อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
     [๓] อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ฉนฺทาธิปตีติ ฉนฺทสงฺขาโต อธิปติ. ฉนฺทํ
ธุรํ กตฺวา ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตุปฺปตฺติกาเล อุปฺปนฺนสฺส
กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺเสตํ นามํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. กสฺมา ปน ยถา เหตุปจฺจย-
นิทฺเทเส "เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ "อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺต-
กานนฺ"ติ อวตฺวา "ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานนฺ"ติอาทินา นเยน เทสนา กตาติ?
เอกกฺขเณ อภาวโต. ปุริมนยสฺมิญฺหิ เทฺว ตโย เหตู เอกกฺขเณปิ เหตุปจฺจยา โหนฺติ
มูลฏฺเน อุปการกภาวสฺส อวิชหนโต. อธิปติ ปน เชฏฺกฏฺเน อุปการโก,
น จ เอกกฺขเณ พหู เชฏฺกา นาม โหนฺติ. ตสฺมา เอกโต อุปฺปนฺนานมฺปิ
เนสํ เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจยภาโว นตฺถิ. ตสฺส อธิปติปจฺจยภาวสฺส เอกกฺขเณ
อภาวโต อิธ เอวํ เทสนา กตาติ.
     เอวํ สหชาตาธิปตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณาธิปตึ ทสฺเสตุํ ยํ ยํ
ธมฺมํ ครุํ กตฺวาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ ยํ ธมฺมนฺติ ยํ ยํ อารมฺมณธมฺมํ. ครุํ
กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทวเสน วา ครุํ ภาริยํ ลทฺธพฺพํ
อวิชหิตพฺพํ อนวญฺาตํ กตฺวา. เต เต ธมฺมาติ เต เต ครุกาตพฺพธมฺมา.
เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ ครุการกธมฺมานํ. อธิปติปจฺจเยนาติ อารมฺมณาธิปติ-
ปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาลิวณฺณนา.
     อยํ ปน อธิปติ นาม สหชาตารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาโต
ฉนฺทาทิวเสน จตุพฺพิโธ. เตสุ เอเกโก กามาวจราทิวเสน ภูมิโต จตุพฺพิโธ.
ตตฺถ กามาวจโร กุสลากุสลกิริยาวเสน ติวิโธ, อกุสลํ ปตฺวา ปเนตฺถ วีมํสาธิปติ
น ลพฺภติ. รูปารูปาวจโร กุสลกิริยาวเสน ทุวิโธ, อปริยาปนฺโน กุสลวิปากวเสน
ทุวิโธ. อารมฺมณาธิปติ ปน ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยารูปนิพฺพานวเสน
ฉพฺพิโธติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตาธิปติมฺหิ ตาว กามาวจรกุสลกิริยาสงฺขาโต
อธิปติ ทุเหตุกติเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ ฉนฺทาทีนํ อญฺตรํ เชฏฺกํ กตฺวา
อุปฺปตฺติกาเล อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส จ อธิปติปจฺจโย
โหติ. รูปาวจรกุสลกิริยาสงฺขาเตปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ ๑- เอกนฺเตเนว
ลพฺภติ. น หิ เต ธมฺมา สหชาตาธิปตึ วินา อุปฺปชฺชนฺติ. อรูปาวจรกุสลกิริยา-
สงฺขาโต ปน ปญฺจโวกาเร รูปาวจราธิปติสทิโสว, จตุโวกาเร ปน สมฺปยุตฺต-
กานญฺเว ๒- อธิปติปจฺจโย โหติ. ตถา ตตฺถุปฺปนฺโน สพฺโพปิ กามาวจราธิปติ.
อปริยาปนฺโน กุสลโตปิ วิปากโตปิ ปญฺจโวกาเร เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว
จิตฺตสมุฏฺานรูปานญฺจ อธิปติปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปธมฺมานญฺเว.
อกุสโล กามภเว มิจฺฉตฺตนิยตจิตฺเตสุ ๓- เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตกานญฺเจว
จิตฺตสมุฏฺานรูปานญฺจ อธิปติปจฺจโย โหติ. อนิยโต กามภวรูปภเวสุ อตฺตโน
อธิปติกาเล เตสญฺเว. อรูปภเว อรูปธมฺมานญฺเว อธิปติปจฺจโย โหติ. อยํ
ตาว สหชาตาธิปติมฺหิ นโย.
     อารมฺมณาธิปติมฺหิ ปน กามาวจรกุสโล อารมฺมณาธิปติ กามาวจรกุสลสฺส
โลภสหคตากุสลสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ราสีนํ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ.
รูปาวจรารูปาวจเรปิ กุสลารมฺมณาธิปติมฺหิ เอเสว นโย. อปริยาปนฺนกุสโล ปน
อารมฺมณาธิปติ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส เจว าณสมฺปยุตฺตกิริยสฺส
จ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ, อกุสโล ปน อารมฺมณาธิปติ นาม โลภสหคต-
จิตฺตุปฺปาโทติ ๔- วุจฺจติ. โส โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย
โหติ. กามาวจโร ปน วิปาการมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณา-
ธิปติปจฺจโย โหติ. ตถา รูปาวจรารูปาวจรวิปาการมฺมณาธิปติ. โลกุตฺตโร ปน
วิปาการมฺมณาธิปติ กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลกิริยานญฺเว อารมฺมณาธิปติ-
ปจฺจโย โหติ. กามาวจราทิเภทโต ปน ติวิโธปิ กิริยารมฺมณาธิปติ โลภสหคตา-
กุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. จตุสมุฏฺานิกรูปสงฺขาโต รูปกฺขนฺโธ
อารมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติ. นิพฺพานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปน                       ๒ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเว
@๓ ม. มิจฺฉตฺตนิยตจิตฺเตสุ เทฺวปฏิฆจิตฺเตสุ จ   ๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
กามาวจรโต าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตกิริยสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺส
โลกุตฺตรวิปากสฺส จาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหตีติ
เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
                    อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๔๑๓-๔๑๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=9330&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=9330&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=4
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=53
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=29
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=29
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_40