ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            อภิธมฺมปิฏก
                           ปฏฺฐานวณฺณนา
                            --------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            อารมฺภกถา
              เทวาติเทโว เทวานํ       เทวทานวปูชิโต
              เทสยิตฺวา ปกรณํ          ยมกํ สุทฺธสํยโม.
              อตฺถโต ธมฺมโต เจว       คมฺภีรสฺสาถ ตสฺส ยํ
              อนนฺตรํ มหาวีโร          สตฺตมํ อิสิสตฺตโม.
              ปฏฺฐานํ นาม นาเมน       นามรูปนิโรธโน
              เทเสสิ อติคมฺภีรํ ๑-       นยมณฺฑิตเทสนํ.
              อิทานิ ตสฺส สมฺปตฺโต       ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม
              ตสฺมา ตํ วณฺณยิสฺสามิ       ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
                          ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา
     สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อนุโลมปฏฺฐาเน พาวีสติ ติเก นิสฺสาย ติกปฏฺฐานํ
นาม นิทฺทิฏฺฐํ, สตทุเก ๒- นิสฺสาย ทุกปฏฺฐานํ นาม นิทฺทิฏฺฐํ. ตโต ปรํ
พาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ, ตโต
ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา พาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อติคมฺภีร-      ฉ.ม. สตํ ทุเก
ติเก ปน ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ, ทุเก ปน ๑-
ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ. เอวํ:-
                   ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ.
     ปจฺจนียปฏฺฐาเนปิ พาวีสติ ติเก นิสฺสาย ติกปฏฺฐานํ นาม, ทุกสตํ
นิสฺสาย ทุกปฏฺฐานํ นาม, พาวีสติ ติเก ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ
นาม, ทุกสตํ พาวีสติยา ติเกสุ ๒- ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นาม, ติเก
ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺฐานํ นาม, ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา
ทุกทุกปฏฺฐานํ นามาติ เอวํ ปจฺจนีเยปิ ฉหิ นเยหิ ปฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐํ. เตน
วุตฺตํ:-
                  "ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ.
     ตโต ปรํ อนุโลมปจฺจนีเยปิ เอเตเนว อุปาเยน ฉ นยา ทิสฺสิตา.
เตนาห ๓-:-
                  "ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จ   สี. ติเกสุเยว    สี. เตเนวาห
     ตทนนฺตรํ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ เอเตเหว ฉหิ นเยหิ นิทฺทิฏฺฐํ. เตนาห:-
                  "ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ.
     เอวํ อนุโลเม ฉ ปฏฺฐานานิ, ปจฺจนีเย ฉ, อนุโลมปจฺจนีเย ฉ,
ปจฺจนียานุโลเม ฉ ปฏฺฐานานีติ อิทํ "จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานสโมธานปฏฺฐาน-
มหาปกรณํ นามา"ติ หิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ เยสํ จตุวีสติยา สมนฺตปฏฺฐานานํ สโมธานวเสเนตํ จตุวีสติสมนฺต-
ปฏฺฐานสโมธานํ ปฏฺฐานมหาปกรณํ นามาติ หิ ๑- วุตฺตํ, เตสญฺเจว อิมสฺส จ
ปกรณสฺส นามตฺโถ ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ. เกนฏฺเฐน ปฏฺฐานนฺติ? นานปฺปการ-
ปจฺจยฏฺเฐน. ปกาโร หิ นานปฺปการตฺถํ ทีเปติ, ฐานสทฺโท ปจฺจยตฺถํ.
ฐานาฐานกุสลตาติอาทีสุ หิ ปจฺจโย ฐานนฺติ วุตฺโต. อิติ นานปฺปการานํ
ปจฺจยานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺฐาเนสุ เอเกกํ ปฏฺฐานํ
นาม, อิเมสํ ปน ปฏฺฐานานํ สมูหโต สพฺพเมตํ ปกรณํ ปฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อปโร นโย:- เกนฏฺเฐน ปฏฺฐานนฺติ? วิภชนฏฺเฐน. "ปญฺญาปนา
ปฏฺฐปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมนฺ"ติ ๒- อาคตฏฺฐานสฺมิญฺหิ วิภชนฏฺเฐน
ปฏฺฐานํ ปญฺญายติ. อิติ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทิวเสน วิภตฺตตฺตา
อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺฐาเนสุ เอเกกํ ปฏฺฐานํ นาม, อิเมสํ ปน ปฏฺฐานานํ
สมูหโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ปฏฺฐานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
     อปโร นโย:- เกนฏฺเฐน ปฏฺฐานนฺติ? ปฏฺฐิตฏฺเฐน, คมนฏฺเฐนาติ
อตฺโถ. "โคฏฺฐา ปฏฺฐิตคาโว"ติ ๓- อาคตฏฺฐานสฺมิญฺหิ เยน ปฏฺฐาเนน ปฏฺฐิตคาโวติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ    ม.อุ. ๑๔/๓๗๑/๓๑๖   ม.มู. ๑๒/๑๕๖/๑๒๑
วุตฺโต, ตํ อตฺถโต คมนํ โหติ. อิติ นาติวิตฺถาริตนเยสุ ธมฺมสงฺคณีอาทีสุ
อนิสฺสงฺคคมนสฺส สพฺพญฺญุตญาณสฺส เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺเนสุ กุสลาทีสุ วิตฺถาริต-
นยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺฐาเนสุ เอเกกํ
ปฏฺฐานํ นาม, อิเมสํ ปน ปฏฺฐานานํ สมูหโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ปฏฺฐานํ
นามาติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ อนุโลมมฺหิ ตาว ปฐมํ ติกวเสน เทสิตตฺตา ติกปฏฺฐานํ นาม.
ตสฺส ปทจฺเฉโท:- ติกานํ ปฏฺฐานํ เอตฺถ อตฺถีติ ติกปฏฺฐานํ, ติกานํ
นานปฺปการกา ปจฺจยา เอติสฺสา เทสนาย อตฺถีติ อตฺโถ. ทุติยวิกปฺเปปิ ติกานํ
ปฏฺฐานนฺเตฺวว ๑- ติกปฏฺฐานํ, เหตุปจฺจยาทิวเสน ติกานํ วิภชนาติ อตฺโถ.
ตติยวิกปฺเป เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺนตาย ลทฺธวิตฺถารา ติกาเยว ปฏฺฐานํ ติกปฏฺฐานํ,
สพฺพญฺญุตญาณสฺส นิสฺสงฺคคมนภูมีติ อตฺโถ. ทุกปฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ อนุโลเม ฉ ปฏฺฐานานิ วิทิตฺวา ปจฺจนียาทีสุปิ อิมินา อุปาเยน ๒-
เวทิตพฺพานิ.
     ยสฺมา ปเนตานิ อนุโลเม, ปจฺจนีเย, อนุโลมปจฺจนีเย, ปจฺจนียานุโลเมติ
สมนฺตา ฉ ฉ หุตฺวา จตุวีสติ โหนฺติ, ตสฺมา "จตุวีสติ สมนฺตปฏฺฐานานี"ติ
วุจฺจนฺติ. อิติ อิเมสํ จตุวีสติยา ขุทฺทกปฏฺฐานสงฺขาตานํ สมนฺตปฏฺฐานานํ
สโมธานวเสเนตํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานสโมธานํ ปฏฺฐานมหาปกรณํ นาม.
     ตมฺปเนตํ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา "ติกปฏฺฐานํ ทุกปฏฺฐานํ
ฯเปฯ ติกติกปฏฺฐานํ ทุกทุกปฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ, เต อนามสิตฺวา เยสํ ปจฺจยานํ
วเสน เต ติกาทโย วิภตฺตา, เต ปจฺจเย ทสฺเสตุํ อาทิโต ตาวสฺส มาติกา-
นิกฺเขปวาโร นาม วุตฺโต, ปจฺจยวิภงฺควาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส อุทฺเทสนิทฺเทสโต
ทุวิโธ. ตสฺส เหตุปจฺจโย ฯเปฯ อวิคตปจฺจโยติ อยํ อุทฺเทโส.
@เชิงอรรถ:  ม. ปฏฺฐานํ เตน       ฉ.ม. อิมินาวุปาเยน
     ตตฺถ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย. เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย,
เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ
เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํ. "ปฏิญฺญา เหตู"ติอาทีสุ หิ โลเกน ๑-
วจนาวยโว เหตูติ วุจฺจติ. สาสเน ปน "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติอาทีสุ ๒-
การณํ. "ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู"ติอาทีสุ ๓- มูลํ เหตูติ วุจฺจติ. ตํ
อิธาธิปฺเปตํ. ปจฺจโยติ เอตฺถ ปน อยํ วจนตฺโถ:- ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ
ปจฺจโย, อปฺปจฺจกฺขาย นํ วตฺตตีติ อตฺโถ. โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ อปฺปจฺจกฺขาย
ติฏฺฐติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส ปจฺจโยติ วุตฺโต. ๔-
     ลกฺขณโต ปน อุปการกลกฺขโณ ปจฺจโย. โย หิ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส
ฐิติยา วา อุปฺปตฺติยา วา อุปการโก โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ วุจฺจติ.
ปจฺจโย เหตุ การณํ นิทานํ สมฺภโว ปภโวติอาทิ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนโต
นานํ. อิติ มูลฏฺเฐน เหตุ, อุปการกฏฺเฐน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเฐน
อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย. โส หิ สาลิอาทีนํ สาลิพีชาทีนิ วิย มณิปฺปภาทีนํ
วิย จ มณิวณฺณาทโย กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโกติ อาจริยานํ อธิปฺปาโย. เอวํ
สนฺเต ปน ตํสมุฏฺฐานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สมฺปชฺชติ. น หิ โส เตสํ กุสลาทิภาวํ
สาเธติ, น จ ปจฺจโย น โหตีติ. วุตฺตเญฺหตํ "เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ
ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. อเหตุกจิตฺตานญฺจ วินา
เอเตน อพฺยากตภาโว สิทฺโธ.
     สเหตุกานมฺปิ จ โยนิโส มนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น
สมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ. ยทิ จ สมฺปยุตฺตเหตูสุ สภาวโตว กุสลาทิภาโว สิยา,
ตํสมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺโธ, อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วา. ยสฺมา
ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา สมฺปยุตฺเตสุ, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โลเก             วินย. ๔/๖๐/๕๒
@ อภิ. ๓๔/๑๐๕๙/๒๕๐       ฉ.ม. วุตฺตํ โหติ
ปริเยสิตพฺพา. กุสลาทิภาวสาธนวเสน ปน เหตูนํ มูลฏฺฐํ อคฺคเหตฺวา สุปฺปติฏฺฐิต-
ภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น กิญฺจิ วิรุชฺฌติ. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา
วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺฐิตา, อเหตุกา ปน ติลพีชกาทิ-
เสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺฐิตา. อิติ มูลฏฺเฐน อุปการโกติ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน
อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
     ตโต ปเรสุ อารมฺมณภาเวน ๑- อุปการโก ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย. โส
๒- รูปาทิวเสน ฉพฺพิโธ ๒- "รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา"ติ อารภิตฺวาปิ "ยํ
ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต
ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ โอสาปิตตฺตา น โกจิ
ธมฺโม น โหติ. ยถา หิ ทุพฺพโล ปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวาว
อุฏฺฐหติ เจว ติฏฺฐติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺเภว
อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จ. ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ ๓- จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ
อารมฺมณภูตา ธมฺมา อารมฺมณปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.
     เชฏฺฐกฏฺเฐน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย. โส สหชาตารมฺมณวเสน
ทุวิโธ. ตตฺถ "ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ
รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทิวจนโต ฉนฺทวิริยจิตฺตวีมํสสงฺขาตา จตฺตาโร
ธมฺมา สหชาตาธิปติปจฺจโยติ เวทิตพฺพา, โน จ โข เอกโต. ยทา หิ ฉนฺทํ
ธุรํ เชฏฺฐกํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตทา ฉนฺโทว อธิปติ, น อิตเร. เอส
นโย เสเสสุปิ. ยํ ปน ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อรูปธมฺมา วตฺตนฺติ, ๔- โส เนสํ
อารมฺมณาธิปติ. เตน วุตฺตํ "ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อารมฺมณวเสน    ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ ฉ.ม. สพฺเพปิ          ฉ.ม. ปวตฺตนฺติ
     อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. สมนนฺตรภาเวน
อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย. อิทํ ๑- ปจฺจยทฺวยํ พหุธา ปปญฺจยนฺติ. อยํ
ปเนตฺถ สาโร:- โย หิ เอส จกฺขุวิญฺญาณานนฺตรา มโนธาตุ, มโนธาตุอนนฺตรา
มโนวิญฺญาณธาตูติอาทิ จิตฺตนิยโม, โส ยสฺมา ปุริมจิตฺตวเสเนว อิชฺฌติ, น
อญฺญถา. ตสฺมา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส
อุปฺปาทนสมตฺโถ ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. เตเนวาห "อนนฺตรปจฺจโยติ จกฺขุ-
วิญฺญาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ
อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทิ.
     โย อนนฺตรปจฺจโย, เสฺวว สมนนฺตรปจฺจโย. พฺยญฺชนมตฺตเมว เหตฺถ
นานํ อุปจยสนฺตติอาทีสุ วิย อธิวจนนิรุตฺติทุกาทีสุ วิย จ, อตฺถโต ปน นานํ
นตฺถิ. ยมฺปิ "อทฺธานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตร-
ปจฺจโย"ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ "นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลํ
ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทีหิ วิรุชฺฌติ. ยมฺปิ ตตฺถ วทนฺติ
"ธมฺมานํ สมุฏฺฐาปนสมตฺถตา น ปริหายติ, ภาวนาพเลน ปน วาริตตฺตา ธมฺมา
สมนนฺตรํ นุปฺปชฺชนฺตี"ติ, ตมฺปิ กาลานนฺตรตาย อภาวเมว สาเธติ. ภาวนาพเลน
หิ ตตฺถ กาลานนฺตรตา นตฺถีติ มยมฺปิ เอตเทว วทาม. ยสฺมา จ กาลานนฺตรตา
นตฺถิ, ตสฺมา สมนนฺตรปจฺจยตา น ยุชฺชติ. กาลานนฺตรตาย หิ เตสํ
สมนนฺตรปจฺจโย โหตีติ ลทฺธิ. ตสฺมา อภินิเวสํ อกตฺวา พฺยญฺชนมตฺตโตเวตฺถ
นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโต. กถํ? นตฺถิ เอเตสํ อนฺตรนฺติ หิ อนนฺตรา.
สณฺฐานาภาวโต สุฏฺฐุ อนนฺตราติ สมนนฺตรา.
     อุปฺปชฺชมาโน สห อุปฺปาทนภาเวน ๒- อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย
ปภาสสฺส ๓- ปทีโป วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ฉพฺพิโธ โหติ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิทญฺจ    ฉ.ม. อุปฺปชฺชมานภาเวน    ฉ.ม. ปกาสสฺส
จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา
อญฺญมญฺญํ ฯเปฯ โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญํ ฯเปฯ จิตฺตเจตสิกา
ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ ฯเปฯ มหาภูตา อุปาทารูปานํ ฯเปฯ รูปิโน
ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิญฺจิ กาลํ ๑- สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิญฺจิ กาลํ ๑-
น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อิทํ หทยวตฺถุเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
     อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทนูปตฺถมฺภนภาเวน อุปการโก ธมฺโม อญฺญมญฺญปจฺจโย
อญฺญมญฺญูปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑํ วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ติวิโธ โหติ.
ยถาห:- จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร
มหาภูตา อญฺญมญฺญํ ฯเปฯ โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญปจฺจเยน
ปจฺจโยติ.
     อธิฏฺฐานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย
ตรุจิตฺตกมฺมาทีนํ ปฐวีปฏาทโย วิย. โส "จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ
นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ เอวํ สหชาเต วุตฺตนเยเนว  เวทิตพฺโพ. ฉฏฺโฐ ปเนตฺถ
โกฏฺฐาโส "จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ กายวิญฺญาณ-
ธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย
มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณ-
ธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ เอวํ วิภตฺโต.
     อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เอตฺถ ปน ๒- อยํ ตาว วจนตฺโถ:- ตทธีนวุตฺติตาย
อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต, น ปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย. ยถา ปน ภุโส อายาโส
อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย. พลวการณสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺมา
พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. โส
อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ "ทานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กิญฺจิ กาเล     ฉ.ม. อิธ ปน
ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ
สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺโข ๑- โคตฺรภุํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ๒- โวทานํ ครุํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺโข มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวา มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขตี"ติ
เอวมาทินา นเยน อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธึ นานตฺตํ
อกตฺวาว ๓- วิภตฺโต. ตตฺถ ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ. อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเฐน
อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเฐน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ
เวทิตพฺพํ.
     อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ "ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ
กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน อนนฺตรปจฺจเยน
สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต. มาติกานิกฺเขเป ปน เนสํ "จกฺขุวิญฺญาณธาตุ
ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน อนนฺตรสฺส จ "ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ
ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน อุปนิสฺสยสฺส
จ อาคตตฺตา นิกฺเขปวิเสโส อตฺถิ, โสปิ อตฺถโต เอกีภาวเมว คจฺฉติ. เอวํ
สนฺเตปิ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาย
อนนฺตรตา ปุริมจิตฺตสฺส จ ปจฺฉิมจิตฺตุปฺปาทเน พลวตาย อนนฺตรูปนิสฺสยตา
เวทิตพฺพา. ยถา หิ เหตุปจฺจยาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ วินาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น เอวํ
อตฺตโน ๔- อนนฺตรจิตฺตํ วินา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ นาม อตฺถิ, ตสฺมา พลวปจฺจโย
โหติ. อิติ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทวเสน อนนฺตรปจฺจโย,
พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เสกฺขา    ฉ.ม. ปจฺจเวกฺขนฺติ
@ ฉ.ม. อกตฺวา    ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     ปกตูปนิสฺสโย ปน ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ปกโต นาม อตฺตโน
สนฺตาเน นิปฺผาทิโต วา สทฺธาสีลาทิ อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ. ปกติยาเยว
วา อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณานนฺตเรหิ อสมฺมิสฺโสติ อตฺโถ. ตสฺส
หิ "ปกตุปนิสฺสโย:- สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ
กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิญฺญํ
อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปญฺญํ อุปนิสฺสาย ทานํ
เทติ ฯเปฯ สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สทฺธา, สีลํ, สุตํ, จาโค, ปญฺญา สทฺธาย,
สีลสฺส, สุตสฺส, จาคสฺส, ปญฺญาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน
อเนกปฺปการโก ปเภโท เวทิตพฺโพ. อิติ อิเม สทฺธาทโย ปกตา เจว
พลวการณฏฺเฐน อุปนิสฺสยา จาติ ปกตูปนิสฺสโยติ.
     ปฐมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา  วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโย.
โส ปญฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณหทยวตฺถุวเสน เอกาทสวิโธ โหติ. ยถาห:-
จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน
ปจฺจโย. โสตฆานชิวฺหากายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ
กายวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปสทฺท-
คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน
ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ
มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, มโนวิญฺญาณ-
ธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ กิญฺจิ กาลํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย,
กิญฺจิ กาลํ น ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     ปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน อุปการโก อรูปธมฺโม ปจฺฉาชาต-
ปจฺจโย คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสาเจตนา วิย. เตน วุตฺตํ "ปจฺฉาชาตา
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ.
     อาเสวนฏฺเฐน อนนฺตรานํ ปคุณพลวภาวาย อุปการโก ธมฺโม อาเสวน-
ปจฺจโย คนฺถาทีสุ ปุริมปุริมาภิโยโค ๑- วิย. โส กุสลากุสลกิริยาชวนวเสน
ติวิโธ โหติ. ยถาห:- ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ
ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย. ปุริมา ปุริมา อกุสลา ฯเปฯ กิริยาพฺยากตา
ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส
นานากฺขณิกาย เจว กุสลากุสลเจตนาย สหชาตาย จ สพฺพายปิ ๒- เจตนาย
วเสน ทุวิโธ โหติ. ยถาห:- กุสลากุสลกมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ
รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ
รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการโก วิปากธมฺโม วิปากปจฺจโย.
โส ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ ๓- ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตา จ รูปานํ สพฺพตฺถ
จ ตํสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ๔- วิปากปจฺจโย โหติ. ยถาห:- วิปากาพฺยากโต
เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย
ฯเปฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ ฯเปฯ
ตโย ขนฺธา เอกสฺส ขนฺธสฺส ฯเปฯ เทฺว ขนฺธา ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ
รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส วิปากปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย.
ยถาห:- กพฬิงฺกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน
อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุริมาปุริมาภิโยโค     สี.,ม. สพฺพาย
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ
ปจฺจโยติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ
ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย"ติปิ วุตฺตํ.
     อธิปติยฏฺเฐน อุปการกา อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชา วีสตินฺทฺริยา
อินฺทฺริยปจฺจโย. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยาทโย ปญฺจ อรูปธมฺมานํเยว, เสสา รูปารูปานํ
ปจฺจยา โหนฺติ. ยถาห:- จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหา-
กายินฺทฺริยํ กายวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน
ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน
อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน
ปจฺจโยติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา
สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ๑- กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติปิ วุตฺตํ.
     อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน อุปการกานิ ฐเปตฺวา ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ กายิกสุข-
ทุกฺขเวทนาทฺวยํ สพฺพานิปิ กุสลาทิเภทานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย.
ยถาห:- "ณานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ
ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ
ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย"ติปิ
วุตฺตํ.
     ยโต ตโต วา นิยฺยานฏฺเฐน อุปการกานิ กุสลาทิเภทานิ ทฺวาทส
มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. ยถาห:- "มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ
ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ
วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติปิ ๒- วุตฺตํ. เอเต ปน เทฺวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา ยถาสงฺขฺยํ ทฺวิปญฺจ-
วิญฺญาณาเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขนฺธานํ     ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาเทกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา
อรูปธมฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจโย. ยถาห:- "จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ
สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ.
     เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคเมน อุปการกา รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ, อรูปิโนปิ
ธมฺมา รูปีนํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. โส สหชาตปจฺฉาชาตปุเรชาตวเสน
ติวิโธ โหติ. วุตฺตเญฺหตํ:- สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อพฺยากตปทสฺส ปน สหชาตวิภงฺเค "ปฏิสนฺธิกฺขเณ
วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส,
วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ วุตฺตํ. ปุเรชาตํ ปน จกฺขุนฺทฺริยาทิ-
วตฺถุวเสน เวทิตพฺพํ. ยถาห:- ปุเรชาตํ จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ฯเปฯ
กายายตนํ กายวิญฺญาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ
กิริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ, วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ, วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน
อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย. ตสฺส อรูปกฺขนฺธมหาภูตนามรูปจิตฺตเจตสิก-
มหาภูตายตนวตฺถุวเสน สตฺตธา มาติกา นิกฺขิตฺตา. ยถาห:- จตฺตาโร ขนฺธา
อรูปิโน อญฺญมญฺญํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา อญฺญมญฺญํ.
โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺญมญฺญํ. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ
รูปานํ. มหาภูตา อุปาทารูปานํ. จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ฯเปฯ
กายายตนํ ฯเปฯ รูปายตนํ ฯเปฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา
ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปายตนํ ฯเปฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ
มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย
มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณ-
ธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ปญฺหาวาเร
ปน สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺติปิ นิกฺขิปิตฺวา สหชาเต
ตาว "เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อตฺถิปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน นิทฺเทโส กโต. ปุเรชาเต ปุเรชาตานํ จกฺขฺวาทีนํ
วเสน นิทฺเทโส กโต. ปจฺฉาชาเต ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตานํ
จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยวเสน นิทฺเทโส กโต. อาหารินฺทฺริเยสุ ปน "กพฬิงฺกาโร
อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อิตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ
อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ เอวํ นิทฺเทโส กโตติ.
     อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทาเนน
อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย. ยถาห:- สมนนฺตรนิรุทฺธา
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน
ปจฺจโยติ.
     เตเอว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโย. ยถาห:- สมนนฺตรวิคตา
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ วิคตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     อตฺถิปจฺจยธมฺมาเอว อวิคตภาเวน อุปการกตฺตา อวิคตปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.
เทสนาวิลาเสน ปน ตถา วิเนตพฺพเวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโต
สเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทโย ๑- วิยาติ.
     อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อสมฺโมหตฺถํ:-
             ธมฺมโต กาลโต เจว      นานปฺปการเภทโต
             ปจฺจยุปฺปนฺนโต เจว       วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เหตุสมฺปยุตฺตทุโก
     ตตฺถ ธมฺมโตติ:- อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ เหตุปจฺจโย ตาว นามรูปธมฺเมสุ
นามธมฺเมกเทโส. อารมฺมณปจฺจโย สทฺธึ ปญฺญตฺติยา จ อภาเวน สพฺเพปิ
นามรูปธมฺมา. อธิปติปจฺจเย สหชาตาธิปติ นามธมฺเมกเทโส. ตถา กมฺมฌาน-
มคฺคปจฺจยา. อารมฺมณาธิปติ สพฺเพปิ ครุกาตพฺพา อารมฺมณธมฺมา. อนนฺตรสมนนฺตร-
ปจฺฉาชาตาเสวนวิปากสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา นามธมฺมาว. นิพฺพานสฺส
อสงฺคหิตตฺตา นามธมฺเมกเทโสติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ปุเรชาตปจฺจโย รูเปกเทโส. เสสา
ยถาลาภวเสน นามรูปธมฺมาติ เอวํ ตาเวตฺถ ธมฺมโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     กาลโตติ:-
            ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ      ปจฺจยา ทส ปญฺจ จ
            อตีตาเอว ปญฺเจโก         เต กาเล เทฺวปิ นิสฺสิโต
            ตโย ติกาลิกา เจว         วิมุตฺตา จาปิ กาลโตติ.
     เอเตสุ หิ เหตุปจฺจโย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปาก-
อาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยติ อิเม ปณฺณรส ปจฺจยา
ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมาว โหนฺติ. อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ
อิเม ปญฺจ อตีตาเยว โหนฺติ. เอโก ปน กมฺมปจฺจโยว ๑- เต ปจฺจุปฺปนฺนาตีเต
เทฺวปิ กาเล นิสฺสิโต โหติ. เสสา อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสย-
ปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา เตกาลิกาปิ โหนฺติ, อิเม ตโย ๒- ปญฺญตฺติยา สทฺธึ
นิพฺพานสฺส สงฺคหิตตฺตา กาลวินิมุตฺตาปีติ เอวเมตฺถ กาลโตปิ วิญฺญาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
     นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺโถ
นิทฺเทสวาเร อาวิภวิสฺสตีติ.
                      ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. "อิเม ตโย"ติ ปาโฐ น ทิสฺสติ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๙๑-๔๐๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=8803&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=8803&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_40

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]