ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๗. อนุสยยมก
                    ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา.
     [๑] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน
เอกเทสํ สงฺคณฺหิตฺวา สงฺขารยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อนุสยยมกสฺส อตฺถวณฺณนา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อญฺญานิ     ฉ.ม. อตฺถวินิจฺฉโย
โหติ. ตตฺถ ปาลิววตฺถานํ ตาว เวทิตพฺพํ:- อิมสฺมิญฺหิ อนุสยยมเก ขนฺธยมกาทีสุ
วิย เทสนํ อกตฺวา อญฺเญน นเยน ปาลิเทสนา กตา. กถํ? ปฐมํ ตาว
ปริจฺเฉทโต อุทฺเทสโต อุปฺปตฺติฏฺฐานโตติ ตีหากาเรหิ อนุสเย คาหาเปตุํ
ปริจฺเฉทวาโร ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร อุปฺปตฺติฏฺฐานวาโรติ ตโย วารา เทสิตา.
ตโต สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา กตา. ตตฺถ
สตฺต อนุสยาติ อยํ "สตฺเตว, น ตโต อุทฺธํ, น เหฏฺฐา"ติ คณนปริจฺเฉเทน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นาม. กามราคานุสโย
ฯเปฯ อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวาเรน ปริจฺฉินฺนานํ ธมฺมานํ ๑- นามมตฺตํ
อุทฺทิสิตฺวา "อิเม นาม เต"ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นาม. กตฺถ
กามราคานุสโย อนุเสติ ฯเปฯ เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ อยํ "อิเมสุ
นาม วาเรสุ ๒- อิเม อนุสยา อนุเสนฺตี"ติ เอวํ เตสญฺเญว อุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส
เทสิตตฺตา อุปฺปตฺติฏฺฐานวาโร นาม.
     เยสมฺปน สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา
กตา, เตสํ อิมานิ นามานิ:- อนุสยวาโร สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริญฺญาวาโร
ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติ. เตสุ ปฐโม อนุสยวาโร, โส อนุโลม-
ปฏิโลมนยวเสน ทุวิโธ โหติ.
     ตตฺถ อนุโลมนเย "ยสฺส อนุเสติ, ยตฺถ อนุเสติ, ยสฺส ยตฺถานุเสตี"ติ
ปุคฺคโลกาสตทุภยวเสน ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ. เตสุ ปฐเม ปุคฺคลวาเร "ยสฺส
กามราคานุสโย อนุเสติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ยสฺส วา ปน ปฏิฆานุสโย
อนุเสติ ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ ตสฺส
มานานุสโย ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย อนุเสติ,
ยสฺส วา ปน อวิชฺชานุสโย อนุเสติ ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตี"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. ฐาเนสุ
กามราคานุสยมูลกานิ ฉ ยมกานิ. ปุน อคฺคหิตคฺคหณวเสน ปฏิฆานุสยมูลกานิ
ปญฺจ, มานานุสยมูลกานิ จตฺตาริ, ทิฏฺฐานุสยมูลกานิ ตีณิ, วิจิกิจฺฉานุสยมูลกานิ
เทฺว, ภวราคานุสยมูลกํ เอกนฺติ เอวํ สพฺพานิปิ เอกมูลกานิ เอกวีสติ, ปุน
"ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ อนุเสนฺตี"ติ เอวํ อาคตานิ ทุกมูลกานิ
ปญฺจ, ติกมูลกานิ จตฺตาริ, จตุกฺกมูลกานิ ตีณิ, ปญฺจกมูลกานิ เทฺว, ฉกฺกมูลกํ
เอกนฺติ อปรานิปิ ปณฺณรส โหนฺติ. ตานิ ปุริเมหิ เอกวีสติยา สทฺธึ ฉตฺตึสาติ
ปุคฺคลวาเร ฉตฺตึส ยมกานิ. ตถา โอกาสวาเร, ตถา ปุคฺคโลกาสวาเรติ
สพฺพานิปิ อนุโลมนเย อฏฺฐสตยมกานิ, ตถา ปฏิโลมนเยติ อนุสยวาเร โสฬสาธิกานิ
เทฺว ยมกสตานิ ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา. ยถา
เจตฺถ, เอวํ สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริญฺญาวาโร ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโรติ
อิเมสมฺปิ ปญฺจนฺนํ วารานํ เอเกกสฺมึ ยมกคณนา ยมกทิคุณา ปุจฺฉา
ปุจฺฉาทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพา. อยมฺปเนตฺถ ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ วิเสโส:-
โอกาสวาเร "ยตฺถ ตตฺถา"ติ อวตฺวา ยโต ตโตติ นิสฺสกฺกวจเนน เทสนา
กตา. เสสํ ตาทิสเมว.
     โย ปนายํ สพฺพตฺถ ปจฺฉิโม ๑- ธาตุวาโร นาม, โส ปุจฺฉาวาโร
วิสฺสชฺชนวาโรติ ทฺวิธา ฐิโต. ตสฺส ปุจฺฉาวาเร กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ
อุปปชฺชนฺตสฺสาติ วตฺวา "กามธาตุํ วา ปน อุปปชฺชนฺตสฺส กามธาตุยา จุตสฺสา"ติ
น วุตฺตํ. กึการณา? อตฺถวิเสสาภาวโต. เทฺวปิ หิ เอตา ปุจฺฉา เอกตฺถาเยว,
ตสฺมา เอเกกมฺหา ยมกา เอเกกเมว ปุจฺฉํ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพปุจฺฉาวสาเน
ปุจฺฉานุกฺกเมเนว "กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต
อนุสยา อนุเสนฺตี"ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนํ กตํ.
     ตตฺถ "กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส, รูปธาตุํ, อรูปธาตุํ,
นกามธาตุํ, นรูปธาตุํ, นอรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา"ติ ฉ สุทฺธิกปุจฺฉา, "นกามธาตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพปจฺฉิโม
นอรูปธาตุํ, นรูปธาตุํ นอรูปธาตุํ, นกามธาตุํ นรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา"ติ
ติสฺโส มิสฺสกปุจฺฉา จาติ กามธาตุมูลิกา นว อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตถา
รูปธาตุมูลิกา นว, อรูปธาตุมูลิกา นวาติ สตฺตวีสติ อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตถา
นกามธาตุนรูปธาตุนอรูปธาตุมูลิกา สตฺตวีสติ ปฏิโลมปุจฺฉา. ปุน "นกามธาตุยา
นอรูปธาตุยา นรูปธาตุยา นอรูปธาตุยา นกามธาตุยา นอรูปธาตุยา"ติ สตฺตวีสติ
ทุกมูลิกปุจฺฉาติ สพฺพาปิ สมฺปิณฺฑิตา เอกาสีติ ปุจฺฉา โหนฺติ, ตาสํ วเสเนตฺถ
วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพนฺติ ๑- อิทํ ธาตุวาเร ปาลิววตฺถานํ. เอวํ ตาว สกเลปิ
อนุสยยมเก ปาลิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํ.
     อาทิโต ปฏฺฐาย ปเนตฺถ ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตตฺถ ตตฺถ อยํ วินิจฺฉยกถา:-
อนุสยาติ เกนฏฺเฐน อนุสยา? อนุสยนฏฺเฐน. โก เอส อนุสยนฏฺโฐ นามาติ?
อปฺปหีนฏฺโฐ. เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเฐน สตฺตสฺส ๒- สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม,
ตสฺมา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ. อนุเสนฺตีติ อนุรูปการณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ
อตฺโถ. อถาปิ สิยา:- อนุสยนฏฺโฐ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ
อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺริทํ
ปฏิวจนํ:- อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเฐน
ถามคตกิเลโสติ ๓- วุจฺจติ. โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเฐน
สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา
อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุชฺชตีติ. ๔-
     ตตฺริทํ ปมาณํ:- อภิธมฺเม ตาว กถาวตฺถุสฺมึ ๕- "อนุสยา อพฺยากตา
อนุสยา อเหตุกา อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา"ติ สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตา.
ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๖- "ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี"ติ ปุจฺฉํ กตฺวา อนุสยานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กตนฺติ         ฉ.ม. ตสฺส ตสฺส
@ ฉ.ม.....กิเลโส     ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@ อภิ. ๓๗/๕๕๔/๓๓๘    ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๙๙/๖๐๕ (สฺยา)
ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย "ถามคตานุสยํ ปชหตี"ติ วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคเห ปน
โมหสฺส ปทภาชเน "อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห
อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี"ติ ๑- อกุสลจิตฺเตน สทฺธึ อวิชฺชานุสยสฺส
อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต. อิมสฺมึเยว อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อญฺญตรสฺมึ
อุปฺปชฺชนวาเร "ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี"ติ-
อาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา "อนุเสนฺตีติ อนุรูปการณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ยํ วุตฺตํ,
ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยมฺปิ "จิตฺตสมฺปยุตฺโต
สารมฺมโณ"ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมว. อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน
จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ. กามราคานุสโยติอาทีสุ
กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย.
                 ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                        อุปฺปตฺติฏฺฐานวารวณฺณนา
     [๒] อิทานิ เนสํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ ปกาเสตุํ กตฺถ กามราคานุสโย
อนุเสตีติอาทิมาห. ตตฺถ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ กามาวจรภูมิยํ สุขาย จ
อุเปกฺขาย จาติ ทฺวีสุ เวทนาสุ. เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติ อิมาสุ ทฺวีสุ
เวทนาสุ อุปฺปชฺชติ. โส ปเนส อกุสลสุขุเปกฺขาเวทนาสุ ๒- สหชาตวเสน จ
อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ. อกุสลาย สุขเวทนาย เจว
อุเปกฺขาเวทนาย จ สหชาโตปิ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, ตา เวทนา อารมฺมณํ
กตฺวาปิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อวเสสา ปน กามาวจรกุสลวิปากกิริยาเวทนา
อารมฺมณเมว กตฺวา อุปฺปชฺชติ. กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๔/๓๙๐/๑๐๙    ฉ.ม. อกุสลเวทนาสุ
ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาเณสุปิ อนุเสติเยว. น หิ สกฺกา
เวทนาสุ อนุสยมาเนน ตํสมฺปยุตฺเตหิ สญฺญาทีหิ สทฺธึ อสหชาเตน วา ภวิตุํ
ตํสมฺปยุตฺเต วา สญฺญาทโย อารมฺมณํ อกตฺวา อุปฺปชฺชิตุํ. เอวํ สนฺเตปิ ปน
ยสฺมา อิมา เทฺว เวทนาว สาตสนฺตสุขตฺตา อสฺสาทฏฺเฐน กามราคานุสยสฺส
อุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานา, ตสฺมา "ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ
กามราคานุสโย อนุเสตี"ติ วุตฺตํ. โอฬาริกวเสน หิ โพธเวเนยฺเย สุขํ
โพเธตุนฺติ.
     นนุ เจส อารมฺมณวเสน อนุสยมาโน น เกวลํ อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุ เจว
เวทนาสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อิฏฺเฐสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติเยว. วุตฺตมฺปิ
เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ๑- "ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย ๒-
อนุเสตี"ติ. อิมสฺมิมฺปิ ปกรเณ อนุสยวารสฺส ปฏิโลมนเย วุตฺตํ "ยตฺถ
กามราคานุสโย นานุเสติ ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย นานุเสตีติ, ทุกฺขาย เวทนาย
รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ โน จ ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย
นานุเสติ, อปริยาปนฺเน เอตฺถ กามราคานุสโย จ นานุเสติ ทิฏฺฐานุสโย จ
นานุเสตี"ติ. เอตฺถ หิ ทุกฺขาย เวทนาย เจว รูปธาตุอาทีสุ จ นานุเสตีติ วุตฺตตฺตา
สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ทุกฺขเวทนํ สโอกาเส รูปารูปาวจรธมฺเม นว จ โลกุตฺตรธมฺเม
ฐเปตฺวา อวเสเสสุ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ อิธ
กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อโนฬาริกตฺตา. เหฏฺฐา วุตฺตนเยน หิ เวทนานญฺเญว
โอฬาริกตฺตา อิเมสญฺจ ๓- อารมฺมณานํ อโนฬาริกตฺตา เอเตสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ
น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ลพฺภติ. ตสฺมา เอเตสุปิ กามราคานุสโย อนุเสติเยวาติ
เวทิตพฺโพ. น หิ สตฺถา สพฺพํ สพฺพตฺถ กเถติ. โพธเนยฺยสตฺตานํ ปน วเสน
กตฺถจิ ยํ ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ กเถติ. กตฺถจิ น กเถติ. ตถา หิ อเนน กตฺถจิ
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๘๑๖/๔๑๕    ฉ.ม. กามราคานุสโย    ฉ. อิเมสํ ปน
"ทิฏฺฐานุสโย อนุเสตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ
ทิฏฺฐานุสโย อนุเสตี"ติ ยํ ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ กถิตํ. อปรสฺมึ ฐาเน วิสฺสชฺเชนฺเตน
"รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺฐานุสโย
จ อนุเสนฺติ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย จ กามราคานุสโย
จ มานานุสโย จ ทิฏฺฐานุสโย จ อนุเสนฺติ, ทุกฺขาย เวทนาย เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย
จ ปฏิฆานุสโย จ ทิฏฺฐานุสโย จ อวิชฺชานุสโย จ อนุเสนฺตี"ติ ยํ ลพฺภติ,
ตํ สพฺพํ อกเถตฺวา รูปธาตุอรูปธาตูหิ สทฺธึ ติสฺโส เวทนาว กถิตา. เวทนา-
สมฺปยุตฺตา ปน อรูปธมฺมา สพฺพญฺจ รูปํ น กถิตํ. กิญฺจาปิ น กถิตํ, ทิฏฺฐานุสโย
ปเนตฺถ อนุเสติเยว. เอวเมว กิญฺจาปิ อิธ รูปาทิอิฏฺฐารมฺมณํ น กถิตํ,
กามราคานุสโย ปเนตฺถ อนุเสติเยวาติ เอวํ ตาว กามราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺฐานํ
เวทิตพฺพํ.
     ปฏิฆานุสยสฺส ปน "ทุกฺขาย เวทนายา"ติ วจนโต เทฺว โทมนสฺสเวทนา
กายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ทุกฺขเวทนาติ ติสฺโส เวทนา อนุสยนฏฺฐานํ. โส ปเนส
โทมนสฺสเวทนาย ๑- สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ,
อวเสสทุกฺขเวทนาย ปน อารมฺมณวเสน อนุเสติ. ตาสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน
เจส ตาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิ อนุเสติเยว. ยาย หิ เวทนาย
เอส สหชาโต, ตํสมฺปยุตฺเตหิ สญฺญาทีหิปิ สหชาโตว. ยา จ เวทนา
อารมฺมณํ กโรติ, ตาหิ สมฺปยุตฺเต สญฺญาทโยปิ กโรติเยว. เอวํ สนฺเตปิ ปน
ยสฺมา ทุกฺขเวทนาว อสาตทุกฺขเวทยิตตฺตา นิรสฺสาทฏฺเฐน ปฏิฆานุสยสฺส
อุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิกา, ตสฺมา "ทุกฺขเวทนาย เอตฺถ ปฏิฆานุสโย
อนุเสตี"ติ วุตฺตํ. โอฬาริกวเสน หิ โพธเวเนยฺเย สุขํ โพเธตุนฺติ.
     นนุ เจส อารมฺมณวเสน อนุสยมาโน น เกวลํ ทุกฺขเวทนาย เจว
ตํสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อนิฏฺเฐสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติเยว. วุตฺตมฺปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โทมนสฺสเวทนาสุ
เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ๑- "ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ
ปฏิฆานุสโย อนุเสตี"ติ. อิมสฺมิมฺปิ ปกรเณ อนุสยวารสฺส ปฏิโลมนเย วุตฺตํ
"กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสติ โน จ เอตฺถ ๒-
กามราคานุสโย นานุเสติ, รูปธาตุยา อรูปธาตุยา อปริยาปนฺเน เอตฺถ
ปฏิฆานุสโย จ นานุเสติ กามราคานุสโย จ นานุเสตี"ติ. เอตฺถ หิ ทฺวีสุ
กามาวจรเวทนาสุ เจว รูปธาตุอาทีสุ จ นานุเสตีติ วุตฺตตฺตา สสมฺปยุตฺตธมฺมา
เทฺว เวทนา สโอกาเส รูปารูปาวจรธมฺเม นว จ โลกุตฺตรธมฺเม ฐเปตฺวา
อวเสเสสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ?
อโนฬาริกตฺตา. เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว หิ ทุกฺขาย เวทนายเอว โอฬาริกตฺตา
อิเมสมฺปน อโนฬาริกตฺตา เอเตสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน
ลพฺภติ. ตสฺมา เอเตสุปิ ปฏิฆานุสโย อนุเสติเยวาติ เวทิตพฺโพ.
     กิมฺปน อิตรา เทฺว เวทนา อิฏฺฐารมฺมณํ วา ปฏิฆสฺส อารมฺมณํ น
โหนฺตีติ. โน น โหนฺติ. ปริหีนชฺฌานสฺส หิ วิปฺปฏิสารวเสน สสมฺปยุตฺตธมฺมา
ตา เวทนา อารพฺภ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อิฏฺฐารมฺมณสฺส จ ปฏิลทฺธสฺส
วิปริณามํ วา สมนุสฺสรโตปิ ๓- อปฺปฏิลทฺธสฺส อปฺปฏิลาภํ วา สมนุสฺสรโตปิ
โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. โทมนสฺสมตฺตเมว ปเนตํ โหติ, น ปฏิฆานุสโย.
ปฏิฆานุสโย หิ อนิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิหญฺญนวเสน อุปฺปนฺโน ถามคตกิเลโส,
ตสฺมา เอตฺถ โทมนสฺเสน สทฺธึ ปฏิโฆ อุปฺปนฺโนปิ อตฺตโน ปฏิฆกิจฺจํ
อกรณภาเวนเอว ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตํ คจฺฉติ. ยถา หิ
ปาณาติปาตเจตนาย สทฺธึ อุปฺปนฺโนปิ พฺยาปาโท มโนกมฺมํ นาม น โหติ,
อพฺโพหาริกตํ คจฺฉติ, เอวํ ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตํ คจฺฉติ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ เอกจฺจํ อิฏฺฐารมฺมณํ เนกฺขมฺมนิสฺสิตํ ๔- โทมนสฺสํ สนฺธาย "ยํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๘๑๖/๔๑๕          ฉ.ม. ตตฺถ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. เนกฺขมฺมสิตมฺปิ วา
เอวรูปํ โทมนสฺสํ, ปฏิฆํ เตน ปชหติ, น ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตี"ติ. ๑-
เอวํ ปฏิฆานุสยสฺส อนุสยนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     มานานุสยสฺส ปน "กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสู"ติอาทิวจนโต เทฺว
กามาวจรเวทนา รูปารูปธาตุโย จาติ อิทํ ติวิธํ อนุสยนฏฺฐานํ, ตสฺส อกุสล-
เวทนาสุ กามราคานุสยสฺส วิย สหชาตานุสยตา เวทิตพฺพา. สสมฺปยุตฺตธมฺมาสุ
ปน สพฺพาสุปิ กามาวจราสุ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขเวทนาสุ ๒- รูปารูปธาตูสุ จ
อารมฺมณวเสเนว อนุเสติ. อนุสยวารสฺส ปน ปฏิโลมนเย "ทุกฺขาย เวทนาย
อปริยาปนฺเน เอตฺถ กามราคานุสโย จ นานุเสติ มานานุสโย จ นานุเสตี"ติ
วุตฺตตฺตา ฐเปตฺวา ทุกฺขเวทนญฺเจว นววิธญฺจ โลกุตฺตรธมฺมํ เสสรูปารูปธาตูสุปิ ๓-
อยํ อนุเสติเยวาติ. เอวํ มานานุสยสฺส อนุสยนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา ปน เกวลํ โลกุตฺตรธมฺเมเสฺวว นานุเสนฺติ,
เตภูมิเกสุ ปน สพฺเพสุปิ อนุเสนฺติเยว. เตน วุตฺตํ "สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ
ธมฺเมสุ เอตฺถ ทิฏฺฐานุสโย อนุเสติ, เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตี"ติ.
ตตฺถ สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสูติ สํสารวฏฺฏนิสฺสิตฏฺเฐน สกฺกายปริยาปนฺเนสุ
สพฺพธมฺเมสูติ อตฺโถ. ตตฺถ ปเนเต ปญฺจสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยวเสน
อนุเสนฺติ, เต วา ปน ปญฺจ จิตฺตุปฺปาเท อญฺเญ วา เตภูมิกธมฺเม อารพฺภ
ปวตฺติกาเล อารมฺมณานุสยวเสน อนุเสนฺตีติ. เอวํ ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ
อนุสยนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     ภวราคานุสโย ปน กิญฺจาปิ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต
สหชาตานุสยวเสน "กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี"ติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย,
กามธาตุยํ ปเนส ทฺวีหิ เวทนาหิ สทฺธึ อุปฺปชฺชมาโนปิ รูปารูปาวจรธมฺมเมว
ปฏิลภติ, กามธาตุยา ปริยาปนฺนํ เอกธมฺมมฺปิ อารมฺมณํ น กโรติ. ตสฺมา
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๕     ฉ.ม. สุขอทุกฺขมสุขเวทนาสุ   ฉ.ม. เสสรูปารูปธมฺเมสุปิ
อารมฺมณานุสยวเสน นิยมํ กตฺวา "รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย
อนุเสตี"ติ วุตฺตํ. อปิจ ราโค นาเมส กามราคภวราควเสน ทุวิโธ. ตตฺถ
กามราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตีติ วุตฺโต. สเจ ปน ภวราโคปิ
กามราโค วิย เอวํ ภเวยฺย, ๑- กามราเคน สทฺธึ เทสนา สงฺกิณฺณา วิย
ภเวยฺยาติ ราคาทิกิเลสํ ๒- ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา กามราคโต ภวราคสฺส วิเสส-
ทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ เทสนา กตาติ. เอวํ ภวราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     อวิชฺชานุสโย ปน สพฺเพสุปิ เตภูมิกธมฺเมสุ อนุเสติ, เตน วุตฺตํ
"สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตี"ติ. ตสฺส
ทฺวาทสสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยตา เวทิตพฺพา. อารมฺมณกรณวเสน ปน
น กิญฺจิ เตภูมิกธมฺมํ อารพฺภ นปฺปวตฺตตีติ. เอวํ อวิชฺชานุสยสฺส อนุสยนฏฺฐานํ
เวทิตพฺพํ. อยํ ตาว ปริจฺเฉทวารปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารอุปฺปตฺติฏฺฐานวาเรสุ
วินิจฺฉยกถา.
                    อุปฺปตฺติฏฺฐานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                     มหาวาร ๑. อนุสยวารวณฺณนา
     [๓] สตฺตนฺนํ ปน มหาวารานํ ปฐเม อนุสยวาเร ยสฺส กามราคานุสโย
อนุเสติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ เอตฺถ ยเทตํ อามนฺตาติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ,
ตํ ทุทฺทินฺนํ วิย ขายติ. กสฺมา? กามราคปฏิฆานํ เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต.
ยถา หิ "ยสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชติ ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ อามนฺตา.
อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร จ อุปฺปชฺชติ, วจีสงฺขาโร
จ อุปฺปชฺชตี"ติอาทีสุ มนายตนธมฺมายตนานิ กายสงฺขารวจีสงฺขารา จ เอกกฺขเณ
อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา กามราคปฏิฆา. กามราโค หิ อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุจฺเจยฺย     ฉ.ม. ราคกิเลสํ
อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ทฺวีสุ โทมนสฺสสหคเตสูติ นตฺถิ เนสํ เอกกฺขเณ อุปฺปตฺติ.
ตสฺมา เอตฺถ โนติ ปฏิเสโธ กตฺตพฺโพ สิยา. ตํ อกตฺวา ปน อามนฺตาติ
ปฏิวจนสฺส ทินฺนตฺตา เหฏฺฐา ยมเกสุ วิย เอตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน
วตฺตมานโวหารํ อคฺคเหตฺวา อญฺญถา คเหตพฺโพ.
     กถํ? อปฺปหีนวเสน. อปฺปหีนตญฺหิ สนฺธาย อยํ อนุเสตีติ วตฺตมาน-
โวหาโร วุตฺโต, น ขณปจฺจุปฺปนฺนตํ. ยสฺมา จ อปฺปหีนตํ สนฺธาย วุตฺโต,
ตสฺมา "ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตี"ติ ปุจฺฉาย
ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, น อนุสยธมฺมตํ ๑- อาปาทิโต, ตสฺส
ปฏิฆานุสโยปิ อปฺปหีโนติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ยสฺมา จ เตสุ ยสฺเสโก อปฺปหีโน,
ตสฺส อิตโรปิ อปฺปหีโนว โหติ, ตสฺมา อามนฺตาติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ยํ
อุปริ อุปฺปชฺชนวาเร "ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย
อุปฺปชฺชตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา อามนฺตาติ วุตฺตํ, ตตฺถ กถํ อตฺโถ คเหตพฺโพติ?
ตตฺถาปิ อปฺปหีนวเสเนว, อุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุปฺปตฺติยา อนิวาริตวเสเนว ๒- วา.
ยถา หิ จิตฺตกมฺมาทีนิ อารภิตฺวา อปรินิฏฺฐิตกมฺมนฺตา จิตฺตการาทโย เตสํ
กมฺมานํ ๓- อกรณกฺขเณปิ มิตฺตสุหชฺชาทีหิ ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเน "อิเมสุ ทิวเสสุ กึ
กโรถา"ติ  วุตฺตา "จิตฺตกมฺมํ กโรม, กฏฺฐกมฺมํ กโรมา"ติ วทนฺติ. เต กิญฺจาปิ
ตสฺมึ ขเณ น กโรนฺติ, อวิจฺฉินฺนกมฺมนฺตตฺตา ปน กตขณญฺจ กตฺตพฺพขณญฺจ
อุปาทาย กโรนฺติเยว นาม โหนฺติ. เอวเมว ยมฺหิ สนฺตาเน อนุสยา อปฺปหีนา,
ยมฺหิ วา ปน เนสํ สนฺตาเน อุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุปฺปตฺติ อนิวาริตา, ตตฺถ
อนุปฺปชฺชนกฺขเณปิ อุปฺปนฺนปุพฺพญฺเจว กาลนฺตเร อุปฺปชฺชนกญฺจ อุปาทาย
ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชติเยว นามาติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชเนสุ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุปฺปตฺติธมฺมตํ    ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. กมฺมนฺตานํ
โน จ ตสฺสาติ อิทํ อนาคามิสฺส กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสโต ปหีนตฺตา
วุตฺตํ. ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ
โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ปรโตปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ เอเสว นโย.
     [๑๔] โอกาสวารสฺส ปฐมทุติยปุจฺฉาสุ ยสฺมา กามราคานุสโย กามธาตุยา
ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสติ, ปฏิฆานุสโย ทุกฺขเวทนาย, ตสฺมา โนติ ปฏิเสโธ
กโต. ตติยปุจฺฉายํ อุภินฺนมฺปิ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุสยนโต อามนฺตาติ
ปฏิวจนํ ทินฺนํ. รูปธาตุอรูปธาตุยา ปน มานานุสยสฺส กามราคานุสเยน
สทฺธึ อสาธารณํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, ตสฺมา โน จ ตตฺถ กามราคานุสโยติ วุตฺตํ.
อิมินา นเยน สพฺเพสํ อุปฺปตฺติฏฺฐานวารํ โอโลเกตฺวา สาธารณาสาธารณํ
อุปฺปตฺติฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     [๒๐] ทุกมูลกปุจฺฉายํ ยสฺมา กามราคปฏิฆานุสยา นาปิ เอกสฺมึ
ฐาเน อุปฺปชฺชนฺติ, น จ ๑- ธมฺมํ อารมฺมณํ กโรนฺติ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป
กโต. อยญฺเจตฺถ อธิปฺปาโย:- ยสฺมึ อิเม เทฺว อนุสยา อนุสเยยฺยุํ, ตํ
ฐานเมว นตฺถิ. ตสฺมา "กตฺถ มานานุสโย อนุเสตี"ติ อยํ ปุจฺฉา อปุจฺฉาเยวาติ.
อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย.
     [๒๗] ปุคฺคโลกาสวาเร จตุนฺนนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ.
     [๓๖] ปฏิโลมนเย ยสฺส กามราคานุสโย นานุเสตีติ อยํ ปุจฺฉา
อนาคามึ คเหตฺวา ปุจฺฉติ.
     [๕๖] ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ กามราคานุสโย นานุเสตีติ อนาคามิ-
อรหนฺตานํ. กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสูติ จ เวทนาคฺคหเณน เวทนาสมฺปยุตฺตกานมฺปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
เตสํ วตฺถารมฺมณานมฺปีติ สพฺเพสมฺปิ กามาวจรธมฺมานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. อยํ
อนุสยวาเร วินิจฺฉยกถา.
                       อนุสยวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                        ๒. สานุสยวารวณฺณนา
     [๖๖-๑๓๑] สานุสยวาเร ปน โย กามราคานุสเยน สานุสโยติ ยถา
เอกนฺตริกชราทิโรเคน อาพาธิโก ยาว ตมฺหา โรคา น มุจฺจติ, ตาว ตสฺส
โรคสฺส อนุปฺปตฺติกฺขเณปิ สโรโคเยว นาม โหติ, เอวํ สสงฺกิเลสสฺส วฏฺฏคามิ-
สตฺตสฺส ยาว อริยมคฺเคน อนุสยา สมุคฺฆาตํ น คจฺฉนฺติ, ตาว เตสํ อนุสยานํ
อนุปฺปตฺติกฺขเณปิ สานุสโยเยว นาม โหติ. เอวรูปํ สานุสยตํ สนฺธาย อามนฺตาติ
วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อนุสยวารสทิสเมว.
     โอกาสวาเร ปน "รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสเยน สานุสโย"ติ
วุตฺเต ตาสุ ธาตูสุ ปุคฺคลสฺส สานุสยตา ปญฺญาเยยฺย, อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํ น
ปญฺญาเยยฺย, อนุสยสฺส จ อุปฺปตฺติฏฺฐานทสฺสนตฺถํ อยํ วาโร อารทฺโธ, ตสฺมา
ตโต มานานุสเยน สานุสโยติ วุตฺตํ. เอวญฺหิ สติ ตโต ธาตุทฺวยโต อุปฺปนฺเนน
มานานุสเยน สานุสโยติ อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํ ทสฺสิตํ โหติ. อิมสฺส ปน
ปญฺหสฺส อตฺเถ อวุตฺเต อาทิปญฺหสฺส อตฺโถ ปากโฏ น โหตีติ ปฐมํ น
วุตฺโต, ตสฺมา โส เอวํ เวทิตพฺโพ. ยโต กามราคานุสเยนาติ ยโต อุปฺปนฺเนน
กามราคานุสเยน สานุสโย, กึ โส ตโต อุปฺปนฺเนน ปฏิฆานุสเยนปิ สานุสโยติ.
ยสฺมา ปเนเต เทฺว เอกมฺหา ฐานา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา "โน"ติ ปฏิเสโธ
กโต. อรหา สพฺพตฺถาติ อรหา สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อุปฺปชฺชนเกน เยน เกนจิ ๑-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เกนจิ
อนุสเยน นิรานุสโยติ อิมินา อตฺถวเสน นิปฺปเทสฏฺฐาเนสุ ภุมฺมวจนเมว กตนฺติ.
อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
                      สานุสยวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                         ๓. ปชหนวารวณฺณนา
     [๑๓๒-๑๙๗] ปชหนวาเร ปชหตีติ เตน เตน มคฺเคน ปหานปริญฺญาวเสน
ปชหติ, อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทติ. อามนฺตาติ อนาคามิมคฺคฏฺฐํ
สนฺธาย ปฏิวจนํ. ตเทกฏฺฐํ ปชหตีติ ปหาเนกฏฺฐตํ สนฺธาย วุตฺตํ. โนติ
อรหตฺตมคฺคฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิเสโธ กโต. ๑-
     ยโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ ยโต อุปฺปชฺชนกํ กามราคานุสยํ ปชหตีติ
อตฺโถ. อฏฺฐมโกติ อรหตฺตผลฏฺฐโต ปฏฺฐาย ปจฺโจโรหนคณนาย คณิยมาโน
โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ อฏฺฐมโก นาม. ทกฺขิเณยฺยคณนาย หิ อรหา อคฺค-
ทกฺขิเณยฺยตฺตา ปฐโม, อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ ทุติโย, อนาคามี ตติโย ฯเปฯ โสตาปตฺติ-
มคฺคฏฺโฐ อฏฺฐโม, โส อิธ อฏฺฐมโกติ วุตฺโต, นามสญฺญาเยว วา เอสา
ตสฺสาติ. อนาคามิมคฺคสมงฺคิญฺจ อฏฺฐมกญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสาติ สทฺธึ ปุถุชฺชเนน
เสกฺขาเสกฺขา. เตสุ หิ ปุถุชฺชนา, ๒- ปหานปริญฺญาย อภาเวน กามราคานุสยํ ๓-
น ปชหนฺติ. ๔- เสสา เตสํ อนุสยานํ ปหีนตฺตา. ทฺวินฺนํ มคฺคสมงฺคีนนฺติ เทฺว
มคฺคสมงฺคิโน ฐเปตฺวาติ อตฺโถ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
                       ปชหนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ    ฉ.ม. ปุถุชฺชโน
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. นปฺปชหติ
                        ๔. ปริญฺญาวารวณฺณนา
     [๑๙๘-๒๖๓] ปริญฺญาวาเร ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ.
เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. อยมฺปิ หิ วาโร ปชหนวาโร วิย มคฺคฏฺฐานญฺเญว
วเสน วิสฺสชฺชิโตติ.
                      ปริญฺญาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                         ๕. ปหีนวารวณฺณนา
     [๒๖๔-๒๗๔] ปหีนวาเร ผลฏฺฐวเสเนว เทสนา อารทฺธา. อนาคามิสฺส
หิ อุโภเปเต อนุสยา ปหีนา, ตสฺมา "อามนฺตา"ติ วุตฺตํ.
     [๒๗๕-๒๙๖] โอกาสวาเร ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน ตตฺถ ปฏิฆานุสโย
ปหีโนติ ปุจฺฉิตฺวา น วตฺตพฺโพ ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วาติ วุตฺตํ.
ตํ กสฺมาติ? อุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส อสาธารณตฺตา. อญฺญญฺหิ กามราคานุสยสฺส
อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, อญฺญํ ปฏิฆานุสยสฺส. อภาวิตมคฺคสฺส ยตฺถ อนุสโย อุปฺปชฺชติ,
มคฺเค ภาวิเต ตตฺเถว โส ปหีโน นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา เนว กามราคา-
นุสยฏฺฐาเน ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชติ, น ปฏิฆานุสยฏฺฐาเน กามราคานุสโยปิ, ๑-
ตสฺมา ตตฺถ โส ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วา น วตฺตพฺโพ. โส หิ ยสฺมา ๒-
อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺฐาเน กามราคานุสโย ปหีโน, ตสฺมา ๓- อปฺปหีนตฺตา ตตฺถ
ปหีโนติ น วตฺตพฺโพ. ยํ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, ตสฺมึ อฏฺฐิตตฺตา
ตตฺถ อปฺปหีโนติ น วตฺตพฺโพ.
     ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน ตตฺถ มานานุสโย ปหีโนติ เอตฺถ ปน
สาธารณฏฺฐานํ สนฺธาย อามนฺตาติ วุตฺตํ. กามราคานุสโย หิ กามธาตุยา ทฺวีสุ
เวทนาสุ อนุเสติ, มานานุสโย ตาสุ เจว รูปารูปธาตูสุ จ. โส ฐเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ยสฺมึ    ฉ.ม. ตสฺมึ
อสาธารณฏฺฐานํ สาธารณฏฺฐาเน เตน สทฺธึ ปหีโน นาม โหติ, ตสฺมา
อามนฺตาติ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพสฺมิมฺปิ โอกาสวาเร ปหีนตา จ นวตฺตพฺพตา
จ เวทิตพฺพา. นตฺถีติ อาคตฏฺฐาเนสุ ปน เหฏฺฐา วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย.
ปุคฺคโลกาสวาโร โอกาสวารคติโกเยว.
     [๒๙๗-๓๐๗] ปฏิโลมนเย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺน-
สกทาคามิวเสน ปุจฺฉติ. กิญฺจาปิ หิ อิเม เทฺว อนุสยา ปุถุชฺชนโต
ปฏฺฐาย ยาว อนาคามิมคฺคฏฺฐา ฉนฺนํ ปุคฺคลานํ อปฺปหีนา, อิธ ปน ปรโต
"ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺ"ติอาทิวจนโต มคฺคฏฺฐา อนธิปฺเปตา, ตสฺมา
ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิโนว สนฺธาย อามนฺตาติ วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ
โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. อิมินา นเยน ปุคฺคลวาเร วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     [๓๐๘-๓๒๙] โอกาสวารปุคฺคโลกาสวารา ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพาติ.
                       ปหีนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                        ๖. อุปฺปชฺชนวารวณฺณนา
     [๓๓๐] อุปฺปชฺชนวาโร อนุสยวารสทิโสเยว.
                           -----------
                       ๗. ธาตุปุจฺฉาวารวณฺณนา
     [๓๓๒-๓๔๐] ธาตุวารสฺส ปุจฺฉาวาเร ตาว กติ อนุสยา อนุเสนฺตีติ
กติ อนุสยา สนฺตานํ อนุคตา หุตฺวา สยนฺติ. กติ อนุสยา นานุเสนฺตีติ กติ
อนุสยา สนฺตานํ น อนุคตา หุตฺวา สยนฺติ. กติ อนุสยา ภงฺคาติ กติ อนุสยา
อนุเสนฺติ นานุเสนฺตีติ เอวํ วิภชิตพฺพาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา,
ตํ เหฏฺฐา ปาลิววตฺถาเน วุตฺตเมว.
                         --------------
                      ๗. ธาตุวิสฺสชฺชนาวารวณฺณนา
     [๓๔๑-๓๔๙] นิทฺเทสวาเร ปนสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺตีติ
ปุถุชฺชนวเสน วุตฺตํ. กสฺสจิ ปญฺจาติ โสตาปนฺนสกทาคามิวเสน วุตฺตํ. เตสญฺหิ
ทิฏฺฐานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ปหีนาติ ปญฺเจว อนุเสนฺตีติ. ๑- ตตฺถ ยถา
อนุสยวาเร อนุเสนฺตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ คหิโต, เอวมิธ น คเหตพฺโพ.
กสฺมา? ตสฺมึ ขเณ อนุปฺปชฺชนโต. กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส หิ วิปากจิตฺตญฺเจว
กมฺมสมุฏฺฐานรูปญฺจ อุปฺปชฺชติ, อกุสลจิตฺตํ นตฺถิ. อนุสยา จ อกุสลจิตฺตกฺขเณ
อุปฺปชฺชนฺติ, น วิปากจิตฺตกฺขเณติ ตสฺมึ ขเณ อนุปฺปชฺชนโต ตถา อตฺโถ น
คเหตพฺโพ. กถํ ปน คเหตพฺโพติ? ยถา ลพฺภติ, ตถา คเหตพฺโพ. กถญฺจ
ลพฺภติ? อปฺปหีนฏฺเฐน. ยถา หิ ราคโทสโมหานํ อปฺปหีนตฺตา กุสลาพฺยากต-
จิตฺตสมงฺคีปิ ปุคฺคโล "สราโค สโทโส สโมโห"ติ วุจฺจติ, เอวํ มคฺคภาวนาย
อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต เต อนุสยา อนุเสนฺตีติ
วุจฺจนฺติ. น เกวลญฺจ วุจฺจนฺติ, อปฺปหีนตฺตา ปน เต อนุเสนฺติเยว นามาติ
เวทิตพฺพา.
     อนุสยา ภงฺคา นตฺถีติ ยสฺส หิ โย อนุสโย อนุเสติ, โส อนุเสติเยว.
โย นานุเสติ, โส นานุเสติเยว. อยํ อนุเสติ จ นานุเสติ จ. อยํ สิยา
อนุเสติ สิยา นานุเสตีติ เอวํ วิภชิตพฺโพ อนุสโย นาม นตฺถิ. รูปธาตุํ
อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ ตโยติ อนาคามิวเสน วุตฺตํ. ตสฺส หิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
กามราคปฏิฆฏฺฐิวิจิกิจฺฉานุสยา จตฺตาโรปิ อนวเสสโต ปหีนา, อิตเร ตโยว อปฺปหีนา.
เตน วุตฺตํ "กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตี"ติ.
     น กามธาตุนฺติ กามธาตุยา ปฏิสิทฺธตฺตา เสสา เทฺว ธาตุโย
อุปปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ. สตฺเตวาติ ยสฺมา อริยสาวกสฺส รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุยํ
อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, ปุถุชฺชนสฺเสว โหติ, ตสฺมา สตฺเตวาติ นิยมิตฺวา วุตฺตํ.
"อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตวา"ติ เอตฺถาปิ เอเสว
นโย. รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถีติ กสฺมา นตฺถิ? อุปปตฺตินิปฺผาทกสฺส
รูปาวจรชฺฌานสฺส อภาวา. โส หิ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ตํ ธาตุํ
อุปปนฺโนติ นาสฺส ตตฺถ รูปาวจรชฺฌานํ อตฺถิ, ตทภาวา รูปธาตุยํ อุปปตฺติ
นตฺถีติ เวทิตพฺพา. อรูปธาตุยา จุตสฺส น กามธาตุนฺติ เอตฺถ อรูปธาตุเยว
อธิปฺเปตา. อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
                       ธาตุวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       อนุสยยมกวณฺณนา สมตฺตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๖๒-๓๗๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=8171&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=8171&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=38&i=1221              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=38&A=10846              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=38&A=8662              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=38&A=8662              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_38

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]