อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            อภิธมฺมปิฏก
                            ยมกวณฺณนา
                           ----------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            อารมฺภกถา
             สงฺเขเปเนว เทวานํ      เทวเทโว สุราลเย
             กถาวตฺถุปฺปกรณํ          เทสยิตฺวา รณญฺชโห.
             ยมสฺส วิสยาตีโต         นานายมกมณฺฑิตํ
             อภิธมฺมปฺปกรณํ           ฉฏฺ ฉฏฺาน เทสโก.
             ยมกํ อยมาวฏฺฏ ๑-       นีลามลตนูรุโห
             ยํ เทสยิ อนุปฺปตฺโต       ตสฺส สํวณฺณนากฺกโม
             อิทานิ ยสฺมา ตสฺมาสฺส     โหติ สํวณฺณนา อยนฺติ.
                     ๑. มูลยมก อุทฺเทสวารวณฺณนา
     [๑] มูลยมกํ ขนฺธยมกํ อายตนยมกํ ธาตุยมกํ สจฺจยมกํ สงฺขารยมกํ
อนุสยยมกํ จิตฺตยมกํ ธมฺมยมกํ อินฺทฺริยยมกนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน
อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตนฺติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ เยสํ ทสนฺนํ ยมกานํ วเสน
อิทํ ปกรณํ ทสวิเธน วิภตฺตํ, เตสญฺเจว อิมสฺส จ ปกรณสฺส นามตฺโถ ตาว
เอวํ เวทิตพฺโพ:- เกนฏฺเน ยมกนฺติ? ยุคลฏฺเน. ยุคลญฺหิ ยมกนฺติ วุจฺจติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยมาวตฺต-
"ยมกปาฏิหาริยํ ยมกสาลา"ติอาทีสุ วิย. อิติ ยุคลสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน
เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกํ ยมกนฺนาม, อิเมสํ ปน ยมกานํ สมูหภาวโต
สพฺพเมตํ ปกรณํ ยมกนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ มูลวเสน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ กตฺวา เทสิตตฺตา ทสนฺนํ ตาว สพฺพปมํ
มูลยมกนฺติ วุตฺตํ. ตสฺส อุทฺเทสวาโร นิทฺเทสวาโรติ เทฺว วารา โหนฺติ, เตสุ
อุทฺทิฏฺานุกฺกเมน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา อุทฺเทสวาโร ปโม. ตสฺส เย เกจิ กุสลา
ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา, เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา
กุสลาติ อิทํ ยมกํ อาทิ. ตสฺส กุสลากุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน
อตฺถยมกนฺติ วา เตสญฺเว อตฺถานํ วเสน อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปาลิธมฺมวเสน
ธมฺมยมกนฺติ วา อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา
ยมกภาโว เวทิตพฺโพ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
     อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิเต อิมสฺมึ มูลยมเก อุทฺเทสวารสฺเสว
ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาลิววตฺถานเมว เอวํ เวทิตพฺพํ:-
กุสลตฺติกมาติกายญฺหิ "กุสลา ธมฺมา"ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย มูลมูลนโย
มูลกนโย มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติ. เตสํ เอเกกสฺมึ นเย
มูลยมกํ เอกมูลยมกํ อญฺมญฺมูลยมกนฺติ ตีณิ ตีณิ ยมกานิ. เอวํ จตูสุ
นเยสุ ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมึ ยมเก อนุโลมปฏิโลมวเสน เทฺว เทฺว
ปุจฺฉาติ จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกาย ปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน เทฺว เทฺว
อตฺถาติ อฏฺจตฺตาฬีส อตฺถาติ.
     ตตฺถ เย เกจิ กุสลา ธมฺมาติ กุสเลสุ "กุสลา นุ โข, น กุสลา นุ
โข"ติ สนฺเทหาภาวโต อิมสฺมึ ปเท สนฺนิฏฺานตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺเพ เต
กุสลมูลาติ "สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมา กุสลมูลา นุ โข, นนุ โข"ติ เอวํ
วิมติวเสน ปุจฺฉิตตฺตา อิมสฺมึ ปเท สํสยตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ โข เวเนยฺยานํ
สํสยฏฺาเน สํสยทีปนตฺถํ วุตฺโต, ตถาคตสฺส ปน สํสโย นาม นตฺถิ. อิโต
ปเรสุปิ ปุจฺฉาปเทสุ เอเสว นโย.
     ยถา จ กุสลปทํ นิสฺสาย อิเม จตฺตาโร นยา, เอเกกสฺมึ นเย ติณฺณํ
ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ทฺวาทส ยมกานิ, เอเกกสฺมึ ยมเก ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ
ปุจฺฉานํ วเสน จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกาย ปุจฺฉาย ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ
วเสน อฏฺจตฺตาฬีส อตฺถา จ โหนฺติ, อกุสลปทํ นิสฺสายปิ ตเถว, อพฺยากตปทํ
นิสฺสายปิ ตเถว, ตีณิปิ ปทานิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิฏฺ นามปทํ นิสฺสายปิ ตเถวาติ
กุสลตฺติกมาติกาย จตูสุ ปเทสุ สพฺเพสุปิ ๑- โสฬสนยา อฏฺจตฺตาฬีสยมกานิ
ฉนฺนวุติปุจฺฉา เทฺวนวุติสตอตฺถา จ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
เอตฺตาวตา มูลวาโร นาม ปมํ อุทฺทิฏฺโ โหติ.
     ตโต ปรํ เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลเหตูติอาทโย ตสฺเสว
มูลวารสฺส เววจนวเสน นว วารา อุทฺทิฏฺา. อิติ มูลวาโร เหตุวาโร นิทานวาโร
สมฺภววาโร ปภววาโร สมุฏฺานวาโร อาหารวาโร อาลมฺพณวาโร ๒- ปจฺจยวาโร
สมุทยวาโรติ สพฺเพปิ ทส วารา โหนฺติ. ตตฺถ มูลวาเร อาคตปริจฺเฉเทเนว
เสเสสุปิ นยาทโย เวทิตพฺพาติ สพฺเพสุปิ ทสสุ วาเรสุ สฏฺิสตนยา อสีตฺยาธิกานิ
จตฺตาริ ยมกสตานิ สฏฺยาธิกานิ นวปุจฺฉาสตานิ วีสาธิกานิ เอกูนวีสติ
อตฺถสตานิ จ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ ตาว อุทฺเทสวาเร นยยมกปุจฺฉา-
อตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาลิววตฺถานเมตํ เวทิตพฺพํ.
     มูลํ เหตุ นิทานญฺจาติ คาถา ทสนฺนมฺปิ วารานํ อุทฺทานคาถา นาม.
ตตฺถ มูลาทีนิ สพฺพานิปิ การณเววจนาเนว. การณญฺหิ ปติฏฺานฏฺเน มูลํ,
อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ, หนฺท นํ คณฺหถาติ ทสฺเสนฺตํ
วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ, เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ ๓- สมฺภโว, ผลํ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺเพปิ   ๒ ฉ.ม. อารมฺมณวาโร
@๓ ฉ.ม. สมฺโภตีติ  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ปภวตีติ ปภโว, สมุฏฺาติ เอตฺถ ผลํ เอเตน วา สมุฏฺาตีติ สมุฏฺานํ,
อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร, อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเน ๑- อตฺตโน ผเลน
อาลมฺพิยตีติ อาลมฺพณํ, เอตํ ปฏิจฺจ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ
ปจฺจโย, เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโย. เอวเมเตสํ ปทานํ วจนตฺโถ
เวทิตพฺโพติ. ๒-
                      อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๒๗-๓๓๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=7355&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=7355&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=38&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=38&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=38&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=38&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_38