อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                     ๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒] อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทเส รูปายตนนฺติ รูปสงฺขาตํ อายตนํ. เสเสสุปิ
เอเสว นโย. จกฺขุวิญฺาณธาตุยาติ จกฺขุวิญฺาณสงฺขาตาย ธาตุยา. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย. ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ ตาย จกฺขุวิญฺาณธาตุยา สมฺปยุตฺตกานํ ติณฺณํ
ขนฺธานํ, สพฺเพสมฺปิ จกฺขุปสาทวตฺถุกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ รูปายตนํ อารมฺมณ-
ปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. มโนธาตุยาติ สสมฺปยุตฺต-
ธมฺมาย ติวิธายปิ มโนธาตุยา รูปายตนาทีนิ ปญฺจ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย,
โน จ โข เอกกฺขเณ. สพฺเพ ธมฺมาติ เอตานิ จ รูปายตนาทีนิ ปญฺจ
อวเสสา จ สพฺเพปิ เยฺยธมฺมา อิมา ฉ ธาตุโย เปตฺวา เสสาย สสมฺปยุตฺต-
ธมฺมาย มโนวิญฺาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ. ยํ ยํ ธมฺมํ
อารพฺภาติ อิมินา เย เอเต เอตาสํ สตฺตนฺนํ วิญฺาณธาตูนํ อารมฺมณธมฺมา
วุตฺตา, เต ตาสํ ธาตูนํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกฺขเณเยว อารมฺมณปจฺจยา ๑-
โหนฺตีติ ทีเปติ. เอวํ โหนฺตาปิ จ น เอกโต โหนฺติ, ยํ ยํ อารพฺภ เย เย
อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ เตสํ เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจยา ๑- โหนฺตีติปิ ทีเปติ.
อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ ยถา นชฺโช สนฺทนฺติ, ปพฺพตา ติฏฺนฺตีติ สพฺพกาลสงฺคห-
วเสน วุจฺจติ, ๒- เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน เยปิ อารพฺภ เย อุปฺปชฺชึสุ,
เยปิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เต สพฺเพ อารมฺมณปจฺจยวเสเนว ๓- อุปฺปชฺชึสุ จ
อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ จาติ สิทฺธํ โหติ. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ อิทํ "เย เย ธมฺมา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อารมฺมณปจฺจโย   ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. อารมฺมณปจฺจเยเนว
วุตฺตานํ สรูปโต นิทสฺสนํ. เต เต ธมฺมาติ เต เต อารมฺมณธมฺมา. เตสํ
เตสนฺติ เตสํ เตสํ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํ. อยํ ตาเวตฺถ ปาลิวณฺณนา.
     อิทํ ปน อารมฺมณํ นาม รูปารมฺมณํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมารมฺมณนฺติ
โกฏฺาสโต ฉพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ เปตฺวา ปญฺตฺตึ อวเสสํ ภูมิโต กามาวจรํ
ฯเปฯ อปริยาปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ กามาวจรํ กุสลากุสลวิปาก-
กิริยารูปเภทโต ปญฺจวิธํ, รูปาวจรํ กุสลวิปากกิริยโต ติวิธํ, ตถา อรูปาวจรํ,
อปริยาปนฺนํ กุสลวิปากนิพฺพานวเสน ติวิธํ โหติ. สพฺพเมว วา เอตํ
กุสลากุสลวิปากกิริยารูปนิพฺพานปญฺตฺติเภทโต สตฺตวิธํ โหติ. ตตฺถ กุสลํ
ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ โหติ, อกุสลํ กามาวจรเมว, วิปากํ จตุภูมิกํ, กิริยํ
ติภูมิกํ, รูปํ เอกภูมิกํ กามาวจรเมว, นิพฺพานมฺปิ เอกภูมิกํ อปริยาปนฺนเมว,
ปญฺตฺติ ภูมิวินิมุตฺตาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เอวํ ภินฺเน ปเนตสฺมึ อารมฺมเณ กามาวจรกุสลารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส
รูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส
จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลารมฺมณํ เตสุ ฉสุ
ราสีสุ กามาวจรวิปากวชฺชานํ ปญฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจร-
กุสลารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส
อรูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส อรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ
อฏฺนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนกุสลารมฺมณํ กามาวจร-
รูปาวจรโต กุสลกิริยานเมว อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อกุสลารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส
รูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส
จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
     กามาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส
กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ
อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรกุสลสฺส
อกุสลสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ราสีนํ
อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจรวิปาการมฺมณมฺปิ อิเมสํเยว ปญฺจนฺนํ ราสีนํ
อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรโต
กุสลกิริยานญฺเว อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
     กามาวจรกิริยารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส
กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ
ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกิริยารมฺมณํ อิเมสุ ฉสุ ราสีสุ
กามาวจรวิปากวชฺชานํ ปญฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อรูปาวจร-
กิริยารมฺมณํ เตสํ ปญฺจนฺนํ  อรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ
อารมฺมณปจฺจโย โหติ. จตุสมุฏฺานํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ รูปารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส
รูปาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺส กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส
จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. นิพฺพานารมฺมณํ กามาวจรกุสลสฺส
รูปาวจรกุสลสฺส อปริยาปนฺนโต กุสลสฺส วิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรกิริยสฺส
จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. รูปาวจรกุสลกิริยานํ เกจิ
นิจฺฉนฺติ, ตํ ยุตฺติโต อุปธาเรตพฺพํ. นานปฺปการกํ ปน ปญฺตฺติอารมฺมณํ
เตภูมิกกุสลสฺส อกุสลสฺส รูปารูปาวจรวิปากสฺส เตภูมิกกิริยสฺส จาติ อิเมสํ นวนฺนํ
ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. ตตฺถ ยํ ยํ อารมฺมณํ เยสํ เยสํ ปจฺจโย, เต เต ตํตํ-
ปจฺจยุปฺปนฺนา นาม โหนฺตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
                  อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา  นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๔๑๑-๔๑๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=9267&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=9267&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=3
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=34
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=15
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=15
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_40