อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                    ๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐] วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส รูปิโน ธมฺมา อรูปีนนฺติ อิทํ ตาว
หทยวตฺถุโน เจว จกฺขุนฺทฺริยาทีนญฺจ วเสน เวทิตพฺพํ. รูปธมฺเมสุ หิ เอเตเยว
ฉ โกฏฺาสา อรูปกฺขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ๑- โหนฺติ. รูปายตนาทโย ปน
อารมฺมณธมฺมาปิ กิญฺจาปิ วิปฺปยุตฺตธมฺมา, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปน น โหนฺติ.
กึการณา? สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโต. อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขฺวาทีนํ วตฺถูนํ
อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺถ อาสงฺกา โหติ "กินฺนุ โข
เอเต เอเตหิ สมฺปยุตฺตา, อุทาหุ วิปฺปยุตฺตา"ติ. อารมฺมณธมฺมา ปน วตฺถุนิสฺสเยน
อุปฺปชฺชมานานํ อารมฺมณมตฺตาว ๒- โหนฺตีติ นตฺถิ เตสุ สมฺปโยคาสงฺกา. อิติ
สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโต น เต วิปฺปยุตฺตปจฺจยา. หทยวตฺถุอาทีสุ ปนายํ
วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปญฺหาวาเร:- วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจยา   ๒ ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย.
จกฺขฺวายตนํ จกฺขุวิญฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. โสตฆานชิวฺหากายายตนํ
โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ
กิริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ.
     อรูปิโน ธมฺมา รูปีนนฺติ อิทํ ปน จตุนฺนํ ขนฺธานํ วเสน เวทิตพฺพํ.
อรูปธมฺเมสุ หิ จตฺตาโร ขนฺธาว สหชาตปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา
โหนฺติ, นิพฺพานํ ปน อรูปมฺปิ สมานํ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ.
"จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค"ติ หิ วุตฺตํ. อิติ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํเยว
วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปญฺหาวาเร:- สหชาตา
กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปจฺฉาชาตา
กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปฏิสนฺธิกฺขเณ
วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ขนฺธา วตฺถุสฺส ๑-
วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ. เอวํ ตาเวตฺถ ปาลิวณฺณนา เวทิตพฺพา.
     อยญฺจ ๒- วิปฺปยุตฺตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ปญฺจโวการภเว วตฺตมานา
รูปารูปธมฺมา. เตสุปิ รูปํ วตฺถุโน จกฺขฺวาทีนญฺจ วเสน ฉธา ภินฺนํ, อรูปํ
ปญฺจโวการภเว อุปฺปนฺนกุสลากุสลวิปากกิริยาวเสน จตุธา ภินฺนํ. ตสฺส ภูมิโต
กามาวจราทิวเสน จตุธา เอกธา ติธา ติธาติ เอกาทสธา เภโท โหติ. อรูปวิปากญฺหิ
วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปญฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมิกมฺปิ กุสลญฺจ
อกุสลญฺจ อตฺตนา สมุฏฺาปิตจิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน
ปจฺจโย โหติ. อุปฺปาทกฺขณํ ปน อติกฺกมิตฺวา ิติกฺขณํ ปตฺตสฺส ปุเรชาตสฺส
จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วตฺถุสฺสาติ    ๒ ฉ.ม. อยํ ปน
เอตฺถ จ ติสมุฏฺานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ
กาโย เวทิตพฺโพ. กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปน ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส
ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺส จ สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. โลกุตฺตรวิปากํ
จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺเสว. ติวิธมฺปิ ปเนตํ ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิก-
กายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. เตภูมิกมฺปิ กิริยํ จิตฺตสมุฏฺานสฺส
สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกกายสฺส
ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ฉธา ิเตสุ ปน รูเปสุ วตฺถุรูปํ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ กามาวจรรูปาวจรวิปากานํ สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ปวตฺเต
อุปฺปชฺชมานานํ จตุภูมิกกุสลานํ อกุสลานํ ทฺวิปญฺจวิญฺาณวชฺชานํ เตภูมิกวิปากานํ
เตภูมิกกิริยานญฺจ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. จกฺขฺวายตนาทีนิ จกฺขุ
วิญฺาณาทีนํ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ
วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
                   วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๔๓๗-๔๓๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=9877&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=9877&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=21
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=226
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=203
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=203
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_40