อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            อภิธมฺมปิฏก
                           ปฏฺานวณฺณนา
                            --------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            อารมฺภกถา
              เทวาติเทโว เทวานํ       เทวทานวปูชิโต
              เทสยิตฺวา ปกรณํ          ยมกํ สุทฺธสํยโม.
              อตฺถโต ธมฺมโต เจว       คมฺภีรสฺสาถ ตสฺส ยํ
              อนนฺตรํ มหาวีโร          สตฺตมํ อิสิสตฺตโม.
              ปฏฺานํ นาม นาเมน       นามรูปนิโรธโน
              เทเสสิ อติคมฺภีรํ ๑-       นยมณฺฑิตเทสนํ.
              อิทานิ ตสฺส สมฺปตฺโต       ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม
              ตสฺมา ตํ วณฺณยิสฺสามิ       ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
                          ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา
     สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อนุโลมปฏฺาเน พาวีสติ ติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ
นาม นิทฺทิฏฺ, สตทุเก ๒- นิสฺสาย ทุกปฏฺานํ นาม นิทฺทิฏฺ. ตโต ปรํ
พาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ, ตโต
ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา พาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติคมฺภีร-     ๒ ฉ.ม. สตํ ทุเก
ติเก ปน ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ, ทุเก ปน ๑-
ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นาม ทสฺสิตํ. เอวํ:-
                   ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ.
     ปจฺจนียปฏฺาเนปิ พาวีสติ ติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ นาม, ทุกสตํ
นิสฺสาย ทุกปฏฺานํ นาม, พาวีสติ ติเก ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ
นาม, ทุกสตํ พาวีสติยา ติเกสุ ๒- ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม, ติเก
ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม, ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา
ทุกทุกปฏฺานํ นามาติ เอวํ ปจฺจนีเยปิ ฉหิ นเยหิ ปฏฺานํ นิทฺทิฏฺ. เตน
วุตฺตํ:-
                  "ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ.
     ตโต ปรํ อนุโลมปจฺจนีเยปิ เอเตเนว อุปาเยน ฉ นยา ทิสฺสิตา.
เตนาห ๓-:-
                  "ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ  ๒ สี. ติเกสุเยว   ๓ สี. เตเนวาห
     ตทนนฺตรํ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ เอเตเหว ฉหิ นเยหิ นิทฺทิฏฺ. เตนาห:-
                  "ติกญฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ
                   ทุกํ ติกญฺเจว ติกํ ทุกญฺจ
                   ติกํ ติกญฺเจว ทุกํ ทุกญฺจ
                   ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา"ติ.
     เอวํ อนุโลเม ฉ ปฏฺานานิ, ปจฺจนีเย ฉ, อนุโลมปจฺจนีเย ฉ,
ปจฺจนียานุโลเม ฉ ปฏฺานานีติ อิทํ "จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานปฏฺาน-
มหาปกรณํ นามา"ติ หิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ เยสํ จตุวีสติยา สมนฺตปฏฺานานํ สโมธานวเสเนตํ จตุวีสติสมนฺต-
ปฏฺานสโมธานํ ปฏฺานมหาปกรณํ นามาติ หิ ๑- วุตฺตํ, เตสญฺเจว อิมสฺส จ
ปกรณสฺส นามตฺโถ ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ. เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ? นานปฺปการ-
ปจฺจยฏฺเน. ปกาโร หิ นานปฺปการตฺถํ ทีเปติ, านสทฺโท ปจฺจยตฺถํ.
านาานกุสลตาติอาทีสุ หิ ปจฺจโย านนฺติ วุตฺโต. อิติ นานปฺปการานํ
ปจฺจยานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกํ ปฏฺานํ
นาม, อิเมสํ ปน ปฏฺานานํ สมูหโต สพฺพเมตํ ปกรณํ ปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อปโร นโย:- เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ? วิภชนฏฺเน. "ปญฺาปนา
ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมนฺ"ติ ๒- อาคตฏฺานสฺมิญฺหิ วิภชนฏฺเน
ปฏฺานํ ปญฺายติ. อิติ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทิวเสน วิภตฺตตฺตา
อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกํ ปฏฺานํ นาม, อิเมสํ ปน ปฏฺานานํ
สมูหโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ปฏฺานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
     อปโร นโย:- เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ? ปฏฺิตฏฺเน, คมนฏฺเนาติ
อตฺโถ. "โคฏฺา ปฏฺิตคาโว"ติ ๓- อาคตฏฺานสฺมิญฺหิ เยน ปฏฺาเนน ปฏฺิตคาโวติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ม.อุ. ๑๔/๓๗๑/๓๑๖  ๓ ม.มู. ๑๒/๑๕๖/๑๒๑
วุตฺโต, ตํ อตฺถโต คมนํ โหติ. อิติ นาติวิตฺถาริตนเยสุ ธมฺมสงฺคณีอาทีสุ
อนิสฺสงฺคคมนสฺส สพฺพญฺุตาณสฺส เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺเนสุ กุสลาทีสุ วิตฺถาริต-
นยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา อิเมสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกํ
ปฏฺานํ นาม, อิเมสํ ปน ปฏฺานานํ สมูหโต สพฺพมฺเปตํ ปกรณํ ปฏฺานํ
นามาติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ อนุโลมมฺหิ ตาว ปมํ ติกวเสน เทสิตตฺตา ติกปฏฺานํ นาม.
ตสฺส ปทจฺเฉโท:- ติกานํ ปฏฺานํ เอตฺถ อตฺถีติ ติกปฏฺานํ, ติกานํ
นานปฺปการกา ปจฺจยา เอติสฺสา เทสนาย อตฺถีติ อตฺโถ. ทุติยวิกปฺเปปิ ติกานํ
ปฏฺานนฺเตฺวว ๑- ติกปฏฺานํ, เหตุปจฺจยาทิวเสน ติกานํ วิภชนาติ อตฺโถ.
ตติยวิกปฺเป เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺนตาย ลทฺธวิตฺถารา ติกาเยว ปฏฺานํ ติกปฏฺานํ,
สพฺพญฺุตาณสฺส นิสฺสงฺคคมนภูมีติ อตฺโถ. ทุกปฏฺานาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ อนุโลเม ฉ ปฏฺานานิ วิทิตฺวา ปจฺจนียาทีสุปิ อิมินา อุปาเยน ๒-
เวทิตพฺพานิ.
     ยสฺมา ปเนตานิ อนุโลเม, ปจฺจนีเย, อนุโลมปจฺจนีเย, ปจฺจนียานุโลเมติ
สมนฺตา ฉ ฉ หุตฺวา จตุวีสติ โหนฺติ, ตสฺมา "จตุวีสติ สมนฺตปฏฺานานี"ติ
วุจฺจนฺติ. อิติ อิเมสํ จตุวีสติยา ขุทฺทกปฏฺานสงฺขาตานํ สมนฺตปฏฺานานํ
สโมธานวเสเนตํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานํ ปฏฺานมหาปกรณํ นาม.
     ตมฺปเนตํ เย ติกาทโย นิสฺสาย นิทฺทิฏฺตฺตา "ติกปฏฺานํ ทุกปฏฺานํ
ฯเปฯ ติกติกปฏฺานํ ทุกทุกปฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ, เต อนามสิตฺวา เยสํ ปจฺจยานํ
วเสน เต ติกาทโย วิภตฺตา, เต ปจฺจเย ทสฺเสตุํ อาทิโต ตาวสฺส มาติกา-
นิกฺเขปวาโร นาม วุตฺโต, ปจฺจยวิภงฺควาโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส อุทฺเทสนิทฺเทสโต
ทุวิโธ. ตสฺส เหตุปจฺจโย ฯเปฯ อวิคตปจฺจโยติ อยํ อุทฺเทโส.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏฺานํ เตน      ๒ ฉ.ม. อิมินาวุปาเยน
     ตตฺถ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย. เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย,
เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ
เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํ. "ปฏิญฺา เหตู"ติอาทีสุ หิ โลเกน ๑-
วจนาวยโว เหตูติ วุจฺจติ. สาสเน ปน "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติอาทีสุ ๒-
การณํ. "ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู"ติอาทีสุ ๓- มูลํ เหตูติ วุจฺจติ. ตํ
อิธาธิปฺเปตํ. ปจฺจโยติ เอตฺถ ปน อยํ วจนตฺโถ:- ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ
ปจฺจโย, อปฺปจฺจกฺขาย นํ วตฺตตีติ อตฺโถ. โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ อปฺปจฺจกฺขาย
ติฏฺติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส ปจฺจโยติ วุตฺโต. ๔-
     ลกฺขณโต ปน อุปการกลกฺขโณ ปจฺจโย. โย หิ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส
ิติยา วา อุปฺปตฺติยา วา อุปการโก โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ วุจฺจติ.
ปจฺจโย เหตุ การณํ นิทานํ สมฺภโว ปภโวติอาทิ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนโต
นานํ. อิติ มูลฏฺเน เหตุ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเน
อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย. โส หิ สาลิอาทีนํ สาลิพีชาทีนิ วิย มณิปฺปภาทีนํ
วิย จ มณิวณฺณาทโย กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโกติ อาจริยานํ อธิปฺปาโย. เอวํ
สนฺเต ปน ตํสมุฏฺานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สมฺปชฺชติ. น หิ โส เตสํ กุสลาทิภาวํ
สาเธติ, น จ ปจฺจโย น โหตีติ. วุตฺตเญฺหตํ "เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ
ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. อเหตุกจิตฺตานญฺจ วินา
เอเตน อพฺยากตภาโว สิทฺโธ.
     สเหตุกานมฺปิ จ โยนิโส มนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น
สมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ. ยทิ จ สมฺปยุตฺตเหตูสุ สภาวโตว กุสลาทิภาโว สิยา,
ตํสมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺโธ, อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วา. ยสฺมา
ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา สมฺปยุตฺเตสุ, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โลเก            ๒ วินย. ๔/๖๐/๕๒
@๓ อภิ. ๓๔/๑๐๕๙/๒๕๐      ๔ ฉ.ม. วุตฺตํ โหติ
ปริเยสิตพฺพา. กุสลาทิภาวสาธนวเสน ปน เหตูนํ มูลฏฺ อคฺคเหตฺวา สุปฺปติฏฺิต-
ภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น กิญฺจิ วิรุชฺฌติ. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา
วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺิตา, อเหตุกา ปน ติลพีชกาทิ-
เสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺิตา. อิติ มูลฏฺเน อุปการโกติ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน
อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
     ตโต ปเรสุ อารมฺมณภาเวน ๑- อุปการโก ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย. โส
๒- รูปาทิวเสน ฉพฺพิโธ ๒- "รูปายตนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุยา"ติ อารภิตฺวาปิ "ยํ
ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต
ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ โอสาปิตตฺตา น โกจิ
ธมฺโม น โหติ. ยถา หิ ทุพฺพโล ปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวาว
อุฏฺหติ เจว ติฏฺติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺเภว
อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ. ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ ๓- จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ
อารมฺมณภูตา ธมฺมา อารมฺมณปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.
     เชฏฺกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย. โส สหชาตารมฺมณวเสน
ทุวิโธ. ตตฺถ "ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ
รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทิวจนโต ฉนฺทวิริยจิตฺตวีมํสสงฺขาตา จตฺตาโร
ธมฺมา สหชาตาธิปติปจฺจโยติ เวทิตพฺพา, โน จ โข เอกโต. ยทา หิ ฉนฺทํ
ธุรํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตทา ฉนฺโทว อธิปติ, น อิตเร. เอส
นโย เสเสสุปิ. ยํ ปน ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อรูปธมฺมา วตฺตนฺติ, ๔- โส เนสํ
อารมฺมณาธิปติ. เตน วุตฺตํ "ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อารมฺมณวเสน    ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๓ ฉ.ม. สพฺเพปิ         ๔ ฉ.ม. ปวตฺตนฺติ
     อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. สมนนฺตรภาเวน
อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย. อิทํ ๑- ปจฺจยทฺวยํ พหุธา ปปญฺจยนฺติ. อยํ
ปเนตฺถ สาโร:- โย หิ เอส จกฺขุวิญฺาณานนฺตรา มโนธาตุ, มโนธาตุอนนฺตรา
มโนวิญฺาณธาตูติอาทิ จิตฺตนิยโม, โส ยสฺมา ปุริมจิตฺตวเสเนว อิชฺฌติ, น
อญฺถา. ตสฺมา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส
อุปฺปาทนสมตฺโถ ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. เตเนวาห "อนนฺตรปจฺจโยติ จกฺขุ-
วิญฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ
อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทิ.
     โย อนนฺตรปจฺจโย, เสฺวว สมนนฺตรปจฺจโย. พฺยญฺชนมตฺตเมว เหตฺถ
นานํ อุปจยสนฺตติอาทีสุ วิย อธิวจนนิรุตฺติทุกาทีสุ วิย จ, อตฺถโต ปน นานํ
นตฺถิ. ยมฺปิ "อทฺธานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตร-
ปจฺจโย"ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ "นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสญฺานาสญฺายตนกุสลํ
ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทีหิ วิรุชฺฌติ. ยมฺปิ ตตฺถ วทนฺติ
"ธมฺมานํ สมุฏฺาปนสมตฺถตา น ปริหายติ, ภาวนาพเลน ปน วาริตตฺตา ธมฺมา
สมนนฺตรํ นุปฺปชฺชนฺตี"ติ, ตมฺปิ กาลานนฺตรตาย อภาวเมว สาเธติ. ภาวนาพเลน
หิ ตตฺถ กาลานนฺตรตา นตฺถีติ มยมฺปิ เอตเทว วทาม. ยสฺมา จ กาลานนฺตรตา
นตฺถิ, ตสฺมา สมนนฺตรปจฺจยตา น ยุชฺชติ. กาลานนฺตรตาย หิ เตสํ
สมนนฺตรปจฺจโย โหตีติ ลทฺธิ. ตสฺมา อภินิเวสํ อกตฺวา พฺยญฺชนมตฺตโตเวตฺถ
นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโต. กถํ? นตฺถิ เอเตสํ อนฺตรนฺติ หิ อนนฺตรา.
สณฺานาภาวโต สุฏฺุ อนนฺตราติ สมนนฺตรา.
     อุปฺปชฺชมาโน สห อุปฺปาทนภาเวน ๒- อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย
ปภาสสฺส ๓- ปทีโป วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ฉพฺพิโธ โหติ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิทญฺจ   ๒ ฉ.ม. อุปฺปชฺชมานภาเวน   ๓ ฉ.ม. ปกาสสฺส
จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺมญฺ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา
อญฺมญฺ ฯเปฯ โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺมญฺ ฯเปฯ จิตฺตเจตสิกา
ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ ฯเปฯ มหาภูตา อุปาทารูปานํ ฯเปฯ รูปิโน
ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิญฺจิ กาลํ ๑- สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิญฺจิ กาลํ ๑-
น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อิทํ หทยวตฺถุเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
     อญฺมญฺ อุปฺปาทนูปตฺถมฺภนภาเวน อุปการโก ธมฺโม อญฺมญฺปจฺจโย
อญฺมญฺูปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑํ วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ติวิโธ โหติ.
ยถาห:- จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺมญฺปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร
มหาภูตา อญฺมญฺ ฯเปฯ โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺมญฺปจฺจเยน
ปจฺจโยติ.
     อธิฏฺานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย
ตรุจิตฺตกมฺมาทีนํ ปวีปฏาทโย วิย. โส "จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺมญฺ
นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ เอวํ สหชาเต วุตฺตนเยเนว  เวทิตพฺโพ. ฉฏฺโ ปเนตฺถ
โกฏฺาโส "จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ กายวิญฺาณ-
ธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย
มโนธาตุ จ มโนวิญฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺาณ-
ธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ เอวํ วิภตฺโต.
     อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เอตฺถ ปน ๒- อยํ ตาว วจนตฺโถ:- ตทธีนวุตฺติตาย
อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต, น ปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย. ยถา ปน ภุโส อายาโส
อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย. พลวการณสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺมา
พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. โส
อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ "ทานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิญฺจิ กาเล    ๒ ฉ.ม. อิธ ปน
ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ
สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺโข ๑- โคตฺรภุํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ๒- โวทานํ ครุํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺโข มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขตี"ติ
เอวมาทินา นเยน อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธึ นานตฺตํ
อกตฺวาว ๓- วิภตฺโต. ตตฺถ ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ. อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเน
อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ
เวทิตพฺพํ.
     อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ "ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ
กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน อนนฺตรปจฺจเยน
สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต. มาติกานิกฺเขเป ปน เนสํ "จกฺขุวิญฺาณธาตุ
ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน อนนฺตรสฺส จ "ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ
ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน อุปนิสฺสยสฺส
จ อาคตตฺตา นิกฺเขปวิเสโส อตฺถิ, โสปิ อตฺถโต เอกีภาวเมว คจฺฉติ. เอวํ
สนฺเตปิ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาย
อนนฺตรตา ปุริมจิตฺตสฺส จ ปจฺฉิมจิตฺตุปฺปาทเน พลวตาย อนนฺตรูปนิสฺสยตา
เวทิตพฺพา. ยถา หิ เหตุปจฺจยาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ วินาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น เอวํ
อตฺตโน ๔- อนนฺตรจิตฺตํ วินา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ นาม อตฺถิ, ตสฺมา พลวปจฺจโย
โหติ. อิติ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทวเสน อนนฺตรปจฺจโย,
พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เสกฺขา   ๒ ฉ.ม. ปจฺจเวกฺขนฺติ
@๓ ฉ.ม. อกตฺวา   ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     ปกตูปนิสฺสโย ปน ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ปกโต นาม อตฺตโน
สนฺตาเน นิปฺผาทิโต วา สทฺธาสีลาทิ อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ. ปกติยาเยว
วา อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณานนฺตเรหิ อสมฺมิสฺโสติ อตฺโถ. ตสฺส
หิ "ปกตุปนิสฺสโย:- สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ
กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิญฺ
อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปญฺ อุปนิสฺสาย ทานํ
เทติ ฯเปฯ สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สทฺธา, สีลํ, สุตํ, จาโค, ปญฺา สทฺธาย,
สีลสฺส, สุตสฺส, จาคสฺส, ปญฺาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน
อเนกปฺปการโก ปเภโท เวทิตพฺโพ. อิติ อิเม สทฺธาทโย ปกตา เจว
พลวการณฏฺเน อุปนิสฺสยา จาติ ปกตูปนิสฺสโยติ.
     ปมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา  วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโย.
โส ปญฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณหทยวตฺถุวเสน เอกาทสวิโธ โหติ. ยถาห:-
จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน
ปจฺจโย. โสตฆานชิวฺหากายายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ
กายวิญฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปสทฺท-
คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน
ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ
มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, มโนวิญฺาณ-
ธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ กิญฺจิ กาลํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย,
กิญฺจิ กาลํ น ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     ปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการโก อรูปธมฺโม ปจฺฉาชาต-
ปจฺจโย คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสาเจตนา วิย. เตน วุตฺตํ "ปจฺฉาชาตา
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ.
     อาเสวนฏฺเน อนนฺตรานํ ปคุณพลวภาวาย อุปการโก ธมฺโม อาเสวน-
ปจฺจโย คนฺถาทีสุ ปุริมปุริมาภิโยโค ๑- วิย. โส กุสลากุสลกิริยาชวนวเสน
ติวิโธ โหติ. ยถาห:- ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ
ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย. ปุริมา ปุริมา อกุสลา ฯเปฯ กิริยาพฺยากตา
ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส
นานากฺขณิกาย เจว กุสลากุสลเจตนาย สหชาตาย จ สพฺพายปิ ๒- เจตนาย
วเสน ทุวิโธ โหติ. ยถาห:- กุสลากุสลกมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ
รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ
รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการโก วิปากธมฺโม วิปากปจฺจโย.
โส ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ ๓- ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตา จ รูปานํ สพฺพตฺถ
จ ตํสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ๔- วิปากปจฺจโย โหติ. ยถาห:- วิปากาพฺยากโต
เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย
ฯเปฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ ฯเปฯ
ตโย ขนฺธา เอกสฺส ขนฺธสฺส ฯเปฯ เทฺว ขนฺธา ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ
รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส วิปากปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย.
ยถาห:- กพฬิงฺกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน
อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุริมาปุริมาภิโยโค    ๒ สี.,ม. สพฺพาย
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๔ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ
ปจฺจโยติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ
ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย"ติปิ วุตฺตํ.
     อธิปติยฏฺเน อุปการกา อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชา วีสตินฺทฺริยา
อินฺทฺริยปจฺจโย. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยาทโย ปญฺจ อรูปธมฺมานํเยว, เสสา รูปารูปานํ
ปจฺจยา โหนฺติ. ยถาห:- จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหา-
กายินฺทฺริยํ กายวิญฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน
ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน
อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน
ปจฺจโยติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา
สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ๑- กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติปิ วุตฺตํ.
     อุปนิชฺฌายนฏฺเน อุปการกานิ เปตฺวา ทฺวิปญฺจวิญฺาเณสุ กายิกสุข-
ทุกฺขเวทนาทฺวยํ สพฺพานิปิ กุสลาทิเภทานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย.
ยถาห:- "ณานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ
ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ
ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย"ติปิ
วุตฺตํ.
     ยโต ตโต วา นิยฺยานฏฺเน อุปการกานิ กุสลาทิเภทานิ ทฺวาทส
มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. ยถาห:- "มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ
ตํสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ปญฺหาวาเร ปน "ปฏิสนฺธิกฺขเณ
วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติปิ ๒- วุตฺตํ. เอเต ปน เทฺวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา ยถาสงฺขฺยํ ทฺวิปญฺจ-
วิญฺาณาเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขนฺธานํ    ๒ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาเทกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา
อรูปธมฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจโย. ยถาห:- "จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺมญฺ
สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ.
     เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคเมน อุปการกา รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ, อรูปิโนปิ
ธมฺมา รูปีนํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. โส สหชาตปจฺฉาชาตปุเรชาตวเสน
ติวิโธ โหติ. วุตฺตเญฺหตํ:- สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ. อพฺยากตปทสฺส ปน สหชาตวิภงฺเค "ปฏิสนฺธิกฺขเณ
วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส,
วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ วุตฺตํ. ปุเรชาตํ ปน จกฺขุนฺทฺริยาทิ-
วตฺถุวเสน เวทิตพฺพํ. ยถาห:- ปุเรชาตํ จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺาณสฺส ฯเปฯ
กายายตนํ กายวิญฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ
กิริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ, วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ, วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเน
อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย. ตสฺส อรูปกฺขนฺธมหาภูตนามรูปจิตฺตเจตสิก-
มหาภูตายตนวตฺถุวเสน สตฺตธา มาติกา นิกฺขิตฺตา. ยถาห:- จตฺตาโร ขนฺธา
อรูปิโน อญฺมญฺ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา อญฺมญฺ.
โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อญฺมญฺ. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ
รูปานํ. มหาภูตา อุปาทารูปานํ. จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุยา ฯเปฯ
กายายตนํ ฯเปฯ รูปายตนํ ฯเปฯ โผฏฺพฺพายตนํ กายวิญฺาณธาตุยา
ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปายตนํ ฯเปฯ โผฏฺพฺพายตนํ
มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย
มโนธาตุ จ มโนวิญฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺาณ-
ธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ปญฺหาวาเร
ปน สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺติปิ นิกฺขิปิตฺวา สหชาเต
ตาว "เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ อตฺถิปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติอาทินา นเยน นิทฺเทโส กโต. ปุเรชาเต ปุเรชาตานํ จกฺขฺวาทีนํ
วเสน นิทฺเทโส กโต. ปจฺฉาชาเต ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตานํ
จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยวเสน นิทฺเทโส กโต. อาหารินฺทฺริเยสุ ปน "กพฬิงฺกาโร
อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อิตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ
อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ เอวํ นิทฺเทโส กโตติ.
     อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทาเนน
อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย. ยถาห:- สมนนฺตรนิรุทฺธา
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน
ปจฺจโยติ.
     เตเอว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโย. ยถาห:- สมนนฺตรวิคตา
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ วิคตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     อตฺถิปจฺจยธมฺมาเอว อวิคตภาเวน อุปการกตฺตา อวิคตปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.
เทสนาวิลาเสน ปน ตถา วิเนตพฺพเวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโต
สเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทโย ๑- วิยาติ.
     อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อสมฺโมหตฺถํ:-
             ธมฺมโต กาลโต เจว      นานปฺปการเภทโต
             ปจฺจยุปฺปนฺนโต เจว       วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เหตุสมฺปยุตฺตทุโก
     ตตฺถ ธมฺมโตติ:- อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ เหตุปจฺจโย ตาว นามรูปธมฺเมสุ
นามธมฺเมกเทโส. อารมฺมณปจฺจโย สทฺธึ ปญฺตฺติยา จ อภาเวน สพฺเพปิ
นามรูปธมฺมา. อธิปติปจฺจเย สหชาตาธิปติ นามธมฺเมกเทโส. ตถา กมฺมฌาน-
มคฺคปจฺจยา. อารมฺมณาธิปติ สพฺเพปิ ครุกาตพฺพา อารมฺมณธมฺมา. อนนฺตรสมนนฺตร-
ปจฺฉาชาตาเสวนวิปากสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา นามธมฺมาว. นิพฺพานสฺส
อสงฺคหิตตฺตา นามธมฺเมกเทโสติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ปุเรชาตปจฺจโย รูเปกเทโส. เสสา
ยถาลาภวเสน นามรูปธมฺมาติ เอวํ ตาเวตฺถ ธมฺมโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     กาลโตติ:-
            ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ      ปจฺจยา ทส ปญฺจ จ
            อตีตาเอว ปญฺเจโก         เต กาเล เทฺวปิ นิสฺสิโต
            ตโย ติกาลิกา เจว         วิมุตฺตา จาปิ กาลโตติ.
     เอเตสุ หิ เหตุปจฺจโย สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปาก-
อาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจโยติ อิเม ปณฺณรส ปจฺจยา
ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมาว โหนฺติ. อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ
อิเม ปญฺจ อตีตาเยว โหนฺติ. เอโก ปน กมฺมปจฺจโยว ๑- เต ปจฺจุปฺปนฺนาตีเต
เทฺวปิ กาเล นิสฺสิโต โหติ. เสสา อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสย-
ปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา เตกาลิกาปิ โหนฺติ, อิเม ตโย ๒- ปญฺตฺติยา สทฺธึ
นิพฺพานสฺส สงฺคหิตตฺตา กาลวินิมุตฺตาปีติ เอวเมตฺถ กาลโตปิ วิญฺาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
     นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺโถ
นิทฺเทสวาเร อาวิภวิสฺสตีติ.
                      ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. "อิเม ตโย"ติ ปาโ น ทิสฺสติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๙๑-๔๐๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=8803&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=8803&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_40