ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๓. อายตนยมก
                      ๑. ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา
     [๑-๙] อิทานิ มูลยมเก เทสิเตเยว กุสลาทิธมฺเม อายตนวเสนาปิ
สงฺคณฺหิตฺวา ขนฺธยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อายตนยมกสฺส วณฺณนา โหติ.
ตตฺถ ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาลิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ยเถว หิ ตตฺถ
ปณฺณตฺติวาโร ปวตฺติวาโร ปริญฺาวาโรติ ตโย มหาวารา โหนฺติ, ตถา อิธาปิ.
วจนตฺโถปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิธาปิ จ ปณฺณตฺติวาโร
อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ววตฺถิโต, อิตเร นิทฺเทสวเสเนว. ตตฺถ "ทฺวาทสา-
ยตนานี"ติ ปทํ อาทึ กตฺวา ยาว "นายตนา น มโน"ติ, ตาว ปณฺณตฺติวารสฺส
อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ทฺวาทสายตนานีติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ
อายตนานํ อุทฺเทโส. จกฺขายตนํ ฯเปฯ ธมฺมายตนนฺติ เตสญฺเว ปเภทโต
นามววตฺถานํ. ยมกวเสน ปุจฺฉาสุขตฺถญฺเจตฺถ ปมํ ปฏิปาฏิยา อชฺฌตฺตรูปายตนานิ
วุตฺตานิ, ปจฺฉา พาหิรรูปายตนานิ, ปริโยสาเน มนายตนธมฺมายตนานิ.
     ยถา ปน เหฏฺา ขนฺธวเสน, เอวมิธ อิเมสํ อายตนานํ วเสน ปทโสธนวาโร
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธายตนวาโร สุทฺธายตนมูลจกฺกวาโรติ จตฺตาโรว นยวารา
โหนฺติ. เอเกโก เจตฺถ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธเยว. เตสํ อตฺโถ ตตฺถ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา ปน ขนฺธยมเก ปทโสธนวารสฺส อนุโลมวาเร
"รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺ"ติอาทีนิ ปญฺจ ยมกานิ, ตถา อิธ "จกฺขุ
จกฺขายตนํ, จกฺขายตนํ จกฺขู"ติอาทีนิ ทฺวาทส, ปฏิโลมวาเรปิ "น จกฺขุ น
จกฺขายตนํ, น จกฺขายตนํ น จกฺขู"ติอาทีนิ ทฺวาทส. ปทโสธนมูลจกฺกวารสฺส
ปเนตฺถ อนุโลมวาเร เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทเสกาทส กตฺวา ทฺวตฺตึสสตํ
ยมกานิ, ปฏิโลมวาเรปิ ทฺวตฺตึสสตเมว. สุทฺธายตนวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร
ทฺวาทส, ปฏิโลมวาเร ทฺวาทส. สุทฺธายตนมูลจกฺกวารสฺสาปิ อนุโลมวาเร
เอเกกายตนมูลกานิ เอกาทเสกาทส กตฺวา ทฺวตฺตึสสตํ ยมกานิ, ปฏิโลมวาเรปิ
ทฺวตฺตึสสตเมวาติ เอวมิธ ฉสตฺตตาธิเกหิ ปญฺจหิ ยมกสเตหิ ทฺวิปญฺาสาธิเกหิ
เอกาทสหิ ปุจฺฉาสเตหิ จตุราธิเกหิ เตวีสาย อตฺถสเตหิ จ ปฏิมณฺฑิโต
ปณฺณตฺติวารสฺส อุทฺเทสวาโร เวทิตพฺโพ.
                    ปณฺณตฺติอุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------
                      ๑. ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา
     [๑๐-๑๗] นิทฺเทสวาเร ปนสฺส เหฏฺา ขนฺธยมกสฺส ปณฺณตฺติวารนิทฺเทเส
วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ ๑- อญฺตฺร วิเสสา. ตตฺรายํ วิเสโส:- ทิพฺพจกฺขูติ
ทุติยวิชฺชาาณํ. ปญฺาจกฺขูติ ตติยวิชฺชาาณํ. ทิพฺพโสตนฺติ ทุติยอภิญฺาณํ.
ตณฺหาโสตนฺติ ตณฺหาว. อวเสโส กาโยติ นามกาโย รูปกาโย หตฺถิกาโย
อสฺสกาโยติ เอวมาทิ. อวเสสํ รูปนฺติ รูปายตนโต เสสํ ภูตุปาทารูปญฺเจว
ปิยรูปสาตรูปญฺจ. สีลคนฺโธติอาทีนิ วายนฏฺเน สีลาทีนํเยว นามานิ. อตฺถรโสติ-
อาทีนิปิ สาทุมธุรฏฺเน อตฺถาทีนญฺเว นามานิ. อวเสโส ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺมาทิ-
อเนกปฺปเภโทติ อยเมตฺถ วิเสโส.
                    ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                         ๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
     [๑๘-๒๑] อิธาปิ จ ปวตฺติวารสฺส อุปฺปาทวาราทีสุ ตีสุ อนฺตรวาเรสุ
เอเกกสฺมึ ฉเฬว กาลเภทา, เตสํ เอเกกสฺมึ กาเล ปุคฺคลวาราทโย ตโย วารา,
เต สพฺเพปิ อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิธาว โหนฺติ. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทิตพฺโพ
ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย ยถา ขนฺธยมเก รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, เวทนากฺ-
ขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สญฺากฺขนฺธมูลกานิ เทฺว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ
อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติ, เอวํ "ยสฺส จกฺขฺวายตนํ อุปฺปชฺชติ
ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ, ยสฺส วา ปน โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ ตสฺส
จกฺขฺวายตนํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส จกฺขฺวายตนํ อุปฺปชฺชติ ตสฺส ฆานายตนํ
ชิวฺหายตนํ กายายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ
มนายตนํ ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชติ, ยสฺส วา ปน ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชติ ตสฺส
จกฺขฺวายตนํ อุปฺปชฺชตี"ติ เอวํ จกฺขฺวายตนมูลกานิ เอกาทส. "ยสฺส โสตายตนํ
อุปฺปชฺชติ ตสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตี"ติอาทินา นเยน โสตายตนมูลกานิ ทส,
ฆานายตนมูลกานิ นว, ชิวฺหายตนมูลกานิ อฏฺ, กายายตนมูลกานิ สตฺต,
รูปายตนมูลกานิ ฉ, สทฺทายตนมูลกานิ ปญฺจ, คนฺธายตนมูลกานิ จตฺตาริ,
รสายตนมูลกานิ  ตีณิ, โผฏฺพฺพายตนมูลกานิ เทฺว, มนายตนมูลกํ เอกนฺติ
อคฺคหิตคฺคหเณน ฉสฏฺิยมกานิ โหนฺติ.
     ตตฺถ จกฺขฺวายตนมูลเกสุ เอกาทสสุ "ยสฺส จกฺขฺวายตนํ อุปฺปชฺชติ
ตสฺส โสตายตนํ ฆานายตนํ รูปายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี"ติ
อิมานิ ปญฺเจว วิสฺสชฺชิตานิ. เตสุ ปมํ วิสฺสชฺชิตพฺพํ ตาว วิสฺสชฺชิตํ. ทุติยํ
กิญฺจาปิ ปเมน สทิสวิสฺสชฺชนํ, จกฺขุโสตายตนานํ ปวตฺติฏฺาเน ปน
ฆานายตนสฺส น เอกนฺเตน ปวตฺติโต "กถํ นุ โข เอตํ วิสฺสชฺเชตพฺพนฺ"ติ
วิมตินิวารณตฺถํ วิสฺสชฺชิตํ. รูปายตนมนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ ตีณิ ยมกานิ
อสทิสวิสฺสชฺชนตฺตา วิสฺสชฺชิตานิ. เสเสสุ ชิวฺหายตนกายายตเนหิ ตาว สทฺธึ เทฺว
ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนานิ. สทฺทายตนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ
อนุปฺปตฺติโต เตน สทฺธึ ยมกสฺส วิสฺสชฺชนเมว นตฺถิ. คนฺธรสโผฏฺพฺพา-
ยตเนหิปิ สทฺธึ ตีณิ ยมกานิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ สทฺธึ ๑- สทิสวิสฺสชฺชนาเนว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
โหนฺตีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิ. โสตายตนมูลเกสุ ยํ ลพฺภติ, ตํ
ปุริเมหิ สทิสวิสฺสชฺชนเมวาติ เอกมฺปิ ปาลึ นารุฬฺหํ. ฆานายตนมูลเกสุ
รูปายตเนน สทฺธึ เอกํ มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธึ เทฺวติ ตีณิ ยมกานิ
ปาลึ อารุฬฺหานิ, เสสานิ ฆานายตนยมเกน สทฺธึ ๑- สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา
นารุฬฺหานิ. ตถา ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิ รูปายตนมูลเกสุ มนายตน-
ธมฺมายตเนหิ สทฺธึ เทฺวเยว วิสฺสชฺชิตานิ. คนฺธรสโผฏฺพฺเพหิ ปน สทฺธึ ตีณิ
รูปายตนมนายตเนหิ สทฺธึ สทิสวิสฺสชฺชนานิ. ยเถว เหฏฺ๒- "สรูปกานํ
อจิตฺตกานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ "สรูปกานํ อคนฺธกานํ อรสกานํ
อโผฏฺพฺพกานนฺ"ติ โยชนา เวทิตพฺพา. คนฺธาทีนิ เจตฺถ อายตนภูตาเนว
อธิปฺเปตานิ, ตสฺมา "สรูปกานํ สคนฺธายตนานนฺ"ติ อายตนวเสเนตฺถ อตฺโถ
ทฏฺพฺโพ.
     สทฺทายตนมูลกานิ อตฺถาภาวโต ปาลึ นารุฬฺหาเนว. คนฺธรสโผฏฺพฺพ-
มูลกานิ จตฺตาริ ตีณิ เทฺว จ เหฏฺิเมหิ สทฺธึ ๑- สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา ปาลึ
นารุฬฺหานิ. มนายตนมูลกํ วิสฺสชฺชิตเมวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล
ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย กติปยยมกวิสฺสชฺชเนเนว ฉสฏฺิยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ
นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา จ ปุคฺคลวาเร, เอวํ โอกาสวาเรปิ
ปุคฺคโลกาสวาเรปิ ฉสฏฺีติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย
อฏฺนวุติสตยมกานิ โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปีติ
สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ฉนฺนวุตาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ โหนฺติ. เตสุ
เทฺวนวุตาธิกานิ สตฺต ปุจฺฉาสตานิ จตุราสีตฺยาธิกานิ จ ปณฺณรส อตฺถสตานิ
โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ เสเสสุปิ ปญฺจสุ กาลเภเทสูติ สพฺพานิปิ
ฉสตฺตตาธิกานิ เตวีสติยมกสตานิ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ     ฉ.ม. เหตฺถ
อิทเมตฺถ อุปฺปาทวาเร ปาลิววตฺถานํ. นิโรธวารอุปฺปาทนิโรธวาเรสุปิ เอเสว
นโยติ สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อฏฺวีสานิ เอกสตฺตติยมกสตานิ, ตโต ทิคุณา
ปุจฺฉา, ตโต ทิคุณา อตฺถา เวทิตพฺพา. ปาลิ ปน มนายตนํ ธมฺมายตนญฺจ
เอกสทิสํ, นานํ นตฺถิ. อุปริ ปน "วาเร สงฺเขโป โหตี"ติอาทีนิ วตฺวา ตตฺถ
ตตฺถ สงฺขิตฺตา. ตสฺมา ยํ ตตฺถ ตตฺถ สงฺขิตฺตํ, ตํ สพฺพํ อสมฺมุยฺหนฺเตหิ
สลฺลกฺเขตพฺพํ.
     อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํ:- สจกฺขุกานํ อโสตกานนฺติ อปาเย
ชาติพธิรํ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ สจกฺขุโก อโสตโก หุตฺวา
อุปปชฺชติ. ยถาห "กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ
ปาตุภวนฺติ, โอปปาติกานํ เปตานํ โอปปาติกานํ อสุรานํ โอปปาติกานํ
ติรจฺฉานคตานํ โอปปาติกานํ เนรยิกานํ ชจฺจพธิรานํ อุปปตฺติกฺขเณ
ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ จกฺขฺวายตนํ รูปฆานคนฺธชิวฺหารสกายโผฏฺพฺพายตนํ
มนายตนํ ธมฺมายตนนฺ"ติ. สจกฺขุกานํ สโสตกานนฺติ สุคติทุคฺคตีสุ
ปริปุณฺณายตเน จ โอปปาติเก รูปีพฺรหฺมาโน จ สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ สจกฺขุกา
สโสตกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติ. ยถาห "กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ
เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กามาวจรานํ เทวานํ ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ
โอปปาติกานํ เปตานํ โอปปาติกานํ อสุรานํ โอปปาติกานํ ติรจฺฉานคตานํ
โอปปาติกานํ เนรยิกานํ ปริปุณฺณายตนานํ. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ
ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ จกฺขฺวายตนํ รูปโสตมนายตนํ ธมฺมายตนนฺ"ติ.
     อฆานกานนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทโย สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ สจกฺขุกา
อฆานกา หุตฺวา อุปปชฺชนฺติ. กามธาตุยา ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ.
ยทิ ภเวยฺย, "กสฺสจิ อฏฺ อายตนานิ ปาตุภวนฺตี"ติ วเทยฺย. โย คพฺภเสยฺยโก
ปน อฆานโก สิยา, โส "สจกฺขุกานนฺ"ติ วจนโต อิธ อนธิปฺเปโต. สจกฺขุกานํ
สฆานกานนฺติ ชจฺจพธิรมฺปิ ปริปุณฺณายตนมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ.
สฆานกานํ อจกฺขุกานนฺติ ชจฺจนฺธมฺปิ ชจฺจพธิรมฺปิ โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ.
สฆานกานํ สจกฺขุกานนฺติ ปริปุณฺณายตนเมว โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตํ.
     สรูปกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรโอปปาติเกสุ อญฺตโรปิ
คพฺภเสยฺยโกปิ ลพฺภติเยว. สจิตฺตกานํ อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺเตหิ
ชจฺจนฺธาทีหิ ตีหิ สทฺธึ อรูปิโนปิ ลพฺภนฺติ. อจกฺขุกานนฺติ เอตฺถ ปุริมปเท
วุตฺเตหิ จตูหิ สทฺธึ อสญฺสตฺตาปิ ลพฺภนฺติ. สรูปกานํ อฆานกานนฺติ เอตฺถ
คพฺภเสยฺยกา จ อสญฺสตฺตา จ เสสรูปีพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติ. สจิตฺตกานํ
อฆานกานนฺติ เอตฺถ คพฺภเสยฺยกา จ รูปารูปีพฺรหฺมาโน จ ลพฺภนฺติ. อจิตฺตกานํ
อรูปกานนฺติ ปเทสุ ปน เอกโวการจตุโวการสตฺตาว ลพฺภนฺตีติ อิมินา นเยน
สพฺเพสุ ปุคฺคลวาเรสุ ปุคฺคลวิภาโค เวทิตพฺโพ.
     [๒๒-๒๕๔] โอกาสวาเร ยตฺถ จกฺขายตนนฺติ รูปีพฺรหฺมโลเก ๑- ปุจฺฉติ,
เตเนว อามนฺตาติ วุตฺตํ. ตสฺมิญฺหิ ตเล นิยมโต ตานิ อายตนานิ ปฏิสนฺธิยํ
อุปฺปชฺชนฺติ. อิทเมตฺถ นยมุขํ, อิมินา นยมุเขน สกเลปิ ปวตฺติวาเร อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ปริญฺาวาโร ขนฺธยมเก วุตฺตนโยเยวาติ.
                       ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      อายตนยมกวณฺณนา สมตฺตา.
                         --------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๔๙-๓๕๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=7852&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=7852&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=38&i=279              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=38&A=2342              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=38&A=1732              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=38&A=1732              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_38

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]