อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

                        ๔. อคฺคญฺสุตฺตวณฺณนา
                       วาเสฏฺภารทฺวาชวณฺณนา
     [๑๑๑] เอวมฺเม สุตนฺติ อคฺคญฺสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:-
     ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทติ เอตฺถ อยํ อนุปุพฺพิกถา:-
     อตีเต กิร สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ
นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล
นิปชฺชิตฺวา "อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคูปฏฺายิกา โหมี"ติ ปตฺถนํ
อกาสิ. สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต
กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺิปุตฺตสฺส ธนญฺชยเสฏฺิโน เคเห สุมนเทวิยา
กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ชาตกาเล ตสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุ. สา ยทา
ภควา ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธึ ภควโต
ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิ.
     อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ
คตา. ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺี มาตุฏฺาเน เปสิ. ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติ.
ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปสาธนปิลนฺธนํ นาม การาเปสิ.
ตสฺมึ ปิลนฺธเน จ ติสฺโส ๑- วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส
นาฬิโย, ปพาฬสฺส ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺตึส นาฬิโย. อิติ เอเตหิ
จ อญฺเหิ จ สตฺตวณฺเณหิ ๒- รตเนหิ นิฏฺานํ อคมาสิ. ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ
ยาว ปาทปิฏฺิยา ภสฺสติ. ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี
ธาเรตุํ สกฺโกติ,
     สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคูปฏฺายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ
วิสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค
ปาสาทํ กาเรสิ. ตสฺส อุปริภูมิยํ ปญฺจ คพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺิมภูมิยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จตสฺโส.       ๒ ฉ.ม. สตฺตหิ.
ปญฺจาติ เอวํ คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิโต อโหสิ. สา "สุทฺธปาสาโทว น โสภตี"ติ
ตํ ปริวาเรตฺวา ปญฺจ ทุวฑฺฒเคหสตานิ, ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ, ปญฺจ
ทีฆสาลาสตานิ จ การาเปสิ. วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺานํ อคมาสิ.
     มาตุคามตฺตภาเว ิตาย วิสาขาย วิย อญฺิสฺสา พุทฺธสาสเน
ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ิตสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย
อญฺสฺสาติ. โส หิ จตุปณฺณาสโกฏิโย วิสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา ทกฺขิณภาเค
อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสฺส สทิเส าเน เชตวนมหาวิหารํ นาม กาเรสิ.
วิสาขา สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตมเทวิยา ๑- วิหารสทิเส าเน ปุพฺพารามํ
นาม กาเรสิ. ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถิยํ นิสฺสาย
วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิ. เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน
วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเม. ตสฺมึ สมเย ปน ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติ. เตน
วุตฺตํ  "ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท"ติ.
     วาเสฏฺภารทฺวาชาติ วาเสฏฺโ จ สามเณโร ภารทฺวาโช จ.
ภิกฺขูสุ ปริวสนฺตีติ เตเนว ติตฺถิยปริวาสํ วสนฺติ, น อาปตฺติปริวาสํ.
อปริปุณฺณวสฺสตฺตา ปน ภิกฺขุภาวํ ปฏฺยมานา วสนฺติ. เตนาห "ภิกฺขุภาวํ
อากงฺขมานา"ติ, อุโภปิ เหเต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺตา,
จตฺตาฬีสจตฺตาฬีสโกฏิวิภวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู มชฺฌิมนิกาเย วาเสฏฺสุตฺตํ
สุตฺวา สรณํ คตา, เตวิชฺชสุตฺตํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อิมสฺมึ กาเล ภิกฺขุภาวํ
อากงฺขมานา ปริวสนฺติ. อพฺโภกาเส จงฺกมตีติ อุตฺตรทกฺขิเณน อายตสฺส
ปาสาทสฺส ปุรตฺถิมภาเค ปาสาทจฺฉายายํ ยนฺตรชฺชูหิ อากฑฺฒิยมานํ
รตนสตุพฺเพธํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย อนิลปเถ วิธาวนฺตีหิ ฉพฺพณฺณาหิ พุทฺธรสฺมีหิ
โสภยมาโน อปราปรํ จงฺกมติ.
     [๑๑๓] อนุจงฺกมึสูติ อญฺชลึ ปคฺคยฺห โอนตสรีรา หุตฺวา
อนุวตฺตมานา จงฺกมึสุ. วาเสฏฺ อามนฺเตสีติ โส เตสํ ปณฺฑิตตโร คเหตพฺพํ
วิสชฺเชตพฺพญฺจ ชานาติ, ตสฺมา ตํ อามนฺเตสิ. ตุเมฺห ขฺวตฺถาติ ตุเมฺห โข
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตรเทวิยา
อตฺถ. พฺราหฺมณชจฺจาติ พฺราหฺมณชาติกา. พฺราหฺมณกุลีนาติ พฺราหฺมเณสุ กุลีนา
กุลสมฺปนฺนา. พฺราหฺมณกุลาติ พฺราหฺมณกุลโต, โภคาทิสมฺปนฺนํ พฺราหฺมณกุลํ
ปหายาติ อตฺโถ. น อกฺโกสนฺตีติ ทสวิเธน อกฺโกสวตฺถุนา น อกฺโกสนฺติ.
น ปริภาสนฺตีติ นานาวิธาย ปริภวกถาย น ปริภาสนฺตีติ ๑- อตฺโถ. อิติ ภควา
"พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตี"ติ ชานมาโนว ปุจฺฉติ.
กสฺมา? อิเม มยา อปุจฺฉิตา ปมตรํ น กเถสฺสนฺติ, อกถิเต กถา น
สมุฏฺาตีติ กถาสมุฏฺาปนตฺถาย.
     ตคฺฆาติ เอกํสวจเนน นิปาโต, เอกํเสเนว โน ภนฺเต พฺราหฺมณา
อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตรูปายาติ อตฺตโน อนุรูปาย.
ปริปุณฺณายาติ ยถารุจึ ปทพฺยชนานิ อาโรเปตฺวา อาโรเปตฺวา ปูริตาย. ๒-
โน อปริปุณฺณายาติ อนฺตรา อฏฺปิตาย นิรนฺตรํ ปวตฺตาย.
     กสฺมา ปน พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺตีติ. อปฺปติฏฺตาย.
อิเม หิ สามเณรา อคฺคพฺราหฺมณานํ ปุตฺตา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ชมฺพุทีเป
พฺราหฺมณานํ อนฺตเร ปากฏา สมฺภาวิตา. เตสํ ปพฺพชิตตฺตา อญฺเ พหู
พฺราหฺมณปุตฺตา ปพฺพชึสุ. อถโข พฺราหฺมณา "อปฺปติฏฺา มยํ ชาตา"ติ
อิมาย อปฺปติฏฺตาย คามทฺวาเรปิ อนฺโตคาเมปิ เต ทิสฺวา "ตุเมฺหหิ
พฺราหฺมณสมโย ภินฺโน มุณฺฑสมณกสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต รสคิทฺธา หุตฺวา วิจรถา"ติ
อาทีนิ เจว ปาลิยํ อาคตานิ "พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ"ติ อาทีนิ จ
วตฺวา อกฺโกสนฺติ. สามเณรา เตสุ อกฺโกสนฺเตสุปิ โกปํ วา อาฆาตํ วา
อกตฺวา เกวลํ ภควตา ปุฏฺตฺตา ๓- "ตคฺฆ โน ภนฺเต พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ
ปริภาสนฺตี"ติ อาโรเจสุํ. อถ เน ภควา อกฺโกสนาการํ ปุจฺฉนฺโต ยถากถํ
ปน โวติ ปุจฺฉติ. เต อาจิกฺขนฺตา พฺราหฺมณา ภนฺเตติ อาทิมาหํสุ.
     ตตฺถ เสฏฺโ วณฺโณติ ชาติโคตฺตาทีนํ ปญฺาปนฏฺาเน
พฺราหฺมโณว เสฏฺโติ ทสฺเสนฺติ. หีนา อญฺเ วณฺณาติ อิตเร ตโย วณฺณา
หีนา ลามกาติ วทนฺติ. สุกฺโกติ ปณฺฑโร. กโณฺหติ กาฬโก. สุชฺฌนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ครหนฺติ     ๒ ฉ.ม. ปริปูริตาย     ๓ ฉ.ม. ปุฏฺา
ชาติโคตฺตาทีนํ ปญฺาปนฏฺาเน สุชฺฌนฺติ. พฺรหฺมุโน ปุตฺตาติ มหาพฺรหฺมุโน
ปุตฺตา. โอรสา มุขโต ชาตาติ อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตา, อุเร กตฺวา
สํวฑฺฒิตาติ วา โอรสา. พฺรหฺมชาติ พฺรหฺมโต นิพฺพตฺตา. พฺรหฺมนิมฺมิตาติ
พฺรหฺมุนา นิมฺมิตา. พฺรหฺมทายาทาติ พฺรหฺมุโน ทายาทา. หีนมตฺถวณฺณํ
อชฺฌูปคตาติ หีนํ วณฺณํ อชฺฌูปคตา อตฺถ. มุณฺฑเก สมณเกติ นินฺทนฺตา
ชิคุจฺฉนฺตา วทนฺติ, น มุณฺฑกมตฺตญฺเจว สมณมตฺตญฺจ สนฺธาย. อิพฺเภติ
คหปติเก. กเณฺหติ กาฬเก. พนฺธูติ มารสฺส พนฺธุภูเต มารปกฺขิเก.
ปาทาปจฺเจติ มหาพฺรหฺมุโน ปาทานํ ๑- อปจฺจภูเต, ปาทโต ชาเตติ อธิปฺปาโย.
     [๑๑๔] "ตคฺฆ โว วาเสฏฺ พฺราหฺมณา โปราณํ อสรนฺตา
เอวมาหํสู"ติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, สามิวจนํ วา, ตุมฺหากํ พฺราหฺมณาติ
อตฺโถ. โปราณนฺติ โปราณกํ อคฺคญฺ โลกุปฺปตฺติจริยวํสํ. อสรนฺตาติ
อชานมานา. ๒- อิทํ วุตฺตํ โหติ, เอกํเสน โว วาเสฏฺ พฺราหฺมณา โปราณํ
โลกุปฺปตฺตึ อนนุสฺสรนฺตา อชานนฺตา เอวํ วทนฺตีติ. "ทิสฺสนฺติ โข ปนา"ติ
เอวมาทิ เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถาย วุตฺตํ. ตตฺถ พฺราหฺมณิโยติ พฺราหฺมณานํ
ปุตฺตปฏิลาภตฺถาย อาวาหวิวาหวเสน กุลํ อานีตา พฺราหฺมณิโย ทิสฺสนฺติ.
ตา โข ปเนตา อปเรน สมเยน อุตุนิโยปิ โหนฺติ, สญฺชาตปุปฺผาติ อตฺโถ.
คพฺภินิโยติ สญฺชาตคพฺภา. วิชายมานาติ ปุตฺตธีตโร ชนยมานา. ปายมานาติ
ทารเก ถญฺ ปายนฺติโย. โยนิชาว สมานาติ พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺเคน
ชาตาว สมานา. เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. กถํ?  "พฺราหฺมโณว เสฏฺโ
วณฺโณ ฯเปฯ พฺรหฺมทายาทา"ติ. ยทิ ปน เตสํ สจฺจํ เวจนํ สิยา,
พฺราหฺมณีนํ กุจฺฉิ มหาพฺรหฺมุโน อุโร ภาเวยฺย, พฺราหฺมณีนํ ตสฺสาว มคฺโค
มหาพฺรหฺมุโณ มุขํ ภเวยฺย, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. เตนาห "เต
จ พฺรหฺมานญฺเจว อพฺภาจิกฺขนฺตี"ติ อาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปาทา           ๒ ฉ.ม., อิ. อสฺสรมานา
                          จตุวณฺณสุทฺธิวณฺณนา
     [๑๑๕] เอตฺตาวตา "มยํ มหาพฺรหฺมุโน อุเร วสิตฺวา มุขโต
นิกฺขนฺตาติ วตฺตุํ มา ลภนฺตู"ติ อิมํ มุขจฺเฉทกวาทํ วตฺวา ปุน จตฺตาโรปิ
วณฺณา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺตนฺตาว สุชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ จตฺตาโรเม
วาเสฏฺ วณฺณาติ อาทิมาห. อกุสลสํขาตาติ อกุสลาติ สํขาตา อกุสลโฏฺาสภูตา
วา. เอส นโย สพฺพตฺถ. นอลมริยาติ อริยภาเว อสมตฺถา. กณฺหาติ
ปกติกาฬกา. กณฺหวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ กณฺโห ทุกฺโขติ อตฺโถ. ขตฺติเยปิ
เตติ ขตฺติยมฺหิปิ เต. เอกจฺเจติ เอกสฺมึ. เอส นโย สพฺพตฺถ. สุกฺกาติ
นิกฺกิเลสภาเวน ปณฺฑรา. สุกฺกวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ สุกฺโก สุโขติ อตฺโถ.
     [๑๑๖] อุภยโวกิณฺเณสุ วตฺตมาเนสูติ อุภเยสุ โวกิณฺเณสุ มิสฺสีภูเตสุ
หุตฺวา วตฺตมาเนสุ. กตเมสุ อุภเยสูติ กณฺหสุกฺเกสุ ธมฺเมสุ วิญฺูครหิเตสุ
เจว วิญฺูปสตฺเถสุ จ. ยเทตฺถ พฺราหฺมณา เอวมาหํสูติ เอตฺถ เอเตสุ
กณฺหสุกฺกธมฺเมสุ วตฺตมานาปิ พฺราหฺมณา ยเทตํ เอวํ วทนฺติ "พฺราหฺมโณว เสฏฺโ
วณฺโณ"ติ อาทิ. ตนฺเตสํ ๑- วิญฺู นานุชานนฺตีติ เย โลเก ปณฺฑิตา, เต
นานุโมทนฺติ, นปฺปสํสนฺตีติ อตฺโถ. ตํ กิสฺส เหตุ. อิเมสญฺหิ วาเสฏฺาติ
อาทิมฺหิ อยํ สํเขปตฺโถ: ยํ วุตฺตํ นานุชานนฺตีติ, ตํ กสฺมาติ เจ. ยสฺมา
อิเมสํ จตุนฺนํ วณฺณนํ โย ภิกฺขุ อรหํ ฯเปฯ สมฺมทญฺา วิมุตฺโต, โส
เตสํ อคฺคมกฺขายติ, เตเนว ๒- เอวรูปา ตสฺมา เตสํ วิญฺู นานุชานนฺติ.
     อรหนฺติ อาทิปเทสุ เจตฺถ กิเลสานํ อารกตฺตาหีหิ การเณหิ อรหํ.
อาสวานํ ขีณตฺตา ขีณาสโว. สตฺต เสกฺขา ปุถุชฺชนกลฺยาณกา จ
พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม. อยํ ปน วุฏฺวาโสติ วุสิตฺวา. จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ
สจฺเจสุ ปริชานนาทิกรณียํ กตํ อสฺสาติ กตกรณีโย. กิเลสภาโร จ ขนฺธภาโร
จ โอหิโต อสฺสาติ โอหิตภาโร. โอหิโตติ โอหาริโต. ๓- สุนฺทโร อตฺโถ, สโก
วา อตฺโถติ สทตฺโถ, อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตํ เนสํ      ๒ ฉ.ม. เต จ น      ๓ สี. โอตาริโต
ภวสญฺโชนํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา ปริกฺขีณา อสฺสาติ ปริกฺขีณภวสญฺโชโน.
สมฺมทญฺา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ๑- ชานิตฺวา วิมุตฺโต.
ชเนตสฺมินฺติ ชเน เอตสฺมึ, อิมสฺมึ โลเกติ อตฺโถ. ทิฏฺเ เจว ธมฺเม
อภิสมฺปรายญฺจาติ อิธตฺตภาเว จ ปรตฺตภาเว จ.
     [๑๑๗] อนนฺตราติ อนฺตรวิรหิตา, อตฺตโน กุเลน สทิสาติ อตฺโถ.
อนุยนฺตาติ ๒- วสวตฺติโน. นิปจฺจการนฺติ มหลฺลกตรา นิปจฺจการํ ทสฺเสนฺติ.
ทหรตรา อภิวาทนาทีนิ กโรนฺติ. ตตฺถ สามีจิกมฺมนฺติ ตํตํวตฺตกรณาทิ
อนุจฺฉวิกกมฺมํ.
     [๑๑๘] นิวิฏฺาติ อภินิวิฏฺา อจลฏฺิตา. กสฺส ปน เอวรูปา สทฺธา
โหตีติ. โสตาปนฺนสฺส. โส หิ นิวิฏฺสทฺโธ อสินา สีเส ฉิชฺชมาเนปิ ๓-
พุทฺโธ อพุทฺโธติ วา, ธมฺโม อธมฺโมติ วา, สํโฆ อสํโฆติ วา น วทติ.
ปติฏฺิตสทฺโธว โหติ สูรมฺพฏฺโ วิย.
     โส กิร สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา เคหํ อคมาสิ.
อถ มาโร ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธรูปํ มาเปตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาเร
ตฺวา "สตฺถา อาคโต"ติ สาสนํ ปหิณิ. สูโร จินฺเตสิ "อหํ อิทาเนว สตฺถุ
สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อาคโต, กึ นุ โข ภวิสฺสตี"ติ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ
สญฺาย วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. มาโร อาห  "อมฺพฏฺ ยํ เต มยา `รูปํ อนิจฺจํ
ฯเปฯ วิญฺานํ อนิจฺจนฺ'ติ กถิตํ, ตํ ทุกฺกถิตํ. อนุปธาเรตฺวาว หิ มยา
เอตํ วุตฺตํ. ตสฺมา ตฺวํ' รูปํ นิจฺจํ ฯเปฯ วิญฺาณํ นิจฺจนฺ'ติ คณฺหาหี"ติ.
สูโร ๔- จินฺเตสิ "อฏฺานเมตํ ยํ พุทฺธา อนุปธาเรตฺวา อปจฺจกฺขํ กตฺวา กิญฺจิ
กเถยฺยุํ, อทฺธายํ มยฺหํ วิจฺฉินฺทชนนตฺถํ มาโร อาคโต"ติ. ตโต นํ "ตฺวํ
มาโรสี"ติ อาห. โส มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิ. "อาม มาโรสฺมี"ติ ปฏิชานาติ.
"กสฺมา อาคโตสี"ติ. ตว สทฺธาจาลนตฺถนฺติ อาห. "กญฺห ปาปิม ตฺวํ ตาว
เอโก ติฏฺ, ตาทิสานํ มารานํ สตํปิ สหสฺสํปิ สตสหสฺสํปิ มม สทฺธํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เหตุนา นเยน การเณน       ๒ ฉ.ม., อิ. อนุยฺตฺตา
@๓ ฉ.ม., อิ. เฉชฺชมาเนปิ         ๔ ฉ.ม. โส
จาเลตุํ อสมตฺถํ, มคฺเคน อาคตสทฺธา นาม ถิรา สิลาปวิยํ ปติฏฺิตสิเนรุ
วิย อจลา โหติ, กึ ตฺวํ เอตฺถา"ติ อจฺฉรํ ปหริ. โส าตุํ อสกฺโกนฺโต
ตตฺเถว อนฺตรธายิ. เอวรูปํ สทฺธํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ "นิวิฏฺา"ติ.
     มูลชาตา ปติฏฺิตาติ มคฺคมูลสฺส สญฺชาตตฺตา เตน มูเลน
ปติฏฺิตา. ทฬฺหาติ ถิรา. อสํหาริยาติ สุนิขาตอินฺทขีโล วิย เกนจิ จาเลตุํ
อสกฺกุเณยฺยา. ตสฺเสตํ กลฺลํ วจนายาติ ตสฺส อริยสาวกสฺส ยุตฺตเมตํ วตฺตุํ.
กินฺติ? "ภควโตมฺหิ ปุตฺโต โอรโส"ติ เอวมาทิ. โส หิ ภควนฺตํ นิสฺสาย
อริยภูมิยํ ชาโตติ ภควโต ปุตฺโต. อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตธมฺมโฆสวเสน
มคฺคผเลสุ ปติฏฺิตตฺตา โอรโส มุขโต ชาโต. อริยธมฺมโต ชาตตฺตา
อริยธมฺเมน จ นิมฺมิตตฺตา ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต. นวโลกุตฺตรธมฺมทายชฺชํ ๑-
อรหตีติ ธมฺมทายาโท.
     ตํ กิสฺส เหตูติ ยเทตํ "ภควโตมฺหิ ปุตฺโต"ติ วตฺวา "ธมฺมโช
ธมฺมนิมฺมิโต"ติ วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ เจ. อิทานิสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส
เหตนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ "ธมฺมกาโย อิติปี"ติ กสฺมา ตถาคโต "ธมฺมกาโย"ติ
วุตฺโต. ตถาคโต หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย อภินีหริ.
เตนสฺส กาโย ธมฺมมยตฺตา ธมฺโมว. อิติ ธมฺโม กาโย อสฺสาติ ธมฺมกาโย.
ธมฺมกายตฺตาเอว พฺรหฺมกาโย. ธมฺโม หิ เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมาติ วุจฺจติ.
ธมฺมภูโตติ ธมฺมสภาโว. ธมฺมภูตตฺตาเอว พฺรหฺมภูโต.
     [๑๑๙] เอตฺตาวตา ภควา เสฏฺจฺเฉทกวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
อปเรนปิ นเยน เสฏฺจฺเฉทกวาทเมว ทสฺเสตุํ โหติ โข โส วาเสฏฺา
สมโยติ อาทิมาห. ตตฺถ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกถา พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตาว. อิตฺถตฺตํ
อาคจฺฉนฺตีติ อิตฺถภาวํ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉนฺติ. เตธ โหนฺติ มโนมยาติ เต
อิธ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตมานาปิ โอปปาติกา หุตฺวา มเนเนว นิพฺพตฺตาติ
มโนมยา. พฺรหฺมโลเก วิย อิธาปิ เตสํ ปีติเยว อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ
ปีติภกฺขา. เอเตเนว นเยน สยํปภาทีนิปิ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.......ทายาทํ
                        รสปวิปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๐] เอโกทกีภูตนฺติ สพฺพํ จกฺกวาฬํ เอโกทกเมว ภูตํ.
อนฺธกาติ ตโม. อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรณํ
พหลตมํ.
     สมนฺตานีติ ๑- ปติฏฺาติ สมนฺตโต ปตฺถริ. ปยตตฺตสฺสาติ ตตฺตสฺส
ขีรสฺส. วณฺณสมฺปนฺนาติ วณฺเณน สมฺปนฺนา. กณฺณิการปุปฺผสทิโส หิสฺสา
วณฺโณ อโหสิ. คนฺธสมฺปนฺนาติ คนฺเธน สมฺปนฺนา ทิพฺพคนฺธํ วายติ.
รสสมฺปนฺนาติ รเสน สมฺปนฺนา ปกฺขิตฺตทิพฺโพชา วิย โหติ. ขุทฺทมธุนฺติ
ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุํ. อเนฬกนฺติ นิทฺโทสํ มกฺขิกณฺฑกวิรหิตํ. โลลชาติโกติ
โลลสภาโว. อตีตานนฺตเรปิ กปฺเป โลโลเยว. อมฺโภติ อจฺฉริยชาโต อาห.
กิเมวิทํ ภวิสฺสตีติ วณฺโณปิสฺสา มนาโป คนฺโธปิ, รโส ปนสฺสา กีทิโส
ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. โย ตตฺถ อุปฺปนฺนโลโภ, โส รสปวึ องฺคุลิยา สายิ,
องฺคุลิยา คเหตฺวา ชิวฺหคฺเค เปสิ.
     อจฺฉาเทสีติ ชิวฺหคฺเค ปิตมตฺตา สตฺต รสหรณีสหสฺสานิ ผริตฺวา
มนาปา หุตฺวา ติฏฺติ. ตณฺหา จสฺส โอกฺกมีติ ตตฺถ จสฺส รสตณฺหา
อุปฺปชฺชติ.
                      จนฺทิมสุริยาทิปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๑] อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมึสุ ปริภุญฺชิตุนฺติ อาโลปํ กตฺวา
ปิณฺเฑ ปิณฺเฑ ฉินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อารภึสุ. จนฺทิมสุริยาติ จนฺทิมา  จ
สุริโย จ. ปาตุรเหสุนฺติ ปาตุภวึสุ.
     โก ปน เตสํ ปมํ ปาตุภวิ, โก กสฺมึ วสติ, กสฺส กึ ปมาณํ,
โก อุปริ, โก สีฆํ คจฺฉติ, กตี เนสํ วีถิโย, กถํ จรนฺติ, กิตฺตเก าเน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมตนี
อาโลกํ กโรนฺตีติ. น อุโภ เอกโต ปาตุภวนฺติ. สุริโย ปมตรํ ปญฺายติ.
เตสํ หิ สตฺตานํ สยํปภาย อนฺตรหิตาย อนฺธกาโร อโหสิ. เต ภีตตสิตา
"ภทฺทกํ วตสฺส สเจ อาโลโก ปาตุภเวยฺยา"ติ จินฺตยึสุ. ตโต มหาชนสฺส
สูรภาวํ ชนยมานํ สุริยมณฺฑลํ อุฏฺหิ. เตเนวสฺส สุริโยติ นามํ อโหสิ.
ตสฺมึ ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ปุน อนฺธกาโร อโหสิ. เต "ภทฺทกํ
วตสฺส สเจ อญฺโ อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ จินฺตยึสุ. อถ เนสํ ฉนฺทํ
ตฺวาว จนฺทมณฺฑลํ อุฏฺหิ. เตเนวสฺส จนฺโทติ นามํ อโหสิ.
     เตสุ จนฺโท อนฺโตมณิวิมาเน วสติ. ตํ พหิ รชเตน ปริกฺขิตฺตํ.
อุภยํปิ สีตลเมว โหติ. สุริโย อนฺโตกนกวิมาเน วสติ. ตํ พาหิรํ ผลิกปริกฺขิตฺตํ
โหติ. อุภยํปิ อุณฺหเมว.
     ปมาณโต จนฺโท อุชุกํ เอกูนปญฺาสโยชโน. ปริมณฺฑลโต ตีหิ
โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชโน. สุริโย อุชุกํ ปญฺาสโยชโน, ปริมณฺฑลโต
ทิยฑฺฒสตโยชโน.
     จนฺโท เหฏฺา สุริโย อุปริ, อนฺตรา เนสํ โยชนํ โหติ. จนฺทสฺส
เหฏฺิมนฺตโต สุริยสฺส อุปริมนฺตโต โยชนสตํ โหติ.
     จนฺโท อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ, ติริยํ สีฆํ. ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา
คจฺฉนฺติ. จนฺโท เธนุ วิย วจฺฉํ ตํ ตํ นกฺขตฺตํ อุปสงฺกมติ. นกฺขตฺตานิ
ปน อตฺตโน านํ น วิชหนฺติ. สุริยสฺส อุชุกคมนํ สีฆํ, ติริยํ
คมนํ ทนฺธํ. โส กาฬปกฺขอุโปสถโต ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ
จนฺทมณฺฑลํ โอหาย คจฺฉติ. อถ จนฺโท เลขา วิย ปายติ. ปกฺขสฺส ทุติยาย
สตสหสฺสนฺติ เอวํ ยาว อุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ โอหาย คจฺฉติ.
อถ จนฺโท อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อุโปสถทิวเส ปริปุณฺโณ โหติ. ปุน
ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา คณฺหาติ. ทุติยาย สตสหสฺสนฺติ
เอวํ ยาว อุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา คณฺหาติ. อถ จนฺโท
อนุกฺกเมน หายิตฺวา อุโปสถทิวเส สพฺพโส น ปญฺายติ. จนฺทํ เหฏฺา
กตฺวา สุรํโย อุปริ โหติ. มหติยา ปาติยา ขุทฺทกภาชนํ วิย จนฺทมณฺฑลํ
ปิถิยติ. มชฺฌนฺติเก เคหจฺฉายา วิย จนฺทสฺส ฉายา น ปญฺายติ. โส
ฉายาย อปญฺายมานาย ทูเร ิตานํ ทิวา ปทีโป วิย สยํปิ น ปญฺายติ.
     กติ เนสํ วีถิโยติ เอตฺถ ปน อชวีถิ นาควีถิ โควีถีติ ติสฺโส
วีถิโย โหนฺติ. ตตฺถ อชานํ อุทกํ ปฏิกูลํ โหติ, ตํ หิ หตฺถินาคานํ มนาปํ.
คุนฺนํ สีตุณฺหสมตาย ผาสุ โหติ. ตสฺมา ยํ กาลํ จนฺทิมสุริยา อชวีถึ
อารูหนฺติ, ตทา เทโว เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ. ยทา นาควีถึ อาโรหนฺติ,
ตทา ภินฺนํ วิย นภํ ปคฺฆรติ. ยทา โควีถึ อารูหนฺติ, ตทา อุตุสมตา
สมฺปชฺชติ, จนฺทิมสุริยา ฉ มาเส สิเนรุโต พหิ นิกฺขมนฺติ, ฉ มาเส อนฺโต
วิจรนฺติ. เต หิ อาสาฬฺหมาเส สิเนรุสมีเปน จรนฺติ. ๑- ตโต ปเร เทฺว มาเส
นิกฺขมิตฺวา พหิ จรนฺตา ๒- ปมกตฺติกมาเส มชฺเฌน คจฺฉนฺติ. ตโต
จกฺกวาฬาภิมุขา คนฺตฺวา ตโย มาเส จกฺกวาฬสมีเปน จริตฺวา ปุน นิกฺขมิตฺวา
จิตฺรมาเส มชฺเฌน คนฺตฺวา ตโต อปเร ๓- มาเส สิเนรูภิมุขา ปกฺขนฺทิตฺวา ปุน
อาสาเฬฺห สิเนรุสมีเปน จรนฺติ.
     กิตฺตเก าเน อาโลกํ กโรนฺตีติ. เอกปฺปหาเรน ตีสุ ทีเปสุ อาโลกํ
กโรนฺติ. กถํ? อิมสฺมึ หิ ทีเปสุริยุคฺคมนกาโล ปุพฺพวิเทเห มชฺฌนฺติโก
โหติ, อุตฺตรกุรูสุ อตฺถงฺคมนกาโล, อมรโคยาเน มชฺฌิมยาโม. ปุพฺพวิเทหมฺหิ
อุคฺคมนกาโล อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌนฺติโก โหติ, ๔- อมรโคยาเน อตฺถงฺคมนกาโล,
อิธ มชฺฌิมยาโม. อุตฺตรกุรูสุ อุคฺคมนกาโล อมรโคยาเน มชฺฌนฺติโก, อิธ
อตฺถงฺคมนกาโล, ปุพฺพวิเทเห มชฺฌิมยาโม. อมรโคยานทีเป อุคฺคมนกาโล
อิธ มชฺฌนฺติโก, ปุพฺพวิเทหทีเป ๕- อตฺถงฺคมนกาโล, อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌิมยาโมติ.
     นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานีติ กตฺติกาทินกฺขตฺตานิ เจว เสสตารกรูปานิ
จ จนฺทิมสุริเยหิ สทฺธึเยว ปาตุรเหสุํ. รตฺตินฺทิวาติ ตโต สุริยตฺถงฺคมนโต ยาว
อรุณุคฺคมนา รตฺติ, อรุณุคฺคมนโต ยาว สุริยตฺถงฺคมนา ทิวาติ เอวํ รตฺตินฺทิวา
ปญฺายึสุ. อถ ปญฺจทส รตฺติโย อฑฺฒมาโส, เทฺว อฑฺฒมาสา มาโสติ เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., วิจรนฺติ  ๒ ฉ.ม. วิจรนฺตา  ๓ ฉ.ม. เทฺว
@๔ ฉ.ม. โหตีติ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. ปุพฺพวิเทเห
มาสฑฺฒมาสา ปญฺายึสุ. อถ จตฺตาโร มาสา อุตุ, ตโย อุตู สํวจฉโรติ เอวํ
อุตุสํวจฺฉรา ปญฺายึสุ.
     [๑๒๒] วณฺณเววณฺณตา จาติ วณฺณสฺส วิวณฺณภาโว. เตสํ
วณฺณาติมานปจฺจยาติ เตสํ วณฺณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนอติมานปจฺจยา.
มานาติมานชาติกานนฺติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานมานาติมานสภาวานํ. รสปวิยาติ ๑-
สมฺปนฺนรสตฺตา รสาติ ลทฺธนามาย ปวิยา. อนุตฺถุนึสูติ อนุภาสึสุ. อโห
รสนฺติ อโห อมฺหากํ มธุรรสํ อนฺตรหิตํ. อคฺคญฺ อกฺขรนฺติ โลกุปฺปตฺติวํสกถํ.
อนุสรนฺตีติ อนุคจฺฉนฺติ.
                      ภูมิปปฺปฏกปาตุภาวาทิวณฺณนา
     [๑๒๓] เอวเมว ปาตุรโหสีติ เอทิโส หุตฺวา อุฏฺหิ, อนฺโตวาปิยํ
อุทเก ฉินฺเน สุกฺขกลลปฏลํ วิย จ อุฏฺหิ.
     [๑๒๔] ปทาลตาติ เอกา มธุรรสา ภทฺทลตา. ๒- กลมฺพกาติ
นาฬิกา. อหุ วต โนติ มธุรรสา วต โน ปทาลตา อโหสิ. อหายิ วต
โนติ สา โน เอตรหิ อนฺตรหิตาติ.
                      อกฏฺปากสาลิปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๕] อกฏฺปาโกติ อกฏฺเเยว ภูมิภาเค อุปฺปนฺโน. อกโณติ
นิกฺโกณฺฑโก. ๓- อถูโสติ นิตฺถูโส. สุคนฺโธติ ทิพฺพคนฺธํ วายติ. ตณฺฑุลปฺผโลติ
ปริสุทฺธํ ปณฺฑรํ ตณฺฑุลปฺผลเมว ผลติ. ปกฺกํ ปฏิวิรุฬฺหนฺติ สายํ คหิตฏฺานํ
ปาโต ปกฺกํ โหติ, ปุนวิรุฬฺหํ ปากติกเมว ๔- คหิตฏฺานํ น ปญฺายติ. นาปทานํ
ปญฺายตีติ อลายิตํ หุตฺวา อนูนเมว ปญฺายติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รสาย ปวิยา     ๒ ฉ.ม. ภทฺทาลตา     ๓ ฉ.ม., อิ. นิกฺกุณฺฑโก
@๔ ฉ.ม., อิ. ปฏิปากติกเมว
                      อิตฺถีปุริสลิงฺคปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๖] อิตฺถิยา จาติ ยา ปุพฺเพ มนุสฺสกาเล อิตฺถี, ตสฺสา
อิตฺถีลิงฺคํ ปาตุภวติ, ปุพฺเพ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ. มาตุคาโม ๑- หิ
ปุริสตฺตภาวํ ลภนฺโต อนุปุพฺเพน ปุริสตฺตปจฺจเย ธมฺเม ปูเรตฺวา ลภติ. ปุริโส
อิตฺถตฺตภาวํ ลภนฺโต กามมิจฺฉาจารํ ๒- นิสฺสาย ลภติ. ตทา ปน ปกติยา
มาตุคามสฺส อิตฺถีลิงฺคํ, ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปาตุรโหสิ. อุปนิชฺฌายตนฺติ ๓-
อุปนิชฺฌายนฺตานํ โอโลเกนฺตานํ. ปริฬาโหติ ราคปริฬาโห. เสฏฺินฺติ ฉาริกํ.
นิพฺพุยฺหมานายาติ นิยฺยมานาย.
                       เมถุนธมฺมสมาจารวณฺณนา
     [๑๒๗] อธมฺมสมฺมตนฺติ ตํ ปํสุขิปนาทิกํ อธมฺโมติ สมฺมตํ. ตเทตรหิ
ธมฺมสมฺมตนฺติ ตํ อิทานิ ธมฺโมติ สมฺมตํ, ธมฺโมติ ตํ คเหตฺวา วิจรนฺติ. ตถา
หิ เอกจฺเจสุ ชนปเทสุ กลหํ กุรุมานา อิตฺถิโย "ตฺวํ กสฺมา กเถสิ, ยา
โคมยปิณฺฑมตฺตํปิ นาลตฺถา"ติ วทนฺติ. ปาตพฺยตนฺติ เสวิตพฺพตํ. สนฺนิธิการกนฺติ
สนฺนิธึ กตฺวา. อปทานํ ปญฺายิตฺถาติ ฉินฺนฏฺานํ โอนเมว หุตฺวา ปญฺายิตฺถ.
สณฺฑสณฺฑาติ เอเกกสฺมึ าเน กลาปพนฺธา วิย คุมฺพคุมฺพา หุตฺวา.
                          สาลิวิภาควณฺณนา
     [๑๒๘] มริยาทํ เปยฺยามาติ สีมํ เปยฺยาม.
     [๑๒๙] ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. ปาณินา ปหรึสูติ ตโย
วาเร วจนํ อคฺคณฺหนฺตํ ปาณินา ปหรึสุ. ตทคฺเค โข ปนาติ ๔- ตํ อคฺคํ กตฺวา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. มาตุคาโม นาม                    ๒ ฉ.ม. กาเมสุมิจฺฉาจารํ
@๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๗๖ อุปนิชฺฌายนฺตานํ, ฉ.ม. อุปนิชฺฌายตํ  ๔ ฉ.ม. ตทคฺเค โขติ
                         มหาสมฺมตราชวณฺณนา
     [๑๓๐] ขียิตพฺพํ ขีเยยฺยาติ ปกาเสตพฺพํ ปกาเสยฺย, ขิปิตพฺพํ
ขิเปยฺย, หาเรตพฺพํ หาเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. โยเนสํ สตฺโตติ โย เอเตสํ
สตฺโต. โก ปน โสติ. อมฺหากํ โพธิสตฺโต. สาลีนํ ภาคํ อนุปฺปทสฺสามาติ
มยํ เอเกกสฺส เขตฺตโต อมฺพณมฺพณํ อาหริตฺวา ตุยฺหํ สาลิภาคํ ทสฺสาม, ตยา
กิญฺจิ กมฺมํ น กาตพฺพํ, ตฺวํ อมฺหากํ เชฏฺกฏฺาเน ติฏฺาติ.
     [๑๓๑] อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตนฺติ สงฺขาสมญฺาปญฺตฺติโวหาโร
อุปฺปนฺโน. ขตฺติโย ขตฺติโยเตฺวว ทุติยํ อกฺขรนฺติ น เกวลํ อกฺขรเมว, เต
ปนสฺส เขตฺตสามิ โนติ ตีหิ สงฺเขหิ อภิเสกมฺปิ อกํสุ. รญฺเชตีติ สุเขติ
ปิเณติ. อคฺคญฺเนาติ อคคนฺติ าเตน, อคฺเค วา าเตน โลกุปฺปตฺติสมเย
อุปฺปนฺเนน อภินิพฺพตฺติ อโหสีติ.
                        พฺราหฺมณมณฺฑลาทิวณฺณนา
     [๑๓๒] วีตงฺคารา วีตธูมาติ ปจิตฺวา ขาติตพฺพาภาวโต วิคตธูมงฺคารา.
ปนฺนมุสลาติ โกฏฺเฏตฺวา ปจิตพฺพาภาวโต ปติตมุสลา. ฆาสเมสมานาติ ๑-
ภิกฺขาจริยวเสน ยาคุภตฺตํ ปริเยสนฺตา. ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวาติ เต เอเต
มนุสฺสา ปสฺสิตฺวา. อนภิสมฺภุณมานาติ อสหมานา อสกฺโกนฺตา. คนฺเถ
กโรนฺตาติ ตโย เวเท อภิสงฺขโรนฺตา เจว วาเจนฺตา จ. อจฺฉนฺตีติ วสนฺติ,
"อจฺเฉนฺตี"ติปิ ปาโ. เอเสวตฺโถ. หีนสมฺมตนฺติ มนฺเต ธาเรนฺติ "มนฺเต
วาเจนฺตี"ติ โข วาเสฏฺ อิทํ เตน สมเยน หีนสมฺมตํ. ตเทตรหิ เสฏฺสมฺมตนฺติ
ตํ อิทานิ "เอตฺตเก มนฺเต ธาเรนฺติ เอตฺตเก มนฺเต วาเจนฺตี"ติ เสฏฺสมฺมตํ
ชาตํ. พฺราหฺมณมญฺฑลสฺสาติ พฺราหฺมณคณสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ., ก. ฆาสเมสนา
                          เวสฺสมณฺฑลวณฺณนา
     [๑๓๓] เมถุนํ ธมฺมํ สมาทายาติ เมถุนธมฺมํ สมาทิยิตฺวา. วิสุ
กมฺมนฺเต ๑- ปโยเชสุนฺติ โคปกกมฺมวาณิชกมฺมาทิเก ๒- วิสฺสุเต อุคฺคเต กมฺมนฺเต
ปโยเชสุํ.
                          สุทฺทมณฺฑลวณฺณนา
     [๑๓๔] สุทฺทา สุทฺทาติ เตน ลุทฺทาจารกมฺมขุทฺทาจารกมฺมุนา
สุทฺทํ สุทฺทนฺติ ๓- ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๓๕] อหุ โขติ โหติ โข. สกํ ธมฺมํ ครหมาโนติ น
เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปนมตฺเตน สุชฺฌิตุํ สกฺกาติ เอวํ อตฺตโน ขตฺติยธมฺมํ
นินฺทมาโน. เอส นโย สพฺพตฺถ. "อิเมหิ โข วาเสฏฺ จตูหิ มณฺฑเลหี"ติ
อิมินา อิทํ ทสฺเสติ "สมณมณฺฑลํ นาม วิสุํ นตถิ, ยสฺมา ๔- ปน น สกฺกา
ชาติยา สุชฺฌิตุํ อตฺตโน อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยาว สุทฺธิ โหติ, ตสฺมา อิเมหิ
จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ โหติ. อิมานิ มณฺฑลานิ
สมณมณฺฑลํ อนุวตฺตนฺติ, อนุวตฺตนฺตานิ จ ธมฺเมเนว อนุวตฺตนนฺติ, โน
อธมฺเมน. สมณมณฺฑลํ หิ อาคมฺม สมฺมาปฏิปตฺตึ ปูเรตฺวา สุทฺธึ ปาปุณนฺตี"ติ.
                         ทุจฺจริตาทิกถาวณฺณนา
     [๑๓๖] อิทานิ ยถาชาติยา น สกฺกา สุชฺฌิตุํ, สมฺมาปฏิปตฺติยาว
สุชฺฌนฺติ, ตมตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ขตฺติโยปิ โข วาเสฏฺาติ เทสนํ
อารภิ. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานเหตูติ มิจฺฉาทิฏฺิวเสน สมาทินฺนกมฺมเหตุ,
มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสฺส วา สมาทานเหตุ.
     [๑๓๗] ทฺวยการีติ กาเลน กุสลํ กโรติ, กาเลน อกุสลนฺติ เอวํ
อุภยการี. สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหตีติ เอกกฺขเณ อุภยวิปากทานฏฺานํ นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิสฺสุตกมฺมนฺเต   ๒ ฉ.ม. โครกฺข...  ๓ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสุสติ
@๔ สี. สมฺมา
เยน ปน อกุสลํ พหุํ กตํ โหติ, กุสลํ มนฺทํ, โส ตํ กุสลํ นิสฺสาย
ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺติ. อถ นํ อกุสลกมฺมํ กาณํปิ กโรติ
ขุชฺชํปิ ปีสปฺปึปิ กโรติ. ๑- โส รชฺชสฺส ว อนรโห โหติ, อภิสิตฺตกาเล วา
เอวํภูโต โภเค ปริภุญฺชิตุํ น สกฺโกติ. อปรสฺส มรณกาเล เทฺว พลวมลฺลา วิย
เต เทฺวปิ กุสลากุสลกมฺมานิ อุปฏฺหนฺติ. เตสุ อกุสลญฺเจ พลวตรํ โหติ.
ตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปติ. กุสลกมฺมมฺปิ
ปวตฺติเวทนียํ โหติ. ตเมนํ มงฺคลหตฺถึ วา กโรติ มงฺคลสฺสํ วา มงฺคลอสุภํ วา.
โส ตํ สมฺปตฺตึ อนุภวติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ "สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหตี"ติ.
                      โพธิปกฺขิยธมฺมภาวนาวณฺณนา
     [๑๓๘] สตฺตนฺนํ โพธิปกฺขิยานนฺติ "จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติ
อาทิโกฏฺาสวเสน สตฺตนฺนํ, ปฏิปาฏิยา ปน สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ.
ภาวนมนฺวายาติ ภาวนํ อนุคนฺตฺวา, ปฏิปชฺชิตฺวาติ อตฺโถ. ปรินิพฺพายตีติ
กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพาติ. ๒- อิติ ภควา จตฺตาโร วณฺเณ ทสฺเสตฺวา
วินิวตฺเตตฺวา ปฏิวิทฺธจตุสจฺจํ ขีณาสวเมว เทวมนุสฺเสสุ เสฏฺ กตฺวา ทสฺเสติ. ๓-
     [๑๔๐] อิทานิ ตเมวตฺถํ โลกสมฺมตสฺส พฺรหฺมุโนปิ วจนทสฺสนานุสาเรน
ทฬฺหํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเมสํ หิ วาเสฏฺ จตุนฺนํ วณฺณานนฺติ
อาทิมาห. "พฺรหฺมุนา เจสา"ติ ๔- อาทิ อมฺพฏฺสุตฺเต วิตฺถาริตํ. อิติ ภควา
เอตฺตเกน อิมินา กถามคฺเคน เสฏฺจฺเฉทกวาทเมว ทสฺเสตฺวา สุตฺตนฺตํ
วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺเปสิ. อตฺตมนา วาเสฏฺภารทฺวาชาติ
วาเสฏฺภารทฺวาชสามเณราปิ หิ อตฺตมนา ๕- ตุฏฺมนา "สาธุ สาธู"ติ ภควโต
ภาสิตํ อภินนฺทึสุ. อิทเมว สุตฺตนฺตํ อาวชฺชนฺตา อนุมชฺชนฺตา สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
                       อคฺคญฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กโรตีติ สทฺโท น ทิสฺสติ        ๒ ฉ.ม. ปรินิพฺพายติ
@๓ ฉ.ม., อิ. ทสฺเสสิ   ๔ ฉ.ม., อิ. พฺรหฺมุนาเปสา  ๕ ฉ.ม., อิ. สกมนา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๔๔-๕๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=6&A=1093&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=1093&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=51
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=1703
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=1803
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=1803
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_11