อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

หน้าที่ ๔๔.
                        ๔. อคฺคญฺญสุตฺตวณฺณนา
                       วาเสฏฺฐภารทฺวาชวณฺณนา
     [๑๑๑] เอวมฺเม สุตนฺติ อคฺคญฺญสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:-
     ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทติ เอตฺถ อยํ อนุปุพฺพิกถา:-
     อตีเต กิร สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ
นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล
นิปชฺชิตฺวา "อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคูปฏฺฐายิกา โหมี"ติ ปตฺถนํ
อกาสิ. สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต
กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺชยเสฏฺฐิโน เคเห สุมนเทวิยา
กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ชาตกาเล ตสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุ. สา ยทา
ภควา ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธึ ภควโต
ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฐมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิ.
     อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ
คตา. ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺฐี มาตุฏฺฐาเน ฐเปสิ. ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติ.
ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปสาธนปิลนฺธนํ นาม การาเปสิ.
ตสฺมึ ปิลนฺธเน จ ติสฺโส ๑- วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส
นาฬิโย, ปพาฬสฺส ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺตึส นาฬิโย. อิติ เอเตหิ
จ อญฺเญหิ จ สตฺตวณฺเณหิ ๒- รตเนหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิ. ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ
ยาว ปาทปิฏฺฐิยา ภสฺสติ. ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี
ธาเรตุํ สกฺโกติ,
     สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคูปฏฺฐายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ
วิสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค
ปาสาทํ กาเรสิ. ตสฺส อุปริภูมิยํ ปญฺจ คพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺฐิมภูมิยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จตสฺโส.       ๒ ฉ.ม. สตฺตหิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕.
ปญฺจาติ เอวํ คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิโต อโหสิ. สา "สุทฺธปาสาโทว น โสภตี"ติ
ตํ ปริวาเรตฺวา ปญฺจ ทุวฑฺฒเคหสตานิ, ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ, ปญฺจ
ทีฆสาลาสตานิ จ การาเปสิ. วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิ.
     มาตุคามตฺตภาเว ฐิตาย วิสาขาย วิย อญฺญิสฺสา พุทฺธสาสเน
ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ฐิตสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย
อญฺญสฺสาติ. โส หิ จตุปณฺณาสโกฏิโย วิสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา ทกฺขิณภาเค
อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสฺส สทิเส ฐาเน เชตวนมหาวิหารํ นาม กาเรสิ.
วิสาขา สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตมเทวิยา ๑- วิหารสทิเส ฐาเน ปุพฺพารามํ
นาม กาเรสิ. ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถิยํ นิสฺสาย
วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิ. เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน
วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเม. ตสฺมึ สมเย ปน ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติ. เตน
วุตฺตํ  "ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท"ติ.
     วาเสฏฺฐภารทฺวาชาติ วาเสฏฺโฐ จ สามเณโร ภารทฺวาโช จ.
ภิกฺขูสุ ปริวสนฺตีติ เตเนว ติตฺถิยปริวาสํ วสนฺติ, น อาปตฺติปริวาสํ.
อปริปุณฺณวสฺสตฺตา ปน ภิกฺขุภาวํ ปฏฺฐยมานา วสนฺติ. เตนาห "ภิกฺขุภาวํ
อากงฺขมานา"ติ, อุโภปิ เหเต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺตา,
จตฺตาฬีสจตฺตาฬีสโกฏิวิภวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู มชฺฌิมนิกาเย วาเสฏฺฐสุตฺตํ
สุตฺวา สรณํ คตา, เตวิชฺชสุตฺตํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อิมสฺมึ กาเล ภิกฺขุภาวํ
อากงฺขมานา ปริวสนฺติ. อพฺโภกาเส จงฺกมตีติ อุตฺตรทกฺขิเณน อายตสฺส
ปาสาทสฺส ปุรตฺถิมภาเค ปาสาทจฺฉายายํ ยนฺตรชฺชูหิ อากฑฺฒิยมานํ
รตนสตุพฺเพธํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย อนิลปเถ วิธาวนฺตีหิ ฉพฺพณฺณาหิ พุทฺธรสฺมีหิ
โสภยมาโน อปราปรํ จงฺกมติ.
     [๑๑๓] อนุจงฺกมึสูติ อญฺชลึ ปคฺคยฺห โอนตสรีรา หุตฺวา
อนุวตฺตมานา จงฺกมึสุ. วาเสฏฺฐํ อามนฺเตสีติ โส เตสํ ปณฺฑิตตโร คเหตพฺพํ
วิสชฺเชตพฺพญฺจ ชานาติ, ตสฺมา ตํ อามนฺเตสิ. ตุเมฺห ขฺวตฺถาติ ตุเมฺห โข
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตรเทวิยา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
อตฺถ. พฺราหฺมณชจฺจาติ พฺราหฺมณชาติกา. พฺราหฺมณกุลีนาติ พฺราหฺมเณสุ กุลีนา
กุลสมฺปนฺนา. พฺราหฺมณกุลาติ พฺราหฺมณกุลโต, โภคาทิสมฺปนฺนํ พฺราหฺมณกุลํ
ปหายาติ อตฺโถ. น อกฺโกสนฺตีติ ทสวิเธน อกฺโกสวตฺถุนา น อกฺโกสนฺติ.
น ปริภาสนฺตีติ นานาวิธาย ปริภวกถาย น ปริภาสนฺตีติ ๑- อตฺโถ. อิติ ภควา
"พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตี"ติ ชานมาโนว ปุจฺฉติ.
กสฺมา? อิเม มยา อปุจฺฉิตา ปฐมตรํ น กเถสฺสนฺติ, อกถิเต กถา น
สมุฏฺฐาตีติ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถาย.
     ตคฺฆาติ เอกํสวจเนน นิปาโต, เอกํเสเนว โน ภนฺเต พฺราหฺมณา
อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตรูปายาติ อตฺตโน อนุรูปาย.
ปริปุณฺณายาติ ยถารุจึ ปทพฺยญชนานิ อาโรเปตฺวา อาโรเปตฺวา ปูริตาย. ๒-
โน อปริปุณฺณายาติ อนฺตรา อฏฺฐปิตาย นิรนฺตรํ ปวตฺตาย.
     กสฺมา ปน พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺตีติ. อปฺปติฏฺฐตาย.
อิเม หิ สามเณรา อคฺคพฺราหฺมณานํ ปุตฺตา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ชมฺพุทีเป
พฺราหฺมณานํ อนฺตเร ปากฏา สมฺภาวิตา. เตสํ ปพฺพชิตตฺตา อญฺเญ พหู
พฺราหฺมณปุตฺตา ปพฺพชึสุ. อถโข พฺราหฺมณา "อปฺปติฏฺฐา มยํ ชาตา"ติ
อิมาย อปฺปติฏฺฐตาย คามทฺวาเรปิ อนฺโตคาเมปิ เต ทิสฺวา "ตุเมฺหหิ
พฺราหฺมณสมโย ภินฺโน มุณฺฑสมณกสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต รสคิทฺธา หุตฺวา วิจรถา"ติ
อาทีนิ เจว ปาลิยํ อาคตานิ "พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ"ติ อาทีนิ จ
วตฺวา อกฺโกสนฺติ. สามเณรา เตสุ อกฺโกสนฺเตสุปิ โกปํ วา อาฆาตํ วา
อกตฺวา เกวลํ ภควตา ปุฏฺฐตฺตา ๓- "ตคฺฆ โน ภนฺเต พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ
ปริภาสนฺตี"ติ อาโรเจสุํ. อถ เน ภควา อกฺโกสนาการํ ปุจฺฉนฺโต ยถากถํ
ปน โวติ ปุจฺฉติ. เต อาจิกฺขนฺตา พฺราหฺมณา ภนฺเตติ อาทิมาหํสุ.
     ตตฺถ เสฏฺโฐ วณฺโณติ ชาติโคตฺตาทีนํ ปญฺญาปนฏฺฐาเน
พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐติ ทสฺเสนฺติ. หีนา อญฺเญ วณฺณาติ อิตเร ตโย วณฺณา
หีนา ลามกาติ วทนฺติ. สุกฺโกติ ปณฺฑโร. กโณฺหติ กาฬโก. สุชฺฌนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ครหนฺติ     ๒ ฉ.ม. ปริปูริตาย     ๓ ฉ.ม. ปุฏฺฐา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
ชาติโคตฺตาทีนํ ปญฺญาปนฏฺฐาเน สุชฺฌนฺติ. พฺรหฺมุโน ปุตฺตาติ มหาพฺรหฺมุโน
ปุตฺตา. โอรสา มุขโต ชาตาติ อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตา, อุเร กตฺวา
สํวฑฺฒิตาติ วา โอรสา. พฺรหฺมชาติ พฺรหฺมโต นิพฺพตฺตา. พฺรหฺมนิมฺมิตาติ
พฺรหฺมุนา นิมฺมิตา. พฺรหฺมทายาทาติ พฺรหฺมุโน ทายาทา. หีนมตฺถวณฺณํ
อชฺฌูปคตาติ หีนํ วณฺณํ อชฺฌูปคตา อตฺถ. มุณฺฑเก สมณเกติ นินฺทนฺตา
ชิคุจฺฉนฺตา วทนฺติ, น มุณฺฑกมตฺตญฺเจว สมณมตฺตญฺจ สนฺธาย. อิพฺเภติ
คหปติเก. กเณฺหติ กาฬเก. พนฺธูติ มารสฺส พนฺธุภูเต มารปกฺขิเก.
ปาทาปจฺเจติ มหาพฺรหฺมุโน ปาทานํ ๑- อปจฺจภูเต, ปาทโต ชาเตติ อธิปฺปาโย.
     [๑๑๔] "ตคฺฆ โว วาเสฏฺฐ พฺราหฺมณา โปราณํ อสรนฺตา
เอวมาหํสู"ติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, สามิวจนํ วา, ตุมฺหากํ พฺราหฺมณาติ
อตฺโถ. โปราณนฺติ โปราณกํ อคฺคญฺญํ โลกุปฺปตฺติจริยวํสํ. อสรนฺตาติ
อชานมานา. ๒- อิทํ วุตฺตํ โหติ, เอกํเสน โว วาเสฏฺฐ พฺราหฺมณา โปราณํ
โลกุปฺปตฺตึ อนนุสฺสรนฺตา อชานนฺตา เอวํ วทนฺตีติ. "ทิสฺสนฺติ โข ปนา"ติ
เอวมาทิ เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถาย วุตฺตํ. ตตฺถ พฺราหฺมณิโยติ พฺราหฺมณานํ
ปุตฺตปฏิลาภตฺถาย อาวาหวิวาหวเสน กุลํ อานีตา พฺราหฺมณิโย ทิสฺสนฺติ.
ตา โข ปเนตา อปเรน สมเยน อุตุนิโยปิ โหนฺติ, สญฺชาตปุปฺผาติ อตฺโถ.
คพฺภินิโยติ สญฺชาตคพฺภา. วิชายมานาติ ปุตฺตธีตโร ชนยมานา. ปายมานาติ
ทารเก ถญฺญํ ปายนฺติโย. โยนิชาว สมานาติ พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺเคน
ชาตาว สมานา. เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. กถํ?  "พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ
วณฺโณ ฯเปฯ พฺรหฺมทายาทา"ติ. ยทิ ปน เตสํ สจฺจํ เวจนํ สิยา,
พฺราหฺมณีนํ กุจฺฉิ มหาพฺรหฺมุโน อุโร ภาเวยฺย, พฺราหฺมณีนํ ตสฺสาว มคฺโค
มหาพฺรหฺมุโณ มุขํ ภเวยฺย, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ. เตนาห "เต
จ พฺรหฺมานญฺเจว อพฺภาจิกฺขนฺตี"ติ อาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปาทา           ๒ ฉ.ม., อิ. อสฺสรมานา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
                          จตุวณฺณสุทฺธิวณฺณนา
     [๑๑๕] เอตฺตาวตา "มยํ มหาพฺรหฺมุโน อุเร วสิตฺวา มุขโต
นิกฺขนฺตาติ วตฺตุํ มา ลภนฺตู"ติ อิมํ มุขจฺเฉทกวาทํ วตฺวา ปุน จตฺตาโรปิ
วณฺณา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺตนฺตาว สุชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ จตฺตาโรเม
วาเสฏฺฐ วณฺณาติ อาทิมาห. อกุสลสํขาตาติ อกุสลาติ สํขาตา อกุสลโฏฺฐาสภูตา
วา. เอส นโย สพฺพตฺถ. นอลมริยาติ อริยภาเว อสมตฺถา. กณฺหาติ
ปกติกาฬกา. กณฺหวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ กณฺโห ทุกฺโขติ อตฺโถ. ขตฺติเยปิ
เตติ ขตฺติยมฺหิปิ เต. เอกจฺเจติ เอกสฺมึ. เอส นโย สพฺพตฺถ. สุกฺกาติ
นิกฺกิเลสภาเวน ปณฺฑรา. สุกฺกวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ สุกฺโก สุโขติ อตฺโถ.
     [๑๑๖] อุภยโวกิณฺเณสุ วตฺตมาเนสูติ อุภเยสุ โวกิณฺเณสุ มิสฺสีภูเตสุ
หุตฺวา วตฺตมาเนสุ. กตเมสุ อุภเยสูติ กณฺหสุกฺเกสุ ธมฺเมสุ วิญฺญูครหิเตสุ
เจว วิญฺญูปสตฺเถสุ จ. ยเทตฺถ พฺราหฺมณา เอวมาหํสูติ เอตฺถ เอเตสุ
กณฺหสุกฺกธมฺเมสุ วตฺตมานาปิ พฺราหฺมณา ยเทตํ เอวํ วทนฺติ "พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ
วณฺโณ"ติ อาทิ. ตนฺเตสํ ๑- วิญฺญู นานุชานนฺตีติ เย โลเก ปณฺฑิตา, เต
นานุโมทนฺติ, นปฺปสํสนฺตีติ อตฺโถ. ตํ กิสฺส เหตุ. อิเมสญฺหิ วาเสฏฺฐาติ
อาทิมฺหิ อยํ สํเขปตฺโถ: ยํ วุตฺตํ นานุชานนฺตีติ, ตํ กสฺมาติ เจ. ยสฺมา
อิเมสํ จตุนฺนํ วณฺณนํ โย ภิกฺขุ อรหํ ฯเปฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต, โส
เตสํ อคฺคมกฺขายติ, เตเนว ๒- เอวรูปา ตสฺมา เตสํ วิญฺญู นานุชานนฺติ.
     อรหนฺติ อาทิปเทสุ เจตฺถ กิเลสานํ อารกตฺตาหีหิ การเณหิ อรหํ.
อาสวานํ ขีณตฺตา ขีณาสโว. สตฺต เสกฺขา ปุถุชฺชนกลฺยาณกา จ
พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม. อยํ ปน วุฏฺฐวาโสติ วุสิตฺวา. จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ
สจฺเจสุ ปริชานนาทิกรณียํ กตํ อสฺสาติ กตกรณีโย. กิเลสภาโร จ ขนฺธภาโร
จ โอหิโต อสฺสาติ โอหิตภาโร. โอหิโตติ โอหาริโต. ๓- สุนฺทโร อตฺโถ, สโก
วา อตฺโถติ สทตฺโถ, อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตํ เนสํ      ๒ ฉ.ม. เต จ น      ๓ สี. โอตาริโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
ภวสญฺโญชนํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา ปริกฺขีณา อสฺสาติ ปริกฺขีณภวสญฺโญชโน.
สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ๑- ชานิตฺวา วิมุตฺโต.
ชเนตสฺมินฺติ ชเน เอตสฺมึ, อิมสฺมึ โลเกติ อตฺโถ. ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม
อภิสมฺปรายญฺจาติ อิธตฺตภาเว จ ปรตฺตภาเว จ.
     [๑๑๗] อนนฺตราติ อนฺตรวิรหิตา, อตฺตโน กุเลน สทิสาติ อตฺโถ.
อนุยนฺตาติ ๒- วสวตฺติโน. นิปจฺจการนฺติ มหลฺลกตรา นิปจฺจการํ ทสฺเสนฺติ.
ทหรตรา อภิวาทนาทีนิ กโรนฺติ. ตตฺถ สามีจิกมฺมนฺติ ตํตํวตฺตกรณาทิ
อนุจฺฉวิกกมฺมํ.
     [๑๑๘] นิวิฏฺฐาติ อภินิวิฏฺฐา อจลฏฺฐิตา. กสฺส ปน เอวรูปา สทฺธา
โหตีติ. โสตาปนฺนสฺส. โส หิ นิวิฏฺฐสทฺโธ อสินา สีเส ฉิชฺชมาเนปิ ๓-
พุทฺโธ อพุทฺโธติ วา, ธมฺโม อธมฺโมติ วา, สํโฆ อสํโฆติ วา น วทติ.
ปติฏฺฐิตสทฺโธว โหติ สูรมฺพฏฺโฐ วิย.
     โส กิร สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา เคหํ อคมาสิ.
อถ มาโร ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธรูปํ มาเปตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาเร
ฐตฺวา "สตฺถา อาคโต"ติ สาสนํ ปหิณิ. สูโร จินฺเตสิ "อหํ อิทาเนว สตฺถุ
สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อาคโต, กึ นุ โข ภวิสฺสตี"ติ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ
สญฺญาย วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ. มาโร อาห  "อมฺพฏฺฐ ยํ เต มยา `รูปํ อนิจฺจํ
ฯเปฯ วิญฺญานํ อนิจฺจนฺ'ติ กถิตํ, ตํ ทุกฺกถิตํ. อนุปธาเรตฺวาว หิ มยา
เอตํ วุตฺตํ. ตสฺมา ตฺวํ' รูปํ นิจฺจํ ฯเปฯ วิญฺญาณํ นิจฺจนฺ'ติ คณฺหาหี"ติ.
สูโร ๔- จินฺเตสิ "อฏฺฐานเมตํ ยํ พุทฺธา อนุปธาเรตฺวา อปจฺจกฺขํ กตฺวา กิญฺจิ
กเถยฺยุํ, อทฺธายํ มยฺหํ วิจฺฉินฺทชนนตฺถํ มาโร อาคโต"ติ. ตโต นํ "ตฺวํ
มาโรสี"ติ อาห. โส มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิ. "อาม มาโรสฺมี"ติ ปฏิชานาติ.
"กสฺมา อาคโตสี"ติ. ตว สทฺธาจาลนตฺถนฺติ อาห. "กญฺห ปาปิม ตฺวํ ตาว
เอโก ติฏฺฐ, ตาทิสานํ มารานํ สตํปิ สหสฺสํปิ สตสหสฺสํปิ มม สทฺธํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เหตุนา นเยน การเณน       ๒ ฉ.ม., อิ. อนุยฺตฺตา
@๓ ฉ.ม., อิ. เฉชฺชมาเนปิ         ๔ ฉ.ม. โส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
จาเลตุํ อสมตฺถํ, มคฺเคน อาคตสทฺธา นาม ถิรา สิลาปฐวิยํ ปติฏฺฐิตสิเนรุ
วิย อจลา โหติ, กึ ตฺวํ เอตฺถา"ติ อจฺฉรํ ปหริ. โส ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต
ตตฺเถว อนฺตรธายิ. เอวรูปํ สทฺธํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ "นิวิฏฺฐา"ติ.
     มูลชาตา ปติฏฺฐิตาติ มคฺคมูลสฺส สญฺชาตตฺตา เตน มูเลน
ปติฏฺฐิตา. ทฬฺหาติ ถิรา. อสํหาริยาติ สุนิขาตอินฺทขีโล วิย เกนจิ จาเลตุํ
อสกฺกุเณยฺยา. ตสฺเสตํ กลฺลํ วจนายาติ ตสฺส อริยสาวกสฺส ยุตฺตเมตํ วตฺตุํ.
กินฺติ? "ภควโตมฺหิ ปุตฺโต โอรโส"ติ เอวมาทิ. โส หิ ภควนฺตํ นิสฺสาย
อริยภูมิยํ ชาโตติ ภควโต ปุตฺโต. อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตธมฺมโฆสวเสน
มคฺคผเลสุ ปติฏฺฐิตตฺตา โอรโส มุขโต ชาโต. อริยธมฺมโต ชาตตฺตา
อริยธมฺเมน จ นิมฺมิตตฺตา ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต. นวโลกุตฺตรธมฺมทายชฺชํ ๑-
อรหตีติ ธมฺมทายาโท.
     ตํ กิสฺส เหตูติ ยเทตํ "ภควโตมฺหิ ปุตฺโต"ติ วตฺวา "ธมฺมโช
ธมฺมนิมฺมิโต"ติ วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ เจ. อิทานิสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส
เหตนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ "ธมฺมกาโย อิติปี"ติ กสฺมา ตถาคโต "ธมฺมกาโย"ติ
วุตฺโต. ตถาคโต หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย อภินีหริ.
เตนสฺส กาโย ธมฺมมยตฺตา ธมฺโมว. อิติ ธมฺโม กาโย อสฺสาติ ธมฺมกาโย.
ธมฺมกายตฺตาเอว พฺรหฺมกาโย. ธมฺโม หิ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมาติ วุจฺจติ.
ธมฺมภูโตติ ธมฺมสภาโว. ธมฺมภูตตฺตาเอว พฺรหฺมภูโต.
     [๑๑๙] เอตฺตาวตา ภควา เสฏฺฐจฺเฉทกวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
อปเรนปิ นเยน เสฏฺฐจฺเฉทกวาทเมว ทสฺเสตุํ โหติ โข โส วาเสฏฺฐา
สมโยติ อาทิมาห. ตตฺถ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกถา พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตาว. อิตฺถตฺตํ
อาคจฺฉนฺตีติ อิตฺถภาวํ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉนฺติ. เตธ โหนฺติ มโนมยาติ เต
อิธ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตมานาปิ โอปปาติกา หุตฺวา มเนเนว นิพฺพตฺตาติ
มโนมยา. พฺรหฺมโลเก วิย อิธาปิ เตสํ ปีติเยว อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ
ปีติภกฺขา. เอเตเนว นเยน สยํปภาทีนิปิ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.......ทายาทํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
                        รสปฐวิปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๐] เอโกทกีภูตนฺติ สพฺพํ จกฺกวาฬํ เอโกทกเมว ภูตํ.
อนฺธกาติ ตโม. อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรณํ
พหลตมํ.
     สมนฺตานีติ ๑- ปติฏฺฐาติ สมนฺตโต ปตฺถริ. ปยตตฺตสฺสาติ ตตฺตสฺส
ขีรสฺส. วณฺณสมฺปนฺนาติ วณฺเณน สมฺปนฺนา. กณฺณิการปุปฺผสทิโส หิสฺสา
วณฺโณ อโหสิ. คนฺธสมฺปนฺนาติ คนฺเธน สมฺปนฺนา ทิพฺพคนฺธํ วายติ.
รสสมฺปนฺนาติ รเสน สมฺปนฺนา ปกฺขิตฺตทิพฺโพชา วิย โหติ. ขุทฺทมธุนฺติ
ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุํ. อเนฬกนฺติ นิทฺโทสํ มกฺขิกณฺฑกวิรหิตํ. โลลชาติโกติ
โลลสภาโว. อตีตานนฺตเรปิ กปฺเป โลโลเยว. อมฺโภติ อจฺฉริยชาโต อาห.
กิเมวิทํ ภวิสฺสตีติ วณฺโณปิสฺสา มนาโป คนฺโธปิ, รโส ปนสฺสา กีทิโส
ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. โย ตตฺถ อุปฺปนฺนโลโภ, โส รสปฐวึ องฺคุลิยา สายิ,
องฺคุลิยา คเหตฺวา ชิวฺหคฺเค ฐเปสิ.
     อจฺฉาเทสีติ ชิวฺหคฺเค ฐปิตมตฺตา สตฺต รสหรณีสหสฺสานิ ผริตฺวา
มนาปา หุตฺวา ติฏฺฐติ. ตณฺหา จสฺส โอกฺกมีติ ตตฺถ จสฺส รสตณฺหา
อุปฺปชฺชติ.
                      จนฺทิมสุริยาทิปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๑] อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมึสุ ปริภุญฺชิตุนฺติ อาโลปํ กตฺวา
ปิณฺเฑ ปิณฺเฑ ฉินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อารภึสุ. จนฺทิมสุริยาติ จนฺทิมา  จ
สุริโย จ. ปาตุรเหสุนฺติ ปาตุภวึสุ.
     โก ปน เตสํ ปฐมํ ปาตุภวิ, โก กสฺมึ วสติ, กสฺส กึ ปมาณํ,
โก อุปริ, โก สีฆํ คจฺฉติ, กตี เนสํ วีถิโย, กถํ จรนฺติ, กิตฺตเก ฐาเน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมตนี
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
อาโลกํ กโรนฺตีติ. น อุโภ เอกโต ปาตุภวนฺติ. สุริโย ปฐมตรํ ปญฺญายติ.
เตสํ หิ สตฺตานํ สยํปภาย อนฺตรหิตาย อนฺธกาโร อโหสิ. เต ภีตตสิตา
"ภทฺทกํ วตสฺส สเจ อาโลโก ปาตุภเวยฺยา"ติ จินฺตยึสุ. ตโต มหาชนสฺส
สูรภาวํ ชนยมานํ สุริยมณฺฑลํ อุฏฺฐหิ. เตเนวสฺส สุริโยติ นามํ อโหสิ.
ตสฺมึ ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ปุน อนฺธกาโร อโหสิ. เต "ภทฺทกํ
วตสฺส สเจ อญฺโญ อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ จินฺตยึสุ. อถ เนสํ ฉนฺทํ
ญตฺวาว จนฺทมณฺฑลํ อุฏฺฐหิ. เตเนวสฺส จนฺโทติ นามํ อโหสิ.
     เตสุ จนฺโท อนฺโตมณิวิมาเน วสติ. ตํ พหิ รชเตน ปริกฺขิตฺตํ.
อุภยํปิ สีตลเมว โหติ. สุริโย อนฺโตกนกวิมาเน วสติ. ตํ พาหิรํ ผลิกปริกฺขิตฺตํ
โหติ. อุภยํปิ อุณฺหเมว.
     ปมาณโต จนฺโท อุชุกํ เอกูนปญฺญาสโยชโน. ปริมณฺฑลโต ตีหิ
โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชโน. สุริโย อุชุกํ ปญฺญาสโยชโน, ปริมณฺฑลโต
ทิยฑฺฒสตโยชโน.
     จนฺโท เหฏฺฐา สุริโย อุปริ, อนฺตรา เนสํ โยชนํ โหติ. จนฺทสฺส
เหฏฺฐิมนฺตโต สุริยสฺส อุปริมนฺตโต โยชนสตํ โหติ.
     จนฺโท อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ, ติริยํ สีฆํ. ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา
คจฺฉนฺติ. จนฺโท เธนุ วิย วจฺฉํ ตํ ตํ นกฺขตฺตํ อุปสงฺกมติ. นกฺขตฺตานิ
ปน อตฺตโน ฐานํ น วิชหนฺติ. สุริยสฺส อุชุกคมนํ สีฆํ, ติริยํ
คมนํ ทนฺธํ. โส กาฬปกฺขอุโปสถโต ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ
จนฺทมณฺฑลํ โอหาย คจฺฉติ. อถ จนฺโท เลขา วิย ปญญายติ. ปกฺขสฺส ทุติยาย
สตสหสฺสนฺติ เอวํ ยาว อุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ โอหาย คจฺฉติ.
อถ จนฺโท อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อุโปสถทิวเส ปริปุณฺโณ โหติ. ปุน
ปาฏิปททิวเส โยชนานํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา คณฺหาติ. ทุติยาย สตสหสฺสนฺติ
เอวํ ยาว อุโปสถทิวสา สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ธาวิตฺวา คณฺหาติ. อถ จนฺโท
อนุกฺกเมน หายิตฺวา อุโปสถทิวเส สพฺพโส น ปญฺญายติ. จนฺทํ เหฏฺฐา
กตฺวา สุรํโย อุปริ โหติ. มหติยา ปาติยา ขุทฺทกภาชนํ วิย จนฺทมณฺฑลํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๓.
ปิถิยติ. มชฺฌนฺติเก เคหจฺฉายา วิย จนฺทสฺส ฉายา น ปญฺญายติ. โส
ฉายาย อปญฺญายมานาย ทูเร ฐิตานํ ทิวา ปทีโป วิย สยํปิ น ปญฺญายติ.
     กติ เนสํ วีถิโยติ เอตฺถ ปน อชวีถิ นาควีถิ โควีถีติ ติสฺโส
วีถิโย โหนฺติ. ตตฺถ อชานํ อุทกํ ปฏิกูลํ โหติ, ตํ หิ หตฺถินาคานํ มนาปํ.
คุนฺนํ สีตุณฺหสมตาย ผาสุ โหติ. ตสฺมา ยํ กาลํ จนฺทิมสุริยา อชวีถึ
อารูหนฺติ, ตทา เทโว เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ. ยทา นาควีถึ อาโรหนฺติ,
ตทา ภินฺนํ วิย นภํ ปคฺฆรติ. ยทา โควีถึ อารูหนฺติ, ตทา อุตุสมตา
สมฺปชฺชติ, จนฺทิมสุริยา ฉ มาเส สิเนรุโต พหิ นิกฺขมนฺติ, ฉ มาเส อนฺโต
วิจรนฺติ. เต หิ อาสาฬฺหมาเส สิเนรุสมีเปน จรนฺติ. ๑- ตโต ปเร เทฺว มาเส
นิกฺขมิตฺวา พหิ จรนฺตา ๒- ปฐมกตฺติกมาเส มชฺเฌน คจฺฉนฺติ. ตโต
จกฺกวาฬาภิมุขา คนฺตฺวา ตโย มาเส จกฺกวาฬสมีเปน จริตฺวา ปุน นิกฺขมิตฺวา
จิตฺรมาเส มชฺเฌน คนฺตฺวา ตโต อปเร ๓- มาเส สิเนรูภิมุขา ปกฺขนฺทิตฺวา ปุน
อาสาเฬฺห สิเนรุสมีเปน จรนฺติ.
     กิตฺตเก ฐาเน อาโลกํ กโรนฺตีติ. เอกปฺปหาเรน ตีสุ ทีเปสุ อาโลกํ
กโรนฺติ. กถํ? อิมสฺมึ หิ ทีเปสุริยุคฺคมนกาโล ปุพฺพวิเทเห มชฺฌนฺติโก
โหติ, อุตฺตรกุรูสุ อตฺถงฺคมนกาโล, อมรโคยาเน มชฺฌิมยาโม. ปุพฺพวิเทหมฺหิ
อุคฺคมนกาโล อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌนฺติโก โหติ, ๔- อมรโคยาเน อตฺถงฺคมนกาโล,
อิธ มชฺฌิมยาโม. อุตฺตรกุรูสุ อุคฺคมนกาโล อมรโคยาเน มชฺฌนฺติโก, อิธ
อตฺถงฺคมนกาโล, ปุพฺพวิเทเห มชฺฌิมยาโม. อมรโคยานทีเป อุคฺคมนกาโล
อิธ มชฺฌนฺติโก, ปุพฺพวิเทหทีเป ๕- อตฺถงฺคมนกาโล, อุตฺตรกุรูสุ มชฺฌิมยาโมติ.
     นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานีติ กตฺติกาทินกฺขตฺตานิ เจว เสสตารกรูปานิ
จ จนฺทิมสุริเยหิ สทฺธึเยว ปาตุรเหสุํ. รตฺตินฺทิวาติ ตโต สุริยตฺถงฺคมนโต ยาว
อรุณุคฺคมนา รตฺติ, อรุณุคฺคมนโต ยาว สุริยตฺถงฺคมนา ทิวาติ เอวํ รตฺตินฺทิวา
ปญฺญายึสุ. อถ ปญฺจทส รตฺติโย อฑฺฒมาโส, เทฺว อฑฺฒมาสา มาโสติ เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., วิจรนฺติ  ๒ ฉ.ม. วิจรนฺตา  ๓ ฉ.ม. เทฺว
@๔ ฉ.ม. โหตีติ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. ปุพฺพวิเทเห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
มาสฑฺฒมาสา ปญฺญายึสุ. อถ จตฺตาโร มาสา อุตุ, ตโย อุตู สํวจฉโรติ เอวํ
อุตุสํวจฺฉรา ปญฺญายึสุ.
     [๑๒๒] วณฺณเววณฺณตา จาติ วณฺณสฺส วิวณฺณภาโว. เตสํ
วณฺณาติมานปจฺจยาติ เตสํ วณฺณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนอติมานปจฺจยา.
มานาติมานชาติกานนฺติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานมานาติมานสภาวานํ. รสปฐวิยาติ ๑-
สมฺปนฺนรสตฺตา รสาติ ลทฺธนามาย ปฐวิยา. อนุตฺถุนึสูติ อนุภาสึสุ. อโห
รสนฺติ อโห อมฺหากํ มธุรรสํ อนฺตรหิตํ. อคฺคญฺญํ อกฺขรนฺติ โลกุปฺปตฺติวํสกถํ.
อนุสรนฺตีติ อนุคจฺฉนฺติ.
                      ภูมิปปฺปฏกปาตุภาวาทิวณฺณนา
     [๑๒๓] เอวเมว ปาตุรโหสีติ เอทิโส หุตฺวา อุฏฺฐหิ, อนฺโตวาปิยํ
อุทเก ฉินฺเน สุกฺขกลลปฏลํ วิย จ อุฏฺฐหิ.
     [๑๒๔] ปทาลตาติ เอกา มธุรรสา ภทฺทลตา. ๒- กลมฺพกาติ
นาฬิกา. อหุ วต โนติ มธุรรสา วต โน ปทาลตา อโหสิ. อหายิ วต
โนติ สา โน เอตรหิ อนฺตรหิตาติ.
                      อกฏฺฐปากสาลิปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๕] อกฏฺฐปาโกติ อกฏฺเฐเยว ภูมิภาเค อุปฺปนฺโน. อกโณติ
นิกฺโกณฺฑโก. ๓- อถูโสติ นิตฺถูโส. สุคนฺโธติ ทิพฺพคนฺธํ วายติ. ตณฺฑุลปฺผโลติ
ปริสุทฺธํ ปณฺฑรํ ตณฺฑุลปฺผลเมว ผลติ. ปกฺกํ ปฏิวิรุฬฺหนฺติ สายํ คหิตฏฺฐานํ
ปาโต ปกฺกํ โหติ, ปุนวิรุฬฺหํ ปากติกเมว ๔- คหิตฏฺฐานํ น ปญฺญายติ. นาปทานํ
ปญฺญายตีติ อลายิตํ หุตฺวา อนูนเมว ปญฺญายติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รสาย ปฐวิยา     ๒ ฉ.ม. ภทฺทาลตา     ๓ ฉ.ม., อิ. นิกฺกุณฺฑโก
@๔ ฉ.ม., อิ. ปฏิปากติกเมว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
                      อิตฺถีปุริสลิงฺคปาตุภาววณฺณนา
     [๑๒๖] อิตฺถิยา จาติ ยา ปุพฺเพ มนุสฺสกาเล อิตฺถี, ตสฺสา
อิตฺถีลิงฺคํ ปาตุภวติ, ปุพฺเพ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ. มาตุคาโม ๑- หิ
ปุริสตฺตภาวํ ลภนฺโต อนุปุพฺเพน ปุริสตฺตปจฺจเย ธมฺเม ปูเรตฺวา ลภติ. ปุริโส
อิตฺถตฺตภาวํ ลภนฺโต กามมิจฺฉาจารํ ๒- นิสฺสาย ลภติ. ตทา ปน ปกติยา
มาตุคามสฺส อิตฺถีลิงฺคํ, ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปาตุรโหสิ. อุปนิชฺฌายตนฺติ ๓-
อุปนิชฺฌายนฺตานํ โอโลเกนฺตานํ. ปริฬาโหติ ราคปริฬาโห. เสฏฺฐินฺติ ฉาริกํ.
นิพฺพุยฺหมานายาติ นิยฺยมานาย.
                       เมถุนธมฺมสมาจารวณฺณนา
     [๑๒๗] อธมฺมสมฺมตนฺติ ตํ ปํสุขิปนาทิกํ อธมฺโมติ สมฺมตํ. ตเทตรหิ
ธมฺมสมฺมตนฺติ ตํ อิทานิ ธมฺโมติ สมฺมตํ, ธมฺโมติ ตํ คเหตฺวา วิจรนฺติ. ตถา
หิ เอกจฺเจสุ ชนปเทสุ กลหํ กุรุมานา อิตฺถิโย "ตฺวํ กสฺมา กเถสิ, ยา
โคมยปิณฺฑมตฺตํปิ นาลตฺถา"ติ วทนฺติ. ปาตพฺยตนฺติ เสวิตพฺพตํ. สนฺนิธิการกนฺติ
สนฺนิธึ กตฺวา. อปทานํ ปญฺญายิตฺถาติ ฉินฺนฏฺฐานํ โอนเมว หุตฺวา ปญฺญายิตฺถ.
สณฺฑสณฺฑาติ เอเกกสฺมึ ฐาเน กลาปพนฺธา วิย คุมฺพคุมฺพา หุตฺวา.
                          สาลิวิภาควณฺณนา
     [๑๒๘] มริยาทํ ฐเปยฺยามาติ สีมํ ฐเปยฺยาม.
     [๑๒๙] ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. ปาณินา ปหรึสูติ ตโย
วาเร วจนํ อคฺคณฺหนฺตํ ปาณินา ปหรึสุ. ตทคฺเค โข ปนาติ ๔- ตํ อคฺคํ กตฺวา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. มาตุคาโม นาม                    ๒ ฉ.ม. กาเมสุมิจฺฉาจารํ
@๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๗๖ อุปนิชฺฌายนฺตานํ, ฉ.ม. อุปนิชฺฌายตํ  ๔ ฉ.ม. ตทคฺเค โขติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
                         มหาสมฺมตราชวณฺณนา
     [๑๓๐] ขียิตพฺพํ ขีเยยฺยาติ ปกาเสตพฺพํ ปกาเสยฺย, ขิปิตพฺพํ
ขิเปยฺย, หาเรตพฺพํ หาเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. โยเนสํ สตฺโตติ โย เอเตสํ
สตฺโต. โก ปน โสติ. อมฺหากํ โพธิสตฺโต. สาลีนํ ภาคํ อนุปฺปทสฺสามาติ
มยํ เอเกกสฺส เขตฺตโต อมฺพณมฺพณํ อาหริตฺวา ตุยฺหํ สาลิภาคํ ทสฺสาม, ตยา
กิญฺจิ กมฺมํ น กาตพฺพํ, ตฺวํ อมฺหากํ เชฏฺฐกฏฺฐาเน ติฏฺฐาติ.
     [๑๓๑] อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตนฺติ สงฺขาสมญฺญาปญฺญตฺติโวหาโร
อุปฺปนฺโน. ขตฺติโย ขตฺติโยเตฺวว ทุติยํ อกฺขรนฺติ น เกวลํ อกฺขรเมว, เต
ปนสฺส เขตฺตสามิ โนติ ตีหิ สงฺเขหิ อภิเสกมฺปิ อกํสุ. รญฺเชตีติ สุเขติ
ปิเณติ. อคฺคญฺเญนาติ อคคนฺติ ญาเตน, อคฺเค วา ญาเตน โลกุปฺปตฺติสมเย
อุปฺปนฺเนน อภินิพฺพตฺติ อโหสีติ.
                        พฺราหฺมณมณฺฑลาทิวณฺณนา
     [๑๓๒] วีตงฺคารา วีตธูมาติ ปจิตฺวา ขาติตพฺพาภาวโต วิคตธูมงฺคารา.
ปนฺนมุสลาติ โกฏฺเฏตฺวา ปจิตพฺพาภาวโต ปติตมุสลา. ฆาสเมสมานาติ ๑-
ภิกฺขาจริยวเสน ยาคุภตฺตํ ปริเยสนฺตา. ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวาติ เต เอเต
มนุสฺสา ปสฺสิตฺวา. อนภิสมฺภุณมานาติ อสหมานา อสกฺโกนฺตา. คนฺเถ
กโรนฺตาติ ตโย เวเท อภิสงฺขโรนฺตา เจว วาเจนฺตา จ. อจฺฉนฺตีติ วสนฺติ,
"อจฺเฉนฺตี"ติปิ ปาโฐ. เอเสวตฺโถ. หีนสมฺมตนฺติ มนฺเต ธาเรนฺติ "มนฺเต
วาเจนฺตี"ติ โข วาเสฏฺฐ อิทํ เตน สมเยน หีนสมฺมตํ. ตเทตรหิ เสฏฺฐสมฺมตนฺติ
ตํ อิทานิ "เอตฺตเก มนฺเต ธาเรนฺติ เอตฺตเก มนฺเต วาเจนฺตี"ติ เสฏฺฐสมฺมตํ
ชาตํ. พฺราหฺมณมญฺฑลสฺสาติ พฺราหฺมณคณสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ., ก. ฆาสเมสนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
                          เวสฺสมณฺฑลวณฺณนา
     [๑๓๓] เมถุนํ ธมฺมํ สมาทายาติ เมถุนธมฺมํ สมาทิยิตฺวา. วิสุ
กมฺมนฺเต ๑- ปโยเชสุนฺติ โคปกกมฺมวาณิชกมฺมาทิเก ๒- วิสฺสุเต อุคฺคเต กมฺมนฺเต
ปโยเชสุํ.
                          สุทฺทมณฺฑลวณฺณนา
     [๑๓๔] สุทฺทา สุทฺทาติ เตน ลุทฺทาจารกมฺมขุทฺทาจารกมฺมุนา
สุทฺทํ สุทฺทนฺติ ๓- ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๓๕] อหุ โขติ โหติ โข. สกํ ธมฺมํ ครหมาโนติ น
เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปนมตฺเตน สุชฺฌิตุํ สกฺกาติ เอวํ อตฺตโน ขตฺติยธมฺมํ
นินฺทมาโน. เอส นโย สพฺพตฺถ. "อิเมหิ โข วาเสฏฺฐ จตูหิ มณฺฑเลหี"ติ
อิมินา อิทํ ทสฺเสติ "สมณมณฺฑลํ นาม วิสุํ นตถิ, ยสฺมา ๔- ปน น สกฺกา
ชาติยา สุชฺฌิตุํ อตฺตโน อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยาว สุทฺธิ โหติ, ตสฺมา อิเมหิ
จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ โหติ. อิมานิ มณฺฑลานิ
สมณมณฺฑลํ อนุวตฺตนฺติ, อนุวตฺตนฺตานิ จ ธมฺเมเนว อนุวตฺตนนฺติ, โน
อธมฺเมน. สมณมณฺฑลํ หิ อาคมฺม สมฺมาปฏิปตฺตึ ปูเรตฺวา สุทฺธึ ปาปุณนฺตี"ติ.
                         ทุจฺจริตาทิกถาวณฺณนา
     [๑๓๖] อิทานิ ยถาชาติยา น สกฺกา สุชฺฌิตุํ, สมฺมาปฏิปตฺติยาว
สุชฺฌนฺติ, ตมตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ขตฺติโยปิ โข วาเสฏฺฐาติ เทสนํ
อารภิ. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานเหตูติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน สมาทินฺนกมฺมเหตุ,
มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสฺส วา สมาทานเหตุ.
     [๑๓๗] ทฺวยการีติ กาเลน กุสลํ กโรติ, กาเลน อกุสลนฺติ เอวํ
อุภยการี. สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหตีติ เอกกฺขเณ อุภยวิปากทานฏฺฐานํ นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิสฺสุตกมฺมนฺเต   ๒ ฉ.ม. โครกฺข...  ๓ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสุสติ
@๔ สี. สมฺมา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
เยน ปน อกุสลํ พหุํ กตํ โหติ, กุสลํ มนฺทํ, โส ตํ กุสลํ นิสฺสาย
ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺติ. อถ นํ อกุสลกมฺมํ กาณํปิ กโรติ
ขุชฺชํปิ ปีฐสปฺปึปิ กโรติ. ๑- โส รชฺชสฺส ว อนรโห โหติ, อภิสิตฺตกาเล วา
เอวํภูโต โภเค ปริภุญฺชิตุํ น สกฺโกติ. อปรสฺส มรณกาเล เทฺว พลวมลฺลา วิย
เต เทฺวปิ กุสลากุสลกมฺมานิ อุปฏฺฐหนฺติ. เตสุ อกุสลญฺเจ พลวตรํ โหติ.
ตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปติ. กุสลกมฺมมฺปิ
ปวตฺติเวทนียํ โหติ. ตเมนํ มงฺคลหตฺถึ วา กโรติ มงฺคลสฺสํ วา มงฺคลอสุภํ วา.
โส ตํ สมฺปตฺตึ อนุภวติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ "สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหตี"ติ.
                      โพธิปกฺขิยธมฺมภาวนาวณฺณนา
     [๑๓๘] สตฺตนฺนํ โพธิปกฺขิยานนฺติ "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติ
อาทิโกฏฺฐาสวเสน สตฺตนฺนํ, ปฏิปาฏิยา ปน สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ.
ภาวนมนฺวายาติ ภาวนํ อนุคนฺตฺวา, ปฏิปชฺชิตฺวาติ อตฺโถ. ปรินิพฺพายตีติ
กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพาติ. ๒- อิติ ภควา จตฺตาโร วณฺเณ ทสฺเสตฺวา
วินิวตฺเตตฺวา ปฏิวิทฺธจตุสจฺจํ ขีณาสวเมว เทวมนุสฺเสสุ เสฏฺฐํ กตฺวา ทสฺเสติ. ๓-
     [๑๔๐] อิทานิ ตเมวตฺถํ โลกสมฺมตสฺส พฺรหฺมุโนปิ วจนทสฺสนานุสาเรน
ทฬฺหํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเมสํ หิ วาเสฏฺฐ จตุนฺนํ วณฺณานนฺติ
อาทิมาห. "พฺรหฺมุนา เจสา"ติ ๔- อาทิ อมฺพฏฺฐสุตฺเต วิตฺถาริตํ. อิติ ภควา
เอตฺตเกน อิมินา กถามคฺเคน เสฏฺฐจฺเฉทกวาทเมว ทสฺเสตฺวา สุตฺตนฺตํ
วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปสิ. อตฺตมนา วาเสฏฺฐภารทฺวาชาติ
วาเสฏฺฐภารทฺวาชสามเณราปิ หิ อตฺตมนา ๕- ตุฏฺฐมนา "สาธุ สาธู"ติ ภควโต
ภาสิตํ อภินนฺทึสุ. อิทเมว สุตฺตนฺตํ อาวชฺชนฺตา อนุมชฺชนฺตา สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
                       อคฺคญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กโรตีติ สทฺโท น ทิสฺสติ        ๒ ฉ.ม. ปรินิพฺพายติ
@๓ ฉ.ม., อิ. ทสฺเสสิ   ๔ ฉ.ม., อิ. พฺรหฺมุนาเปสา  ๕ ฉ.ม., อิ. สกมนา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๔๔-๕๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=6&A=1093&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=1093&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=51
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=1703
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=1803
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=1803
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_11