อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            ปจฺจยนิทฺเทส
                      ๑. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑] อิทานิ ปน ๑- สพฺเพปิ เต ปจฺจเย อุทฺทิฏฺปฏิปาฏิยา นิทฺทิสิตฺวา
ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจโยติ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ
เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิมาห. ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ
นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา สพฺพปมํ ภาเชตพฺพสฺส อยํ ปทุทฺธาโร. เสสปจฺจเยสุปิ
อิมินาว นเยน ปมํ ภาเชตพฺพปทํ อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อยํ ปเนตฺถ ปทสมฺพนฺโธ ๒-:- โย ปจฺจยุทฺเทเส เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโ, โส
นิทฺเทสโต "เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติ เอวํ เวทิตพฺโพ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปจฺจเยสุ ภาเชตพฺพปทสฺส
วิสฺสชฺชเนน สทฺธึ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ เอตฺถ "เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติ อวตฺวา
"เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ปจฺจยสฺส เจว ปจฺจยุปฺปนฺนานญฺจ
ววตฺถาปนโต. เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน
ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺย. เอวํ สนฺเต อสุโก นาม ธมฺโม เหตุปจฺจเยน
ปจฺจโยติ ปจฺจยสฺส ววตฺถานํ น ปญฺาเยยฺย. อถาปิ เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ
เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวาว เยสํ เกสญฺจิ สมฺปยุตฺตกานํ เหตู
เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺย, เอวํ สนฺเต เหตุนา วิปฺปยุตฺตา
จกฺขุวิญฺาณาทโยปิ สมฺปยุตฺตกาเยว, เหตุนา สมฺปยุตฺตา กุสลาทโยปิ. ตตฺถ
อยํ เหตุ อสุกสฺส นาม สมฺปยุตฺตกธมฺมสฺส ปจฺจโยติ ปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ น
ปญฺาเยยฺย. ตสฺมา ปจฺจยญฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺเน จ ๓- ววตฺถาเปนฺโต "เหตู
เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติ อาห. ตสฺสตฺโถ:- เหตุสมฺปยุตฺตกานํ กุสลาทิธมฺมานํ โย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ    ๒ ฉ.ม. สมฺพนฺโธ  ๓ ฉ.ม. ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ
เหตุ สมฺปยุตฺตโก, โส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ตตฺราปิ "ปจฺจโย"ติ อวตฺวา
"เหตุปจฺจเยนา"ติ วจนํ เหตุโน อญฺถา ปจฺจยภาวปฏิเสธนตฺถํ. อยญฺหิ เหตุ
เหตุปจฺจเยนาปิ ปจฺจโย โหติ สหชาตาทิปจฺจเยนาปิ. ตตฺรสฺส ยฺวายํ สหชาตาทิ-
ปจฺจยวเสน อญฺถาปิ ปจฺจยภาโว, ตสฺส ปฏิเสธนตฺถํ เหตุปจฺจเยนาติ วุตฺตํ.
เอวํ สนฺเตปิ "ตํสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติ อวตฺวา กสฺมา "เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติ
วุตฺตนฺติ? นิทฺทิสิตพฺพสฺส อปากฏตฺตา. ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เยน เต
ตํสมฺปยุตฺตกา นาม โหนฺติ, อยํ นาม โสติ นิทฺทิสิตพฺโพ อปากโฏ. ตสฺส
อปากฏตฺตา เยน สมฺปยุตฺตา เต ตํสมฺปยุตฺตกาติ วุจฺจนฺติ, ตํ สรูปโตว ทสฺเสตุํ
"เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติ วุตฺตํ.
     ตํสมุฏฺานานนฺติ เอตฺถ ปน นิทฺทิสิตพฺพสฺส ปากฏตฺตา ตํคหณํ กตํ.
อยเญฺหตฺถ อตฺโถ:- เต เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา สมุฏฺานา ๑-
เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺานานิ. เตสํ ตํสมุฏฺานานํ, เหตุโต เจว เหตุสมฺปยุตฺตธมฺเมหิ
จ นิพฺพตฺตานนฺติ อตฺโถ. อิมินา จิตฺตสมุฏฺานรูปํ คณฺหาติ. กึ ปน ตํ จิตฺตโต
อญฺเนปิ สมุฏฺาตีติ. อาม สมุฏฺาติ. สพฺเพปิ หิ จิตฺตเจตสิกา เอกโต หุตฺวา
รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ. โลกิยธมฺมเทสนาย ปน จิตฺตสฺส อธิกภาวโต ตถาวิธํ รูปํ
จิตฺตสมุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. เตเนวาห:- จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ
รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     ยทิ เอวํ อิธาปิ "ตํสมุฏฺานานนฺ"ติ อวตฺวา จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ กสฺมา
น วุตฺตํ. ๒- อจิตฺตสมุฏฺานานมฺปิ สงฺคณฺหนโต. ปญฺหาวารสฺมิญฺหิ "ปฏิสนฺธิกฺขเณ
วิปากาพฺยากตา เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ เหตุปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติ อาคตํ. ตสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ อิธ จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ อวตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สมุฏฺานํ   ๒ ฉ.ม. น วุตฺตนฺติ
ตํสมุฏฺานานนฺติ ตสฺสตฺโถ:- จิตฺตชรูปํ อชนยมานาปิ เต เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกา
ธมฺมา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สมุฏฺานา ๑- เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺานานิ. เตสํ
ตํสมุฏฺานานํ ปวตฺเต จิตฺตชานํ ปฏิสนฺธิยญฺจ กฏตฺตารูปานํ  ๒- เหตู เหตุปจฺจเยน
ปจฺจโยติ. อิมินา อุปาเยน อญฺเสุปิ ตํสมุฏฺานานนฺติ อาคตฏฺาเนสุ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     กสฺมา ปนายํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ เหตุปจฺจโย โหติ, น
ปวตฺเตติ? ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย. ปฏิสนฺธิยญฺหิ
กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธา ปวตฺติ, จิตฺตวเสน อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ.
ตสฺมิญฺหิ ขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, ตานิปิ วินา จิตฺเตน
อุปฺปชฺชิตุํ วา าตุํ วา น สกฺโกนฺติ. เตเนวาห "วิญฺาณปจฺจยา นามรูปํ,
ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิญฺาเณ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหตี"ติ. ๓- ปวตฺติยํ ปน เตสํ
จิตฺเต วิชฺชมาเนปิ กมฺมปฏิพทฺธาว ปวตฺติ, น จิตฺตปฏิพทฺธา. อวิชฺชมาเน
จาปิ จิตฺเต นิโรธสมาปนฺนานํ อุปฺปชฺชนฺติเยว.
     กสฺมา ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ? กมฺม-
เวคกฺขิตฺตตาย เจว อปฺปติฏฺิตวตฺถุตาย จ ทุพฺพลตฺตา. ตญฺหิ ตทา กมฺมเวคกฺขิตฺตํ
อปุเรชาตวตฺถุกตฺตา จ อปฺปติฏฺิตวตฺถุกนฺติ ทุพฺพลํ โหติ. ตสฺมา ปปาเต
ปติตมตฺโต ปุริโส กิญฺจิ สิปฺปํ กาตุํ วิย รูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, กมฺมชรูปเมว
ปนสฺส จิตฺตสมุฏฺานรูปฏฺาเน ติฏฺติ. ตญฺจ กมฺมชรูปสฺเสว พีชฏฺาเน
ติฏฺติ. กมฺมํ ปนสฺส เขตฺตสทิสํ, กิเลสา อาปสทิสา. ตสฺมา สนฺเตปิ เขตฺเต
อาเป จ ปมุปฺปตฺติยํ พีชานุภาเวน รุกฺขุปฺปตฺติ วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตานุภาเวน
รูปกายสฺส อุปฺปตฺติ. พีเช ปน วิคเตปิ ปวีอาปานุภาเวเนว ๔- รุกฺขสฺส อุปรูปริ
ปวตฺติ วิย วินา จิตฺเตน กมฺมโตว กฏตฺตารูปานํ ปวตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา.
วุตฺตมฺปิ เจตํ "กมฺมํ เขตฺตํ, วิญฺาณํ พีชํ, ตณฺหา สิเนโห"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมุฏฺานํ             ๒ ฉ.ม. กฏตฺตารูปานมฺปิ  ๓ สํ.นิ. ๑๖/๓๙/๑๔
@๔ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ    ๕ องฺ.ติก. ๒๐/๗๗/๒๑๕
     อยญฺจ ปนตฺโถ โอกาสวเสเนว คเหตพฺโพ. ตโย หิ โอกาสา นาโมกาโส
รูโปกาโส นามรูโปกาโสติ. ตตฺถ อรูปภโว นาโมกาโส นาม. ตตฺร หิ
หทยวตฺถุมตฺตมฺปิ รูปปจฺจยํ วินา อรูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติ. อสญฺภโว รูโปกาโส
นาม. ตตฺร หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตมตฺตมฺปิ อรูปปจฺจยํ วินา รูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติ.
ปญฺจโวการภโว นามรูโปกาโส นาม. ตตฺร หิ วตฺถุรูปมตฺตมฺปิ วินา ปฏิสนฺธิยํ
อรูปธมฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ วินา กมฺมชาปิ รูปธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ.
ยุคนทฺธาว ๑- รูปารูปานํ อุปฺปตฺติ. ยถา หิ สสฺสามิเก สราชเก เคเห
สทฺวารปาลเก ราชาณตฺตึ วินา ปมปฺปเวโส นาม นตฺถิ, อปรภาเค ปน
วินาปิ อาณตฺตึ ปุริมาณตฺติอานุภาเวเนว โหติ, เอวเมว ปญฺจโวกาเร
ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส ๒- สหชาตาทิปจฺจยตํ วินา รูปสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปมุปฺปตฺติ
นาม นตฺถิ. อปรภาเค ปน วินาปิ ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส สหชาตาทิปจฺจยานุภาวํ
ปุริมานุภาววเสน ลทฺธปฺปเวสสฺส กมฺมโต ปวตฺติ โหติ. อสญฺภโว ปน
ยสฺมา อรูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว อรูปปจฺจยา อสญฺโกาสตฺตา ๓-
รูปํ ปวตฺตติ อสฺสามิเก สุญฺเคเห อตฺตโน เคเห จ ปุริสสฺส ปเวโส วิย.
อรูปภโวปิ ยสฺมา รูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว รูปปจฺจยา
อสญฺโกาสตฺตา อรูปธมฺมา ปวตฺตนฺติ. ปญฺจโวการภโว ปน รูปารูโปกาโสติ
นตฺเถตฺถ อรูปปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปตฺตีติ. อิติ อยํ เหตุ
ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ ปจฺจโย โหติ, น ปวตฺเตติ.
     นนุ จ ๔- "เหตู สหชาตานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ วุตฺเต สพฺโพปิ
อยํ อตฺโถ คหิโต โหติ, อถ กสฺมา "เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานญฺจ
รูปานนฺ"ติ อิทํ คหิตนฺติ? ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวสฺส ปฏิพาหนโต.
เอวญฺหิ สติ ยานิ ปวตฺติยํ เหตุนา สห เอกกฺขเณ กฏตฺตารูปานิ เจว
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ยุคนนฺธาว    ๒ ฉ.ม. ปฏิสนฺธิวิญฺาณราชสฺส
@๓ สี. อญฺโกาสตฺตา    ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
อุตุอาหารสมุฏฺานานิ จ ชายนฺติ, เตสมฺปิ เหตุ เหตุปจฺจโยติ อาปชฺเชยฺย, น
จ โส เตสํ ปจฺจโย. ตสฺมา เตสํ ปจฺจยภาวสฺส ปฏิพาหนตฺถเมตํ คหิตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ "นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต"ติ อิเมสํ ปทานํ วเสเนตฺถ วิญฺาตพฺโพ
วินิจฺฉโย. เตสุ นานปฺปการเภทโตติ อยญฺหิ เหตุ นามชาติโต กุสลากุสล-
วิปากกิริยาเภทโต จตุพฺพิโธ. ตตฺถ กุสลเหตุ ภุมฺมนฺตรโต กามาวจราทิเภเทน
จตุพฺพิโธ, อกุสลเหตุ กามาวจโรว, วิปากเหตุ  กามาวจราทิเภเทน จตุพฺพิโธ,
กิริยาเหตุ กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธ. ตตฺถ กามาวจรกุสลเหตุ
นามโต อโลภาทิวเสน ติวิโธ. รูปาวจราทิกุสลเหตูสุปิ เอเสว นโย. อกุสลเหตุ
โลภาทิวเสน ติวิโธ. วิปากกิริยาเหตู ปน อโลภาทิวเสน ตโย ตโย โหนฺติ.
ตํตํจิตฺตสมฺปโยควเสน ปน เตสํ เตสํ เหตูนํ นานปฺปการเภโทเยวาติ เอวํ
ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิมินา ปจฺจเยน อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อิเมสํ
นาม ธมฺมานํ อยํ ปจฺจโยติ เอวมฺปิ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพติ อตฺโถ. ตตฺถ
อิมสฺมึ ตาว เหตุปจฺจเย กามาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺต-
ธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานญฺจ เหตุปจฺจโย โหติ, อรูปภเว สมฺปยุตฺต-
ธมฺมานํเยว. รูปาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุเยว สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว
จิตฺตสมุฏฺานรูปานญฺจ เหตุปจฺจโย. อรูปาวจรกุสลเหตุ กามาวจรกุสลเหตุสทิโสว.
ตถา อปริยาปนฺนกุสลเหตุ, ตถา อกุสลเหตุ. กามาวจรวิปากเหตุ ปน กามภวสฺมึเยว
อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปานญฺจ
เหตุปจฺจโย. รูปาวจรวิปากเหตุ รูปภเว วุตฺตปฺปการานญฺเว เหตุปจฺจโย.
อรูปาวจรวิปากเหตุ อรูปภเว สมฺปยุตฺตกานญฺเว เหตุปจฺจโย. อปริยาปนฺน-
วิปากเหตุ กามภวรูปภเวสุ สมฺปยุตฺตกานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปานญฺจ อรูปภเว
อรูปธมฺมานญฺเว เหตุปจฺจโย. กิริยาเหตูสุ ปน เตภูมิเกสุปิ กุสลเหตุสทิโสว
ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
                    เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๔๐๖-๔๑๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=9146&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=9146&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=2
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=31
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=12
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=12
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_40