว วิมุตฺตํ,
น รูปกายโต, ตสฺมา ตโต วุฏฺาย อรหตฺตปฺปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม น
โหติ. อรูปาวจรมฺปน นามกายโต จ วิมุตฺตํ รูปกายโต จาติ ตเทว ปาทกํ
กตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม ๑- โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     [๒๕] ปญฺาวิมุตฺตนิทฺเทเส ปญฺาย วิมุตฺโตติ ปญฺาวิมุตฺโต. โส
สุกฺขวิปสฺสโก จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺาย อรหตฺตปฺปตฺตา จตฺตาโร จาติ ปญฺจวิโธ
โหติ. เอเตสุ หิ เอโกปิ อฏฺวิโมกฺขลาภี น โหติ. เตเนว น เหว โข อฏฺ
วิโมกฺเขติอาทิมาห. อรูปาวจรชฺฌาเนสุ ปน เอกสฺมึ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตเยว
นาม โหตีติ.
     [๒๖] กายสกฺขินิทฺเทเส เอกจฺเจ อาสวาติ เหฏฺิมมคฺคตฺตยวชฺฌา. อยํ
วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล กายสกฺขีติ วุจฺจติ. โส หิ ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ
กายสกฺขี. ฌานปฺผลํ ๒- ปมํ ผุสติ ปจฺฉา นิโรธนิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติปิ กายสกฺขี.
โส โสตาปตฺติผลฏฺ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺา ฉพฺพิโธ โหตีติ.
     [๒๗] ทิฏฺิปฺปตฺตนิทฺเทเส อิทํ ทุกฺขนฺติ อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ,
น อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ. ทุกฺขสมุทยาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถาภูตํ ปชานาตีติ
เปตฺวา ตณฺหํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ "ทุกฺเข สจฺจนฺ"ติ ยาถาวสรสโต ปชานาติ.
ตณฺหา ปน ทุกฺขํ สมุเทติ ๓- ชเนติ นิพฺพตฺเตติ ปภาเวติ, ตโต ตํ ทุกฺขํ
สมุเทติ, ตสฺมา นํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยสฺมา ปน อิทํ
ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิพฺพานํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อปฺปวตฺตึ คจฺฉนฺติ,
ตสฺมา นํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อริโย ปน อฏฺงฺคิโก
มคฺโค ตํ ทุกฺขํ นิโรธํ คจฺฉติ, เตน ตํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ฌานผสฺสํ  ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ยถาภูตํ ปชานาติ. เอตฺตาวตา นานากฺขเณ สจฺจววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ๑- อิทานิ
เอกกฺขเณ ทสฺเสตุํ ตถาคตปฺปเวทิตาติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาคตปฺปเวทิตาติ
มหาโพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา ตถาคเตน ปฏิวิทฺธา วิทิตา ปากฏํ กตา. ๒- ธมฺมาติ
จตุสจฺจธมฺมา. โวทิฏฺา โหนฺตีติ สุฏฺุ ทิฏฺา โหนฺติ. โวจริตาติ สุฏฺุ
จริตา, ๓- เตสุ อเนน ปญฺา สุฏฺุ จราปิตา โหตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโตติ วุจฺจติ. อยญฺหิ ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ
ทิฏฺิปฺปตฺโต. "ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ"ติ าณํ โหติ ทิฏฺ วิทิตํ
สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ๔- ปญฺายาติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติ.
     [๒๘] สทฺธาวิมุตฺตนิทฺเทเส โน จ โข ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺสาติ ยถา ทิฏฺิปฺ-
ปตฺตสฺส อาสวา ปริกฺขีณา, น เอวํ สทฺธาวิมุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. กิมฺปน เนสํ
กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิ. อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ
น ปาปุณาตีติ. อาคมนียนานตฺเตน, ทิฏฺิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส
วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ,
สทฺธาวิมุตฺโต ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา
ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ. อปิจ เนสํ ปญฺายปิ นานตฺตํ อตฺถิเยว. ทิฏฺิปฺ-
ปตฺตสฺส หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาาณํ ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ,
สทฺธาวิมุตฺตสฺส วิปสฺสนาาณํ โน ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ, ตสฺมา โส
ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ.
     ยถา หิ ทฺวีสุ ตรุเณสุ สิปฺปํ ทสฺเสนฺเตสุ เอกสฺส หตฺเถ ติขิโณ อสิ
เอกสฺส กุณฺโ, ติขิเณน อสินา กทลี ฉิชฺชมานา สทฺทํ น กโรติ, กุณฺเน
อสินา ฉิชฺชมานา "กฏกฏา"ติ สทฺทํ กโรติ. ตตฺถ ติขิเณน อสินา สทฺทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ     ๒ ฉ.ม. ปากฏีกตา
@๓ ฉ.ม. สุจริตา              ๔ ฉ.ม. ปสฺสิตํ
อกโรนฺติยาเอว กทลิยา เฉทนํ วิย ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา-
าณสฺส ติขิณสูรวิปฺปสนฺนภาโว, กุณฺเน อสินา สทฺทํ กโรนฺติยาปิ กทลิยา
เฉทนํ วิย สทฺธาวิมุตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาาณสฺส อติขิณาสูรปฺปสนฺน-
ภาโว เวทิตพฺโพ. อิมํ ปน นยํ "โน"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อาคมนียนานตฺเตเนว
สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ สนฺนิฏฺานํ กตํ.
      อาคมฏฺกถาสุ ปน วุตฺตํ "เอเตสุ หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ
สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ,
ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา
วหติ, ตสฺมา ยถา นาม อติขิเณน ๑- อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ
น มฏฺ โหติ, อสิ น สีฆํ วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ
โหติ. เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา. ยถา ปน ติขิณนิสฺสิเตน ๒-
อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท
น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ. เอวรูปา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา
เวทิตพฺพา"ติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.
อยญฺหิ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติ.
     [๒๙] ธมฺมานุสารีนิทฺเทเส ปฏิปนฺนสฺสาติ อิมินา โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ
ทสฺสิโต. อธิมตฺตนฺติ พลวํ. ปญฺ วาเหตีติ ปญฺาวาหี. ปญฺา อิมํ ปุคฺคลํ
วหตีติ ปญฺาวาหีติปิ วุตฺตํ โหติ. ปญฺาปุพฺพงฺคมนฺติ ปญฺ ปุเรจาริกํ กตฺวา.
อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ธมฺมานุสารีติ วุจฺจติ. โส หิ ปญฺาสงฺขาเตน
ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺเสตํ ๓- นามํ. ผเล
ปน ปตฺเต ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นาติติขิเณน    ๒ ฉ.ม. สุนิสิเตเนว  ๓ ฉ.ม. โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺเสเวตํ
     [๓๐] สทฺธานุสารีนิทฺเทเส สทฺธํ วาเหตีติ สทฺธาวาหี. สทฺธา อิมํ ปุคฺคลํ
วหตีติ สทฺธาวาหีติปิ วุตฺตเมว. สทฺธาปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺธํ ปุเรจาริกํ กตฺวา.
อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธานุสารีติ วุจฺจติ. โส หิ สทฺธาย สรติ
อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี. โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺเสตํ นามํ. ผเล ปน ปตฺเต
สทฺธาวิมุตฺโต นาม โหติ. โลกุตฺตรธมฺมญฺหิ นิพฺพตฺเตนฺตานํ เทฺว ธุรานิ นาม,
เทฺว อภินิเวสา นาม, เทฺว สีสานิ นาม. ตตฺถ สทฺธาธุรํ ปญฺาธุรนฺติ เทฺว
ธุรานิ นาม. เอโก ปน ภิกฺขุ สมถาภินิเวสวเสน ๑- อภินิวิสติ, เอโก
วิปสฺสนาภินิเวสวเสนาติ ๒- อิเม เทฺว อภินิเวสา นาม. เอโก จ มตฺถกํ ปาปุณนฺโต
อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, เอโก ปญฺาวิมุตฺโตติ อิมานิ เทฺว สีสานิ นาม. เย
เกจิ หิ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต อิเม เทฺว ธมฺเม ธุรํ กตฺวา
อิเมสุ ทฺวีสุ าเนสุ อภินิวิสิตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ สีเสหิ ๓- วิมุจฺจนฺติ. เตสุ
โย ภิกฺขุ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปญฺ ธุรํ กตฺวา สมถวเสน อภินิวิฏฺโ อญฺตรํ
อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โส
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม, ปรโต ปน ฉสุ าเนสุ กายสกฺขี
นาม, อรหตฺตผเล ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม.
     อปโร ปญฺเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโ สุทฺธสงฺขาเร
วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณเยว ธมฺมานุสารี นาม, ปรโต ปน ฉสุ าเนสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต
นาม, อรหตฺเต ปตฺเต ปญฺาวิมุตฺโต นาม. อิธ เทฺว นามานิ อปุพฺพานิ, ตานิ
ปุริเมหิ สทฺธึ ปญฺจ โหนฺติ. อปโร อฏฺสมาปตฺติลาภี สทฺธํ ธุรํ กตฺวา
สมาปตฺติวเสน ๔- อภินิวิฏฺโ อญฺตรํ อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมถาภินิเวเสน      ๒ ฉ.ม. วิปสฺสนาภินิเวเสนาติ
@๓ ฉ.ม. าเนหิ            ๔ ฉ.ม. สมาธิวเสน
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม,
ปรโต ฉสุ าเนสุ กายสกฺขีเยว นาม, อรหตฺเต ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโตเยว
นาม. อิธ เอกเมว นามํ อปุพฺพํ, เตน สทฺธึ ปุริมานิ ปญฺจ ฉ โหนฺติ.
อปโร สทฺธเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโ สุทฺธสงฺขาเร วา
รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, ปรโต ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นาม,
อรหตฺเต ปตฺเต ปญฺาวิมุตฺโต นาม. อิธาปิ เอกเมว นามํ อปุพฺพํ, เตน
สทฺธึ ปุริมานิ ฉ สตฺต โหนฺติ. อิเม สตฺต ปุคฺคลา โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา
นาม โหนฺติ. ๑-
     [๓๑] สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเส สตฺตกฺขตฺตุนฺติ สตฺต วาเร. สตฺตกฺขตฺตุปรมา
ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ อฏฺมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม.
โสตาปนฺโน โหตีติ เอตฺถ โสโตติ อริยมคฺโค. เตน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโน
นาม. ยถาห:-
         "โสโต โสโตติ หิทํ สาริปุตฺต วุจฺจติ, กตโม นุ โข
       สาริปุตฺต โสโตติ. อยเมว หิ ภนฺเต อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค
       โสโต. เสยฺยถีทํ, สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธีติ. โสตาปนฺโน
       โสตาปนฺโนติ หิทํ สาริปุตฺต วุจฺจติ, กตโม นุ โข สาริปุตฺต
       โสตาปนฺโนติ. โย หิ ภนฺเต อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน
       มคฺเคน สมนฺนาคโต, อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา
       เอวํนาโม เอวํโคตฺโต อิติ วา"ติ. ๒-
     เอวํ มคฺคกฺขเณปิ โสตาปนฺโน นาม โหติ. อิธ ปน มคฺเคน ผลสฺส
นามํ ทินฺนนฺติ ผลกฺขเณ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นามาติ   ๒ สํ.ม. ๑๙/๑๐๐๑/๓๐๐
     อวินิปาตธมฺโมติ วินิปาตสงฺขาตํ อปายํ อุปปตฺติวเสน อคมนภาโว. ๑-
นิยโตติ มคฺคนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโนติ พุชฺฌนกภาวปรายโน. โส
หิ ปฏิลทฺธมคฺเคน พุชฺฌตีติ  สมฺโพธิปรายโน, อุปริ ตีหิ มคฺเคหิ อวสฺสํ
พุชฺฌิสฺสตีติ วา สมฺโพธิปรายโน. เทเว จ มนุสฺเส จาติ เทวโลกญฺจ
มนุสฺสโลกญฺจ. สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวาติ  ปฏิสนฺธิวเสน อปราปรํ คนฺตฺวา.
ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโรติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ
เอวรูโป ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม วุจฺจติ. อยมฺปน กาเลน เทวโลกสฺส,
กาเลน มนุสฺสโลกสฺส วเสน มิสฺสกภเวน กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๓๒] โกลํโกลนิทฺเทเส กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โสตาปตฺติ-
ผลสจฺฉิกิริยโต หิ ปฏฺาย นีเจ กุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว
นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. เทฺว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน เทฺว วา
ตโย วา ภเว. อิติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวเนว กถิโต, เทสนามตฺตเมว เจตํ "เทฺว
วา ตีณิ วา"ติ. ยาว ฉฏฺภวา สํสรนฺโต ปน โกลํโกโลว โหติ, ๒- วฏฺฏทุกฺขสฺส
ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโรติ. ๒-
     [๓๓] เอกพีชินิทฺเทเส ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ. ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส
เอกํเยว ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นาม. มานุสกํ
ภวนฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตเมว, เทวภวํ นิพฺพตฺเตตีติปิ  ปน วตฺตุํ
วฏฺฏติเยว. ภควตา คหิตนามวเสเนว เจตานิ เอเตสํ นามานิ. เอตฺตกญฺหิ ๓-
านํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ เอกพีชีติ
ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํ. นิยมโต ปน อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, อยํ โกลํโกโล,
อยํ เอกพีชีติ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนาคมนสภาโว, สี. อนาคมนภาโว
@๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ  ๓ ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     โก ปน เตสํ เอตํ ปเภทํ นิยเมตีติ? เกจิ ตาว เถรา "ปุพฺพเหตุ
นิยเมตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "ปมมคฺโค ", เกจิ "อุปริ ตโย มคฺคา ", เกจิ "ติณฺณํ
มคฺคานํ วิปสฺสนา"ติ. ตตฺถ "ปุพฺพเหตุ นิยเมตี"ติ  วาเท "ปมมคฺคสฺส
อุปนิสฺสโย กโต นาม โหติ. อุปริ ตโย มคฺคา นิรูปนิสฺสยา อุปฺปนฺนา"ติ
วจนํ อาปชฺชติ. "ปมมคฺโค นิยเมตี"ติ วาเท อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ
นิรตฺถกตา อาปชฺชติ. "อุปริ ตโย มคฺคา นิยเมนฺตี"ติ  วาเท  "ปมมคฺเค
อนุปฺปนฺเนเยว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนา"ติ  อาปชฺชติ. "ติณฺณํ มคฺคานํ
วิปสฺสนา นิยเมตี"ติ  วาโท ปน ยุชฺชติ. สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ
วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติ, ตโต มนฺทตราย โกลํโกโล,
ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ.
     เอกจฺโจ หิ โสตาปนฺโน วฏฺฏชฺฌาสโย โหติ วฏฺฏาภิรโต, ปุนปฺปุนํ
วฏฺฏสฺมึเยว วิจรติ สนฺทิสฺสติ, อนาถปิณฺฑิกเสฏฺี วิสาขา อุปาสิกา
จูฬรถมหารถเทวปุตฺตา อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต สกฺโก เทวราชา นาคทตฺโต
เทวปุตฺโตติ อิเม หิ เอตฺตกา ชนา วฏฺฏชฺฌาสยา วฏฺฏาภิรตา อาทิโต
ปฏฺาย ๑- ฉสุ เทวโลเกสุ นิพฺพตฺตา เทเวสุเยว โสเธตฺวา ๑- อกนิฏฺเ ตฺวา
ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, อิเม อิธ น คหิตา. น เกวลญฺจิเม, โยปิ มนุสฺเสสุเยว
สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โยปิ เทวโลเก นิพฺพตฺโต เทเวสุเยว
สตฺตกฺขตฺตุํ อปราปรํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิเมปิ อิธ น คหิตา.
มิสฺสกภววเสเนว ปเนตฺถ สตฺตกฺขตฺตุปรมโกลํโกลา มานุสฺสกภวนิพฺพตฺตโกเยว
จ เอกพีชี คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เอเกโก ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน
จตุพฺพิธภาวํ อาปชฺชติ. สทฺธาธุเรเนว จตฺตาโร สตฺตกฺขตฺตุปรมา, จตฺตาโร
โกลํโกลา, จตฺตาโร เอกพีชิโนติ ทฺวาทส โหนฺติ. สเจ ปญฺาย สกฺกา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา
นิพฺพตฺเตตุํ, "อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ เอวํ ปญฺ ธุรํ กตฺวา
สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิภาวํ ปตฺตาปิ ปฏิปทาวเสน ทฺวาทเสวาติ อิเม จตุวีสติ
โสตาปนฺนา อิหฏฺกนิชฺฌานิกวเสเนว อิมสฺมึ าเน กถิตาติ เวทิตพฺพา.
     [๓๔] สกทาคามินิทฺเทเส ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี.
สกิเทวาติ เอกวารํเยว. อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ
จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา
อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ
เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา
ปรินิพฺพายติ. อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก
ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ เอโกว อิธ คหิโตติ
เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ เหฏฺา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย ๑-
โลกุตฺตรกุสลนิทฺเทเส วุตฺตเมว. อิมสฺส ปน สกทาคามิโน เอกพีชินา สทฺธึ
กึ นานากรณนฺติ. เอกพีชิสฺส เอกาว ปฏิสนฺธิ, สกทาคามิสฺส เทฺว ปฏิสนฺธิโย.
อิทํ เตสํ นานากรณนฺติ.
     [๓๕] อนาคามินิทฺเทเส โอรมฺภาคิยานํ สญฺโชนานนฺติ โอรํ วุจฺจติ
กามธาตุ. ยสฺส อิมานิ ปญฺจ พนฺธนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ภวคฺเค
นิพฺพตฺโตปิ คิลิตพลิโส มจฺโฉ วิย ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธกาโก วิย จ ๒- เตหิ
พนฺธเนหิ อากฑฺฒิยมาโน กามธาตุยเมว ปตตีติ ๓- ปญฺจ พนฺธนานิ โอรมฺภาคิยานีติ
วุจฺจนฺติ, เหฏฺาภาคิยานิ เหฏฺาโกฏฺาสิกานีติ อตฺโถ. ปริกฺขยาติ เตสํ
พนฺธนานํ ปริกฺขเยน. โอปปาติโกติ อุปปาตโยนิโก. อิมินาสฺส คพฺภเสยฺยา
ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตตฺถ สุทธาวาสเทวโลเก ๔- ปรินิพฺพายิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี.อ. ๑/๓๖๑/๒๙๖     ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ปวตฺตตีติ           ๔ ฉ.ม. สุทฺธาวาสโลเก
อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตสฺมา โลกา อิธ
อนาวตฺตนสภาโว. พุทฺธทสฺสนเถรทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถายสฺส อาคมนํ
อนิวาริตํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํวิโธ ปุคฺคโล ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อนาคมนโต
อนาคามี นาม วุจฺจติ.
     [๓๖] อนฺตราปรินิพฺพายินิทฺเทเส อุปปนฺนํ วา สมนนฺตราติ อุปปนฺน-
สมนนฺตรา วา หุตฺวา. อปฺปตฺตํ วา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ อายุปฺปมาณํ
เวมชฺฌํ อปฺปตฺตํ วา หุตฺวา อริยมคฺคํ สญฺชเนตีติ อตฺโถ. วาสทฺทวิกปฺปโต
ปน เวมชฺฌํ ปตฺตนฺติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน
สิทฺธา โหนฺติ. อุปริฏฺิมานํ สญฺโชนานนฺติ อุปริ ปญฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ
สญฺโชนานํ อฏฺนฺนํ วา กิเลสานํ. ปหานายาติ เอเตสํ ปชหนตฺถาย มคฺคํ
สญฺชเนติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว
ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายีติ วุจฺจติ.
     [๓๗] อุปหจฺจปรินิพฺพายินิทฺเทเส อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ
อายุปฺปมาณํ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา. อุปหจฺจ วา กาลกิริยนฺติ อุปคนฺตฺวา
กาลกิริยํ, อายุกฺขยสฺส อาสนฺนํ ๑- ตฺวาติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล อวิเหสุ ตาว กปฺปสหสฺสปฺปมาณสฺส อายุโน ปญฺจกปฺปสตสงฺขาตํ
เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ฉฏฺเ วา กปฺปสเต สตฺตมฏฺมนวมานํ วา อญฺตรสฺมึ
ทสเมเยว วา กปฺปสเต ตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต
อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ วุจฺจติ.
     [๓๘] อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายินิทฺเทเสสุ อสงฺขาเรน อปฺปทุกฺเขน
อธิมตฺตปฺปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพานธมฺโมติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาสนฺเน
อสงฺขารปรินิพฺพายี. สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปฺปโยคํ กตฺวาว กิเลส-
ปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพานธมฺโมติ สสงฺขารปรินิพฺพายี.
     [๔๐] อุทฺธํโสตนิทฺเทเส อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ
วาติ อุทฺธํโสโต. อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ
อุทฺธํโสโต. อกนิฏฺ คจฺฉตีติ อกนิฏฺคามี. อวิหา จุโต อตปฺปํ คจฺฉตีติอาทีสุ
อวิเห กปฺปสหสฺสํ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อตปฺปํ คจฺฉติ. ตตฺราปิ
เทฺว กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสํ คจฺฉติ.
ตตฺราปิ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสึ
คจฺฉติ. ตตฺราปิ อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา
อกนิฏฺ คจฺฉติ, ตตฺถ วสนฺโต อริยมคฺคํ สญฺชเนตีติ อตฺโถ.
     อิเมสมฺปน อนาคามีนํ ปเภทชานนตฺถํ อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามีนํ จตุกฺกํ
เวทิตพฺพํ:- ตตฺถ โย อวิหาโต ปฏฺาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา
อกนิฏฺ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามี นาม. โย ปน
เหฏฺา ตโย เทวโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีเทวโลเก ตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ
อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นาม. โย ปน อิโต อกนิฏฺเมว คนฺตฺวา
ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย ปน เหฏฺา จตูสุ
เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี
นามาติ เอวเมเต อฏฺจตฺตาฬีสํ อนาคามิโน โหนฺติ.
     กถํ? อวิเหสุ ๑- ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจ-
ปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโต, เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจ, สสงฺขาร-
ปรินิพฺพายิโน ปญฺจาติ ทส โหนฺติ. ตถา อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิเห
ทสกา จตฺตาฬีสํ, อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตโย ปน
อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน
จตฺตาโร, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโรติ อฏฺ. เอวํ อฏฺจตฺตาฬีสํ โหนฺติ.
     เต สพฺเพปิ อยปปฺปฏิโกปมาย ๑- ทีปิตา:- ทิวสํ สนฺตตฺตานมฺปิ หิ
อารกณฺฏกปิปฺผลิกนขจฺเฉทนานํ อโยมุเข หญฺมาเน ปปฺปฏิกา อุปฺปชฺชิตฺวาว
ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป ปโม อนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา?
อุปฺปนฺนสมนนฺตราว กิเลสปรินิพฺพายนโต. ๓- ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข
หญฺมาเน ปปฺปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป ทุติโย
อนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. ๔- กสฺมา? เวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ตโต
มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺมาเน ปปฺปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา นิวตฺตมานา
ปวิยํ อนุปหจฺจตลา หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, เอวรูโป ตติโย อนฺตราปรินิพฺพายี
เวทิตพฺโพ. ๔- กสฺมา? เวมชฺฌํ ปตฺวา อนุปหจฺจ ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร
อโยมุเข หญฺมาเน ปปฺปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา ปวิยํ ปติตฺวา อุปหจฺจตลา
หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป อุปหจฺจปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา?
กาลกิริยํ อุปคนฺตฺวา อายุคตึ เขเปตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร
อโยมุเข หญฺมาเน ปปฺปฏิกา ปริตฺเต ติณกฏฺเ ปติตฺวา ตํ ปริตฺตํ ติณกฏฺ
ฌาเปตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป อสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา?
อปฺปโยเคน ลหุสาย คติยา ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺมาเน
ปปฺปฏิกา วิปุเล ติณกฏฺปุญฺเช ปติตฺวา ตํ วิปุลํ ติณกฏฺปุญฺชํ ฌาเปตฺวา
ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป สสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา? สปฺปโยเคน
อลหุสาย คติยา ปรินิพฺพายนโต. อปรา มหนฺเตสุ ติณกฏฺปุญฺเชสุ ปตติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปปฏิโกปมาย                    ๒ ฉ.ม. นิพฺพายติ
@๓ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต     ๔ ฉ.ม. ทฏฺพฺโพ
ตตฺถ มหนฺเตสุ ติณกฏฺปุญฺเชสุ ฌายมาเนสุ วีตจฺจิตงฺคาโร วา ชาลา วา
อุปฺปชฺชิตฺวา ๑- กมฺมารสาลํ ฌาเปตฺวา คามนิคมนครรฏฺ ฌาเปตฺวา สมุทฺทนฺตํ
ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี ทฏฺพฺโพ. กสฺมา?
อเนกภวพีชวิปฺผารํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ยสฺมา ปน
อารกณฺฏกาทิเภทํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ อโยกปาลเมว, ตสฺมา สุตฺเต สพฺพวาเรสุ
อโยกปาลนฺเตฺวว วุตฺตํ. ๓- ยถาห:-
            อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ "โน จสฺส,
       โน จ เม สิยา, น ภวิสฺสติ, น เม ภวิสฺสติ, ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ
       ปชหามี"ติ อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ภเว น รชฺชติ, สมฺภเว น
       สชฺชติ. ๔- อตฺถุตฺตริ ปทํ สนฺตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ. ตญฺจ
       ขฺวสฺส ปทํ น สพฺเพน สพฺพํ สจฺฉิกตํ โหติ, ตสฺส น สพฺเพน
       สพฺพํ มานานุสโย ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ ภวราคานุสโย
       ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชานุสโย ปหีโน โหติ.
       โส ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี
       โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต ๕- อโยกปาเล
       หญฺมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข
       ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ
       อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน
       จสฺส ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
       ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปติตฺวา  ๒ ฉ.ม. นิพฺพายติ   ๓ องฺ.สตฺตก.๒๓/๕๒/๗๑ (สฺยา)
@๔ ฉ.ม. น รชฺชติ   ๕ ฉ.ม. ทิวสํ สนฺตตฺเต
       อุปฺปติตฺวา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน
       โหติ โน จสฺส ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต
       อโยกปาเล หญฺมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา
       อนุปหจฺจตลํ นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ
       ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต
       อโยกปาเล หญฺมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา
       อุปหจฺจตลํ นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน
       โหติ โน จสฺส ฯเปฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
       ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา
       อุปฺปติตฺวา ปริตฺเต ติณปุเช วา กฏฺปุญฺเช วา นิปเตยฺย,
       สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย, ธูมมฺปิ ชเนยฺย, อคฺคิมฺปิ ชเนตฺวา
       ธูมมฺปิ ชเนตฺวา ตเมว ปริตฺตํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺปุญฺชํ วา
       ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ
       เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ ปริกฺขยา
       อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
       ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา
       อุปฺปติตฺวา วิปุเล ติณปุญฺเช วา กฏฺปุญฺเช วา นิปเตยฺย, สา
       ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย ฯเปฯ ตเมว วิปุลํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺปุญฺชํ
       วา ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว
       ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ สสงฺขารปรินิพฺพายี
       โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามี. เสยฺยถาปิ
       ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺมาเน ปปฺปฏิกา
       นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา มหนฺเต ติณปุญฺเช วา กฏฺปุญฺเช วา
       นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย ฯเปฯ ตเมว มหนฺตํ
       ติณปุญฺชํ วา กฏฺปุญฺชํ วา ปริยาทิยิตฺวา คจฺฉมฺปิ ทเหยฺย, ๑-
       ทายมฺปิ ๑- ทเหยฺย, คจฺฉมฺปิ ทหิตฺวา ทายมฺปิ ทหิตฺวา หริตนฺตํ
       วา ๒- เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา รมณียํ วา ภูมิภาคํ อาคมฺม
       อนาหารา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน
       โหติ โน จสฺส ฯเปฯ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺคามีติ.
     [๔๑-๔๔] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาว.
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อรหาติ เอตฺถ  ปน ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพา. กถํ?
ตโย หิ วิโมกฺขา สุญฺโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ. ตตฺถ สุญฺตวิโมกฺเขน
วิมุตฺโต ขีณาสโว ปฏิปทาวเสน จตุพฺพิโธ โหติ, ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิต-
วิโมกฺเขหีติ เอวํ ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพา. อิติ อิเม ทฺวาทส อรหนฺโต วิย
ทฺวาทเสว สกทาคามิโน, จตุวีสติ โสตาปนฺนา, อฏฺจตฺตาฬีสํ อนาคามิโนติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทายมฺปีติ วนมฺปีติ โยชนา  ๒ ฉ.ม. หริตนฺตํ วา ปถนฺตํ วา
เอตฺตกา ปุคฺคลา อิโต มุจฺจิตฺวา พหิทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมึเยว
สพฺพญฺุพุทฺธสาสเน อุปฺปชฺชนฺตีติ.
                      เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๕-๖๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=729&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=729&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=36&i=532
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=36&A=2734
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=36&A=2771
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=36&A=2771
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_36