ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

                        ๑๐. สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา
      [๒๙๖] เอวมฺเม สุตนฺติ สงฺคีติสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:-
      จาริกญฺจรมาโนติ นิพทฺธจาริกญฺจรมาโน. ตทา กิร สตฺถา
ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ าณชาลํ ปตฺถริตฺวา โลกํ โวโลกยมาโน ปาวานครวาสิโน
มลฺลราเช ทิสฺวา อิเม ราชาโน มยฺหํ สพฺพญฺุตาณชาลสฺส อนฺโต ปญฺายนฺติ
กึนุโขติ อาวชฺเชนฺโต "ราชาโน เอกํ สณฺาคารํ กาเรสุํ มยิ คเต มงฺคลํ
ภณาเปสฺสนฺติ, อหํ เตสํ มงฺคลํ วตฺวา อุยฺโยเชตฺวา "ภิกฺขุสํฆสฺส ธมฺมกถํ
กเถหี"ติ สาริปุตฺตํ วกฺขามิ, สาริปุตฺโต ตีหิ ปิฏเกหิ สมฺมสิตฺวา
จุทฺทสปญฺหาธิเกน ปญฺหสหสฺเสน ปฏิมณฺเฑตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส สงฺคีติสุตฺตํ นาม
กเถสฺสติ, สุตฺตนฺตํ อาวชฺเชตฺวา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณิสฺสนฺตี"ติ อิมมตฺถํ ทิสฺวา จาริกํ ปกฺกนฺโต. เตน วุตฺตํ "มลฺเลสุ
จาริกญฺจรมาโน"ติ.
                       อุพฺภตกนวสณฺาคารวณฺณนา
      [๒๙๗] อุพฺภตกนฺติ ตสฺส นามํ, อุจฺจตฺตา วา เอวํ วุตฺตํ.
สณฺาคารนฺติ นครมชฺเฌ สณฺาคารสาลา. สมเณน วาติ เอตฺถ ยสฺมา
ฆรวตฺถุปริคฺคหกาเลเยว เทวตา อตฺตโน วสนฏฺานํ คณฺหนฺติ. ตสฺมา เทเวน
วาติ อวตฺวา "สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เกนจิ วา มนุสฺสภูเตนา"ติ วุตฺตํ.
      เยน ภควา, เตนุปสงฺกมึสูติ ภควโต อาคมนํ สุตฺวา อเมฺหหิ
คนฺตฺวาปิ น ภควา อานีโต, ทูตํ เปเสตฺวาปิ น ปกฺโกสาปิโต, สยเมว ปน
มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร อมฺหากํ วสนฏฺานํ สมฺปตฺโต, อเมฺหหิ จ สณฺาคารสาลา
การิตา, เอตฺถ มยํ ทสพลํ อาเนตฺวา มงฺคลํ ภณาเปสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา
อุปสงฺกมึสุ.
      [๒๙๘] เยน สณฺาคารํ เตนุปสงฺกมึสูติ ตํทิวสํ กิร สณฺาคาเร
จิตฺตกมฺมํ นิฏฺเปตฺวา อฏฺฏกา มุตฺตมตฺตา โหนฺติ, พุทฺธา จ นาม อรญฺชฺฌาสยา
อรญฺารามา, อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วา. ตสฺมา ภควโต มนํ ชานิตฺวาว
ปฏิชคฺคิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. อิทานิ ปน ภควโต ๑-
มนํ ลภิตฺวา ปฏิชคฺคิตุกามา เยน สณฺาคารํ เตนุปสงฺกมึสุ. สพฺพสนฺถรินฺติ
ยถา สพฺพํ สนฺถฏํ ๒- โหติ, เอวํ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ เอตฺถ ปน เต
มลฺลราชาโน สณฺาคารํ ปฏิชคฺคิตฺวา นครวีถิโยปิ สมฺมชฺชาเปตฺวา ธเช
อุสฺสาเปตฺวา เคหทฺวาเรสุ ปุณฺณฆเฏ จ กทลิโย จ ปาเปตฺวา สกลนครํ
ทีปมาลาหิ ๓- วิปฺปกิณฺณํ ตารกํ วิย กตฺวา ขีรูปเก ๔- ทารเก ขีรํ ปาเยถ,
ทหเร กุมาเร ลหุํ ลหุํ โภชาเปตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มา กริตฺถ, อชฺช
เอกรตฺตึ สตฺถา อนฺโตคาเม วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตีติ
เภริญฺจาราเปตฺวา สยํ ทณฺฑทีปกํ อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ.
      [๒๙๙] ภควนฺตํเยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต กตฺวา. ตตฺถ ภควา
ภิกฺขูนญฺเจว อุปาสกานญฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน อติวิย วิโรจติ, สมนฺตปาสาทิโก
สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป ทสฺสนีโย. ปุริมกายโต ๕- สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ
อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. มชฺฌิมกายโต. ๖- ทกฺขิณหตฺถโต. วามหตฺถโต
สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. อุปริ เกสนฺตโต
ปฏฺาย สพฺพเกสาวฏฺเฏหิ โมรคีววณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา คคณตเล อสีติหตฺถํ
านํ คณฺหาติ. เหฏฺา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ภควโต น ทิสฺสติ    ฉ.ม., อิ. สนฺถตํ    ฉ.ม. ทีปมาลาทีหิ
@ ฉ.ม., อิ. ขีรปายเก    อิ. ปุรตฺถิมา    อิ. ปจฺฉิมกายโต
ฆนปวิยํ อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ, เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ านํ
ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิโชตมานา ๑- วิปฺผนฺทมานา วิธาวนฺติ. สพฺเพ ทิสาภาคา
สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกีริยมานา วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ
สิญฺจมานา วิย ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วิย เวรมฺภวาตสมุฏฺิตกึสุกกณฺณิการ-
ปุปผจุณฺณสโมกิณฺนา ๒- วิย จ วิปฺปกาสนฺติ,
      ภควโตปิ อสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาทฺวตฺตึสวรลกฺขณสมุชฺชลํ สรีรํ
สมุคฺคตตารกํ วิย คคณตลํ, วิกสิตมิว ปทุมวณฺณํ ๓- สพฺพผาลิผุลฺโล ๔- วิย
โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก ปฏิปาฏิยา ปิตานํ ทฺวตฺตึสสุริยานํ ทฺวตฺตึสจนฺทานํ
ทฺวตฺตึสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺตึสเทวราชานํ ทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมานํ สิริยา สิรึ
อภิภวมานํ วิย วิโรจติ. ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ภิกฺขูปิ สพฺเพว อปฺปิจฺฉา
สนฺตุฏฺา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺา อารทฺธวิริยา วตฺตาโร วจนกฺขมา โจทกา
ปาปครหิโน สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา
วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา. เตหิ ปริวาริโต ภควา รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺโต วิย
สุวณฺณกฺขนฺโธ, รตฺตปทุมวนสณฺฑมชฺฌคตา วิย สุวณฺณนาวา, ปวาฬเวทิกาย ปริกฺขิตฺโต
วิย สุวณฺณปาสาโท วิโรจิตฺถ.
      อสีติมหาเถราปิ นํ เมฆวณฺณํ ปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา มณิวมฺมิกา วิย
มหานาคา ปริวารยึสุ วนฺตราคา ภินฺนกิเลสา วิชฏิตชฏา ฉินฺนพนฺธนา กุเล
วา คเณ วา อลคฺคา. อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ ปริวาริโต, ๕-
วีตโทโส วีตโทเสหิ, วีตโมโห วีตโมเหหิ, นิตฺตโณฺห นิตฺตเญฺหหิ, นิกฺกิเลโส
นิกฺกิเลเสหิ, สยํ พุทฺโธ พหุสฺสุตพุทฺเธหิ ปริวาริโต ปตฺตปริวาริตํ วิย เกสรํ,
เกสรปริวาริตา วิย กณฺณิกา, อฏฺนาคสหสฺสปริวาริโต วิย ฉทฺทนฺโต นาคราชา,
นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต วิย ธตรฏฺโ หํสราชา, เสนงฺคปริวาริโต วิย
จกฺกวตฺติราชา, มรุคณปริวาริโต วิย สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวาริโต วิย
หาริตมหาพฺรหฺม อสเมน พุทฺธเวเสน อปริมาเณน พุทฺธวิลาเสน ตสฺสํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วิชฺโชตมานา   ฉ.ม., อิ.... สมากิณฺณา   ฉ.ม., อิ. ปทุมวนํ
@ ฉ.ม. สพฺพปาลผุลฺโล   ฉ.ม., อิ. ปริวาริโต น ทิสฺสติ
ปริสติ ๑- นิสินฺโน ปาเวยฺยเก มลฺเล พหุเทว รตฺตึ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา
อุยฺโยเชสิ.
      เอตฺถ จ ธมฺมกถา ๒- นาม สณฺาคารอนุโมทนปฏิสํยุตฺตา ปกิณฺณกกถา
เวทิตพฺพา. ตทา หิ ภควา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย ปโวชํ
อากฑฺเฒนฺโต วิย มหาชมฺพุํ มตฺถเก คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย โยชนียํ มธุคณฺฑํ
จกฺกยนฺเตน ปีเฬตฺวา มธุปานํ ปายมาโน วิย จ ปาเวยฺยกานํ มลฺลานํ
หิตสุขาวหํ ปกิณฺณกกถํ กเถสิ.
      [๓๐๐] ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนติ ยํ ยํ ทิสํ อนุวิโลเกติ, ตตฺถ ตตฺถ
ตุณฺหีภูตเมว. อนุวิโลเกตฺวาติ มํสจกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนาติ ทฺวีหิปิ จกฺขูหิ ตโต
ตโต วิโลเกตฺวา. มํสจกฺขุนา หิ เนสํ พหิทฺธา อิริยาปถํ ปริคฺคเหสิ. ตตฺถ เอกสฺส
ภิกฺขุสฺสาปิ เนว หตฺถกุกฺกุจฺจํ อโหสิ น ปาทกุกฺกุจฺจํ, น โกจิ สีสมุกฺขิปิ, น
กถํ กเถสิ, น นิทฺทายนฺโต นิสีทิ. สพฺเพปิ ตีหิ สิกฺขาหิ สิกฺขิตา นิวาเต
ปทีปสิขา วิย นิจฺจลา นิสีทึสุ. อิติ เนสํ อิมํ อิริยาปถํ มํสจกฺขุนา ปริคฺคเหสิ.
อาโลกํ ปน วฑฺฒยิตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา เตสํ ๓- หทยรูปํ ทิสฺวา อพฺภนฺตรคตํ
สีลํ โอโลเกสิ. โส อเนกสตานํ ภิกฺขูนํ อนฺโตกุมฺภิยํ ชลมานํ ปทีปํ วิย
อรหตฺตูปคํ สีลํ อทฺทส. อารทฺธวิปสฺสกา ๔- หิ เต ภิกฺขู. อิติ เนสํ สีลํ
ทิสฺวา "อิเมปิ ภิกฺขู มยฺหํ อนุจฺฉวิกา, อหํปิ อิเมสํ อนุจฺฉวิโก"ติ จกฺขุตเลสุ
นิมิตฺตํ เปตฺวา ภิกฺขุสํฆํ โอโลเกตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ "ปิฏฺิ
เม อาคิลายตี"ติ. กสฺมา อาคิลายติ? ภควโต หิ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ
ปทหนฺตสฺส มหนฺตํ กายทุกฺขมโหสิ. อถสฺส อปรภาเค มหลฺลกกาเล ปิฏฺิวาโต
อุปฺปชฺชติ. ๕-
      สงฺฆาฏึ ปญฺเปตฺวาติ สณฺาคารสฺส กิร เอกปสฺเส เต ราชาโน
กปฺปิยมญฺจกํ ปญฺเปสุํ "อปฺเปวนาม สตฺถา นิปชฺเชยฺยา"ติ. สตฺถาปิ จตูหิ
อิริยาปเถหิ ปริภุตฺตํ อิเมสํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตีติ ตตฺถ สงฺฆาฏึ ปญฺเปตฺวา
นิปชฺชิ.
@เชิงอรรถ:  สี. อิ. ปริสตึ  ฉ.ม., อิ. ธมฺมิกถา   ฉ.ม., อิ. เตสํ น ทิสฺสติ
@ อิ. อารทฺธวิปสฺสนา   ฉ.ม., อิ. อุปฺปชฺชิ
                         ภินฺนนิคณฺวตฺถุวณฺณนา
      [๓๐๑] ตสฺส กาลกิริยายาติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ เหฏฺ
วุตฺตเมว.
      [๓๐๒] อามนฺเตสีติ ภณฺฑนาทิวูปสมกรํ สฺวากฺขาตํ ธมฺมํ
เทเสตุกาโม อามนฺเตสิ.
                            เอกกวณฺณนา
      [๓๐๓] ตตฺถาติ ตสฺมึ ธมฺเม. สงฺคายิตพฺพนฺติ สมคฺเคหิ สงฺคายิตพฺพํ, ๑-
เอกวจเนหิ อวิรุทฺธวจเนหิ ภณิตพฺพํ. ๒- น วิวทิตพฺพนฺติ อตฺเถ วา
พฺยญฺชเน วา วิวาโท น กาตพฺโพ. เอโก ธมฺโมติ เอกกทุกฺกติกาทิวเสน ๓-
พหุธา สามคฺคีรสํ ทสฺเสตุกาโม ปมํ ตาว "เอโก ธมฺโม"ติ อาห.
      สพฺเพ สตฺตาติ กามภวาทีสุ สญฺิภวาทีสุ ๔- เอกโวการภวาทีสุ จ
สพฺพภเวสุ สพฺเพ สตฺตา. อาหารฏฺิติกาติ อาหารโต ิติ เอเตสนฺติ
อาหารฏฺิติกา. อิติ สพฺพสตฺตานํ ิติเหตุ อาหาโร นาม เอโก ธมฺโม อมฺหากํ
สตฺถารา ยาถาวโต ตฺวา สมฺมทกฺขาโต อาวุโสติ ทีเปติ.
      นนุ จ เอวํ สนฺเต ยํ วุตฺตํ "อสญฺสตฺตา เทวา อเหตุกา
อนาหารา อผสฺสกา"ติ ๕- อาทิ, ตํ วจนํ วิรุชฺฌตีติ, น วิรุชฺฌติ. เตสญฺหิ
ฌานํ อาหาโร โหติ. เอวํ สนฺเตปิ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาหารา ภูตานํ วา
สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร. กพฬึกาโร ๖-
อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา,
วิญฺาณํ จตุตฺถนฺ"ติ ๗- อิทํปิ วิรุชฺฌตีติ, อิทํปิ น วิรุชฺฌติ. เอตสฺมิญฺหิ
สุตฺเต นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณาว ธมฺมา อาหาราติ วุตฺตา. อิธ ปน ปริยาเยน
ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโต. สพฺพธมฺมานญฺหิ ปจฺจโย ลทฺธุํ วฏฺฏติ. โส จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. คายิตพฺพํ   สี., อิ. ภวิตพฺพํ   ฉ.ม.....ทุกติกา.
@ ฉ.ม., อิ. สญฺาภวาทีสุ    อภิ. วิ. ๓๕/๑๐๑๗/๕๑๑.
@ ฉ.ม. ก. กพฬีกาโร  สํ.นิ. ๑๖/๑๑/๑๒
ยํ ยํ ผลํ ชเนติ, ตํ ตํ อาหรติ นาม, ตสฺมา อาหาโรติ วุจฺจติ. เตเนวาห
"อวิชฺชมฺปาหํ ภิกฺขเว สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํ. โก จ ภิกฺขเว อวิชฺชาย
อาหาโร. ปญฺจ นีวรณาติสฺส วจนียํ. ปญฺจนีวรเณปาหํ ภิกฺขเว สาหาเร
วทามิ, โน อนาหาเร. โก จ ภิกฺขเว ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ อาหาโร,
อโยนิโสมนสิกาโรติสฺส วจนียนฺติ ๑- อยํ อิธ อธิปฺเปโต.
      เอกสฺมิญฺหิ ๒- ปจฺจยาหาเร คหิเต ปริยายาหาโรปิ นิปฺปริยายาหาโรปิ
สพฺโพ คหิโตว โหติ. ตตฺถ อสญฺภเว ปจฺจยาหาโร ลพฺภติ. อนุปฺปนฺเน หิ
พุทฺเธ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ
นิพฺพตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺาย ธิ จิตฺตํ ธิวเตตํ ๓- จิตฺตํ จิตฺตสฺส นาม อภาโวเยว
สาธุ, จิตฺตญฺหิ นิสฺสาย วธพนฺธาทิปจฺจยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. จิตฺเต อสติ
นตฺเถตนฺติ ขนฺตึ รุจึ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา อสญฺภเว
นิพฺพตฺตนฺติ. โย ยสฺส อิริยาปโถ มนุสฺสโลเก ปณิหิโต อโหสิ, โส เตน
อิริยาปเถน นิพฺพตฺเตตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ิโต วา นิสินฺโน วา นิปนฺโน
วา โหติ. เอตฺตกํ อทฺธานํ สยิโต วิย โหติ. เอวรูปานํปิ สตฺตานํ
ปจฺจยาหาโร ลพฺภติ. เต หิ ยํ ฌานํ ภาเวตฺวา นิพฺพตฺตา, ตเทว
เนสํ ปจฺจโย โหติ. ยถา ชิยาเวเคน ขิตฺตสโร ยาว ชิยาเวโค อตฺถิ, ตาว
คจฺฉติ, เอวํ ยาว ฌานปจฺจโย อตฺถิ, ตาว ติฏฺนฺติ. ตสฺมึ นิฏฺิเต ขีณเวโค
สโร วิย ปตนฺติ.
      เยน ปน เต เนรยิกา เนว อุฏฺานผลูปชีวี น ปุญฺผลูปชีวิติ
วุตฺตา, เตสํ โก อาหาโรติ. เตสํ กมฺมเมว อาหาโร. กึ ปญฺจ อาหารา
อตฺถีติ เจ. ปญฺจ, น ปญฺจาติ อิทํ น วตฺตพฺพํ. นนุ ปจฺจโย อาหาโรติ
วุตฺตเมตํ. ตสฺมา เยน กมฺเมน เต นิรเย นิพฺพตฺตา, ตเทว เตสํ ิติปจฺจยตฺตา
อาหาโร โหติ. ยํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ "น จ ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ
ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ:  องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๐ (สยา)   ฉ.ม. เอตสฺมิญฺหิ   ฉ.ม. ธิพฺพเตตํ
@ ม. อุปริ ๑๔/๒๖๘/๒๓๖ เทวทูตสุตฺต
      กพฬึการํ อาหารํ อารพฺภ เจตฺถ วิวาโท น กาตพฺโพ. มุเข
อุปฺปนฺนเขโฬปิ หิ เตสํ อาหารกิจฺจํ สาเธติ. เขโฬปิ หิ นิรเย ทุกฺขเวทนีโย
หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, สคฺเค สุขเวทนีโย. อิติ กามภเว นิปฺปริยาเยน จตฺตาโร
อาหารา. รูปารูปภเวสุ เปตฺวา อสญฺ เสสานํ ตโย. อสญฺานญฺเจว
อวเสสานญฺจ ปจฺจยาหาโรติ. อิมินา อาหาเรน "สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา"ติ
เอกํ ปญฺหํ กเถตฺวา "อยํ โข อาวุโส"ติ เอวํ นิยฺยาตนํปิ "อตฺถิ โข
อาวุโส"ติ ปุน อุทฺธรณํปิ อกตฺวา "สพฺเพ สตฺตา สงฺขารฏฺิติกา"ติ ทุติยํ
ปญฺหํ วิสชฺเชสิ.
      กสฺมา ปน น นิยฺยาเตสิ น อุทฺธริตฺถ? ตตฺถ ตตฺถ นิยฺยาติยมาเนปิ
อุทฺธริยมาเนปิ ปริยาปุณิตุํ วาเจตุํ จ ทุกฺขํ โหติ, ตสฺมา เทฺว เอกาพทฺเธ
กตฺวา วิสชฺเชสิ. อิมสฺมึปิ วิสชฺชเน เหฏฺา วุตฺตปจฺจโยว อตฺตโน ผลสฺส
สงฺขรณโต สงฺขาโรติ วุตฺโต. อิติ เหฏฺา อาหารปจฺจโย กถิโต, อิธ
สงฺขารปจฺจโยติ อยเมตฺถ เหฏฺิมโต วิเสโส. "เหฏฺา นิปฺปริยายาหาโร คหิโต,
อิธ ปริยายาหาโรติ เอวํ คหิเต วิเสโส ปากโฏ ภเวยฺย, โน จ คณฺหึสู"ติ
มหาสีวตฺเถโร อาห. อินฺทฺริยพทฺธสฺสปิ หิ อนินฺทฺริยพทฺธสฺสปิ ปจฺจโย
ลทฺธุํ วฏฺฏติ. วินา ปจฺจเยน ธมฺโม นาม นตฺถิ. ตตฺถ อนินฺทฺริยพทฺธสฺส
ติณรุกฺขลตาทิโน ปวีรโส อาโปรโส จ ปจฺจโย โหติ. เทเว อวสฺสนฺเต หิ
ติณาทีนิ มิลายนฺติ, วสฺสนฺเต จ ปน หริตานิ โหนฺติ. อิติ เตสํ ปวีรโส
อาโปรโส จ ปจฺจโย โหติ. อินฺทฺริยพทฺธสฺส อวิชฺชา ตณฺหา กมฺมํ อาหาโรติ
เอวมาทโย ปจฺจยา, อิติ เหฏฺา ปจฺจโยเยว อาหาโรติ กถิโต, อิธ สงฺขาโรติ
อยเมเวตฺถ วิเสโส.
      อยํ โข อาวุโสติ อาวุโส อมฺหากํ สตฺถารา มหาโพธิมณฺเฑ
นิสีทิตฺวา สยํ สพฺพญฺุตาเณน สจฺฉิกตฺวา อยํ เอกธมฺโม เทสิโต. ตตฺถ
เอกธมฺเม ตุเมฺหหิ สพฺเพเหว สงฺคายิตพฺพํ น วิวทิตพฺพํ. ยถยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ
ยถา สงฺคายมานานํ ตุมฺหากํ อิทํ สาสนพฺรหฺมจริยํ อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺิติกํ.
เอเกน หิ ภิกฺขุนา "อตฺถิ โข อาวุโส เอโก ธมฺโม สมฺมทกฺขาโต. กตโม
เอโก ธมฺโม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. สพฺเพ สตฺตา สงฺขารฏฺิติกา"ติ
กถิเต ตสฺส กถํ สุตฺวา อญฺโ กเถสฺสติ. ตสฺสปิ อญฺโติ เอวํ ปรมฺปรกถานิยเมน
อิทํ พฺรหฺมจริยํ จิรํ ติฏฺมานํ สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺถาย หิตาย
ภวิสฺสตีติ เอกกวเสน ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        เอกกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                             ทุกวณฺณนา
      [๓๐๔] อิติ เอกกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ นามรูปทุเก นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน
ขนฺธา นิพฺพานญฺจ. ตตถ จตฺตาโร ขนฺธา นามนฏฺเน นามํ. นามนฏฺเนาติ
นามกรณฏฺเน. ยถา หิ มหาชนสมฺมตตฺตา มหาสมฺมตสฺส "มหาสมฺมโต"ติ
นามํ อโหสิ, ยถา วา ๑- มาตาปิตโร "อยํ ติสฺโส นาม โหตุ, ปุสฺโส ๒- นาม
โหตู"ติ เอวํ ปุตฺตสฺส กิตฺติมนามํ กโรนฺติ, ยถา วา "ธมฺมกถิโก วินยธโร"ติ
คุณโต นามํ อาคจฺฉติ, น เอวํ เวทนาทีนํ. เวทนาทโย หิ มหาปวีอาทโย
วิย อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ อุปฺปนฺเนสุ เตสํ นามํ
อุปฺปนฺนเมว โหติ. น หิ เวทนํ อุปฺปนฺนํ "ตฺวํ เวทนา นาม โหหี"ติ,
โกจิ ภณติ, น จสฺสา เยนเกนจิ การเณน นามคฺคหณกิจฺจํ อตฺถิ, ยถา
ปวิยา อุปฺปนฺนาย "ตฺวํ ปวี นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ,
จกฺกวาฬสิเนรุมฺหิ จนฺทิมสุริยนกฺขตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ "ตฺวํ จกฺกวาฬํ นาม,
ตฺวํ นกฺขตฺตํ นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ,
โอปปาติกา ปญฺตฺติ นิปตติ, เอวํ เวทนาย อุปฺปนฺนาย "ตฺวํ เวทนา นาม
โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ตาย อุปฺปนฺนาย เวทนาติ นามํ อุปฺปนฺนเมว
โหติ. สญฺาทีสุปิ เอเสว นโย. อตีเตปิ หิ เวทนา เวทนาเยว. สญฺา.
สงฺขารา. วิญฺาณํ วิญฺาณเมว. อนาคเตปิ. ปจฺจุปฺปนฺเนปิ. นิพฺพานํ ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วา น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ผุสฺโส
สทาปิ นิพฺพานเมวาติ. อิติ นามกรณฏฺเน นามํ. นามนฏเนาปิ เจตฺถ
จตฺตาโร ขนฺธา นามํ. เต หิ อารมฺมณาภิมุขา ๑- นมนฺติ. นามนฏฺเน สพฺพํปิ
นามํ. จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อญฺมญฺ นาเมนฺติ, นิพฺพานํ
อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติ.
      รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ,
ตํ สพฺพํปิ รุปฺปนฏฺเน รูปํ. ตสฺส วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา.
      อวิชฺชาติ ทุกฺขาทีสุ อาณํ. อยมฺปิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค
กถิตาเยว. ภวตณฺหาติ ภวปฏฺนา. ยถาห "ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา. โย ภเวสุ
ภวจฺฉนฺโท"ติ อาทิ.
      ภวทิฏีติ ภโว วุจฺจติ สสฺสตํ, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ.
สาปิ "ตตฺถ กตมา ภวทิฏฺิ. `ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา'ติ ยา เอวรูปา
ทิฏฺิ ทิฏฺิคตนฺ"ติ ๒- อาทินา นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตา. วิภวทิฏฺีติ วิภโว
วุจฺจติ อุจฺเฉทํ, อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ. สาปิ "ตตฺถ กตมา วิภวทิฏฺิ.
`น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา'ติ ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตนฺ"ติ ๓-
อาทินา นเยน ตตฺเถว วิตฺถาริตา.
      อหิริกนฺติ "ยํ น หิริยติ หิริยิตพฺเพนา"ติ ๔- เอวํ วิตฺถาริตา
นิลฺลชฺชตา. อโนตฺตปฺปนฺติ ยํ "น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพนา"ติ ๕- เอวํ
วิตฺถาริโต อภายนอากาโร.
      หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจาติ "ยํ หิริยติ หิริยิตพฺเพน, โอตฺตปฺปติ
โอตฺตปฺปิตพฺเพนา"ติ ๖- เอวํ วิตฺถาริตานิ หิริโอตฺตปฺปานิ. อปิเจตฺถ
อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ. อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี,
โลกาธิปเตยฺยํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อารมฺมณาภิมุขํ   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๒๐/๒๙๘   อภิ. สงฺ ๓๔/๑๓๒๑/๒๙๘
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๓๐/๒๙๙   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๓๑/๒๙๙
โอตฺตปฺปํ. ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ วิตฺถารกถา
ปเนตฺถ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา.
      โทวจสฺสตาติ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมึ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต
อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตา.
วิตฺถารโต ปเนสา "ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา. สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน
โทวจสฺสายนฺ"ติ อภิธมฺเม อาคตา. สา. อตฺถโต สงฺขารกฺขนฺโธ โหติ. จตุนฺนญฺจ
ขนฺธานํ เอเตนากาเรน ปวตฺตานํ เอตํ อธิวจนนฺ"ติ วทนฺติ. ปาปมิตฺตตาติ
ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว
ปาปมิตฺตตา. วิตฺถารโต ปเนสา "ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา, เย เต ปุคฺคลา
อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ๑- ทุปฺปญฺา. ยา เตสํ เสวนา
นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา"ติ ๒- เอวํ
อาคตา. สาปิ อตฺถโต โทวจสฺสตา วิย ทฏฺพฺพา
      โสวจสฺสตา จ กลฺยาณมิตฺตตา จ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพา.
อุโภปิ ปเนตา อิธ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา.
      อาปตฺติกุสลตาติ "ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, สตฺตปิ
อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย. ยา ตาสํ อาปตฺตีนํ อาปตฺติกุสลตา ปญฺา
ปชานนา"ติ ๓- เอวํ วุตฺโต อาปตฺติกุสลภาโว.
      อาปตฺติวุฏฺานกุสลตาติ "ยา ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺานกุสลตา ปญฺา
ปชานนา"ติ ๔- เอวํ วุตฺตา สห กมฺมวาจาย อาปตฺตีหิ วุฏฺานปริจฺเฉทชานนา
ปญฺา.
      สมาปตฺติกุสลตาติ "อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา สมาปตฺติ, อตฺถิ
อวิตกฺกวิจารมตฺตา สมาปตฺติ, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา สมาปตฺติ. ยา ตาสํ
สมาปตฺตีนํ กุสลตา ปญฺา ปชานนา"ติ ๕- เอวํ วุตฺตา สห ปริกมฺเมน
อปฺปนาปริจฺเฉทชานนา ปญฺา. สมาปตฺติวุฏานกุสลตาติ "ยา ตาหิ
สมาปตฺตีหิ วุฏฺานกุสลตา ปญฺา ปชานนา"ติ ๖- เอวํ วุตฺตา ยถา
ปริจฺฉินฺนสมยวเสเนว สมาปตฺติโต
@เชิงอรรถ:  อิ. มจฺฉริโน กทริยา ทุปฺปญฺ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๓๓/๒๒๙๙
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๓๖/๓๐๐   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๓๗/๓๐๐
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๓๘/๓๐๐   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๓๙/๓๐๐
วุฏฺานสมตฺถา "เอตฺตกํ คเต สุริเย วุฏหิสฺสามี"ติ วุฏฺานกาลปริจฺเฉทกา
ปญฺา.
      ธาตุกุสลตาติ "อฏฺารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ ฯเปฯ มโนวิญฺาณธาตุ.
ยา ตาสํ ธาตูนํ ธาตุกุสลตา ปญฺา ปชานนา"ติ ๑- เอวํ วุตฺตา อฏฺารสนฺนํ
ธาตูนํ สภาวปริจฺเฉทกา สวนธารณสมฺมสนปฏิเวธปญฺา. มนสิการกุสลตาติ
"ยา ตาสํ ธาตูนํ มนสิการกุสลตา ปญฺา ปชานนา"ติ ๒- เอวํ วุตฺตา ตาสํเยว
ธาตูนํ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปญฺา.
      อายตนกุสลตาติ "ทฺวาทสายตนานิ จกฺขฺวายตนํ ฯเปฯ ธมฺมายตนํ.
ยา เตสํ อายตนานํ อายตนกุสลตา ปญฺา ปชานนา"ติ ๓- เอวํ วุตฺตา
ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหมนสิการชานนปญฺา. อปิจ ธาตุกุสลตาปิ
อุคฺคหมนสิการสวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขเณสุ วฏฺฏติ มนสิการกุสลตาปิ
อายตนกุสลตาปิ. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส, สวนอุคฺคหณปจฺจเวกฺขณา โลกิยา, ปฏิเวโธ
โลกุตฺตโร, สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตาติ
"อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ฯเปฯ สมุทโย โหตีติ ยา ตตฺถ ปญฺา ปชานนา"ติ ๓-
เอวํ วุตฺตา ทฺวาทสนฺนํ ปจฺจยาการานํ อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺตา ปญฺา.
      านกุสลตาติ "เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปาทาย
ตํ ตํ านนฺติ ยา ตตฺถ ปญฺา ปชานนา"ติ ๕- เอวํ วุตฺตา "จกฺขุญฺจ วตฺถุํ
กตฺวา รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนสฺส จกฺขุวิญฺาณสฺส จกฺขุรูปํ านญฺเจว
การณญฺจา"ติ เอวํ านปริจฺฉินฺทนสมตฺถา ปญฺา. อฏฺานกุสลตาติ
"เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปาทาย
ตํ ตํ อฏฺานนฺติ ยา ตตฺถ ปญฺา ปชานนา"ติ ๖- เอวํ วุตฺตา "จกฺขุญฺจ
วตฺถุํ กตฺวา รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา โสตวิญฺาณาทีนิ น อุปฺปชฺชนฺติ,
ตสฺมา เตสํ จกฺขุรูปํ น านํ น การณนฺ"ติ เอวํ อฏฺานปริจฺฉินฺทนสมตฺถา
ปญฺา. อปิจ เอตสฺมึ ทุเก "กิตฺตาวตา ปน ภนฺเต านาานกุสโล
ภิกฺขูติ อลํ วจนายาติ. อิธานนฺท ภิกฺขุ อฏฺานเมตํ อนวกาโส,
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๐/๓๐๐   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๑/๓๐๑
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๒/๓๐๑   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๓/๓๐๑
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๔/๓๐๑   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๕/๓๐๑
ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กิญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ
วิชฺชตีติ ปชานาติ. านญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ, ยํ ปุถุชฺชโน กิญฺจิ สงฺขารํ
นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยา"ติ ๑- อิมินาปิ สุตฺเตน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      อาชฺชวนฺติ โคมุตฺตวงฺกตา จนฺทวงฺกตา นงฺคลโกฏิวงฺกตาติ ตโย
อนชฺชวา. เอกจฺโจ หิ ภิกฺขุ ปมวเย เอกวีสติยา อเนสนาสุ ฉสุ จ อโคจเรสุ
จรติ, มชฺฌิมปจฺฉิมวเยสุ ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, อยํ โคมุตฺตวงฺกตา
นาม. เอโก ปมวเยปิ ปจฺฉิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก
สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ จนฺทวงฺกตา นาม. เอโก
ปมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม
โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ นงฺคลโกฏิวงฺกตา นาม. เอโก สพฺพเมตํ
วงฺกตํ ปหาย ตีสุปิ วเยสุ เปสโล ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ,
ตสฺส โย โส อุชุภาโว, อิทํ อาชฺชวํ นาม. อภิธมฺเมปิ วุตฺตํ "ตตฺถ กตโม
อาชฺชโว. ยา อาชฺชวตา ๒- อชิมฺหตา อวงฺกตา อกุฏิลตา, อยํ วุจฺจติ
อาชฺชโว"ติ. ๓- ลชฺชวนฺติ "ตตฺถ กตโม ลชฺชโว. โย หิริยติ หิริยิตพฺเพน
หิริยติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. อยํ วุจฺจติ ลชฺชโว"ติ
เอวํ วุตฺโต ลชฺชีภาโว.
      ขนฺตีติ "ตตฺถ กตมา ขนฺติ. ยา ขนฺติ ขมนตา อธิวาสนตา
อจณฺฑิกฺกํ อนสฺสุโรโป อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา"ติ ๔- เอวํ วุตฺตา อธิวาสนขนฺติ.
โสรจฺจนฺติ "ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ. โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม,
กายิกวาจาสิโก อวีติกฺกโม. อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํ. สพฺโพปิ สีลสํวโร
โสรจฺจนฺ"ติ ๕- เอวํ วุตฺโต โสรตภาโว.
      สาขลฺยนฺติ "ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ. ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา
ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปึ วาจํ ปหาย
ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙   ฉ.ม. อชฺชวตา
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๖/๓๐๒   อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๘/๓๐๒
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๔๙/๓๐๒
พหุชนมนาปา, ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ยา ตตฺถ สญฺหวาจตา สขิลวาจตา
อผรุสวาจตา. อิทํ วุจฺจติ สาขลฺยนฺ"ติ ๑- เอวํ วุตฺโต สมฺโมทกมุทุกภาโว.
ปฏิสนฺถาโรติ อยํ โลกสนฺนิวาโส อามิเสน จ ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโท,
ตสฺส ตํ ฉิทฺทํ ยถา น ปญฺายติ, เอวํ ปีสฺส วิย ปจฺจตฺถรเณน อามิเสน
จ ธมฺเมน จ ปฏิสนฺถรณํ. ๒- อภิธมฺเมปิ วุตฺตํ "ตตถ กตโม ปฏิสนฺถาโร.
เทฺว ปฏิสนฺถารา ๓- อามิสปฏิสนฺถาโร จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ. อิเธกจฺโจ
ปฏิสนฺถารโก โหติ อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วา. อยํ วุจฺจติ
ปฏิสนฺถาโร"ติ. ๔- เอตฺถ จ อามิเสน สงฺคโห อามิสปฏิสนฺถาโร นาม. ตํ
กโรนฺเตน มาตาปิตูนํ ภิกฺขุคติกสฺส เวยฺยาวจฺจกรสฺส รญฺโ โจรานญฺจ อคฺคํ
อคฺคเหตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏติ. อามสิตฺวา ทินฺเน หิ ราชาโน จ โจรา จ
อนตฺถํปิ กโรนฺติ ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาเปนฺติ, อนามสิตฺวา ทินฺเน อตฺตมนา
โหนฺติ. โจรนาควตฺถุอาทีนิ เจตฺถ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. ตานิ สมนฺตปาสาทิกาย
วินยฏฺกถาย วิตฺถาริตานิ. สกฺกจฺจํ อุทฺเทสทานํ ปาลิวณฺณนา ธมฺมกถากถนนฺติ
เอวํ ธมฺเมน สงฺคโห ธมฺมปฏิสนฺถาโร นาม.
      อวิหึสาติ กรุณาปิ กรุณาปุพฺพภาโคปิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ตตฺถ
กตมา อวิหึสา. ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ,
อยํ วุจฺจติ อวิหึสาติ. ๕- โสเจยฺยนฺติ เมตฺตาย จ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส จ วเสน
สุจิภาโว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ตตฺถ กตมํ โสเจยฺยํ. ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา
เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ วุจฺจติ โสเจยฺยนฺติ. ๖-
      มุฏฺสจฺจนฺติ สติวิปฺปวาโส, ยถาห "ตตฺถ กตมํ มุฏฺสจฺจํ. ยา
อสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ, อสติ อสรณตา, ๗- อธารณตา ปิลาปนตา
สมฺมุสฺสนตา, อิทํ วุจฺจติ มุฏฺสจฺจนฺ"ติ. ๘- อสมฺปชญฺนฺติ "ตตฺถ กตมํ
อสมฺปชญฺ, ยํ อญฺาณํ อทสฺสนํ ฯเปฯ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลนฺ"ติ ๙-
เอวํ วุตฺตา อวิชฺชาเยว. สติ สติเยว. สมฺปชญฺ าณํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๕๐/๓๐๒    อิ. ปฏิสนฺถารํ
@ ฉ.ม. เทฺว ปฏิสนฺถาราติ ปาโ น ทิสฺสติ    อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๕๑/๓๐๒
@ อภิ. วิ. ๓๕/๖๕๓/๓๓๓    อภิ. วิ. ๓๕/๖๔๓/๓๓๒
@ ฉ.ม. อสฺสรณตา    อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๕๗/๓๐๔
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๕๗/๓๔๐
      อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาติ "ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา.
อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหตี"ติ ๑- อาทินา
นเยน วิตฺถาริโต อินฺทฺริยสํวรเภโท. โภชเน อมตฺตญฺุตาติ "ตตฺถ กตมา
โภชเน อมตฺตญฺุตา. อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ
ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา อมตฺตญฺุตา อปฺปฏิสงฺขา
โภชเน"ติ ๒- เอวํ อาคโต โภชเน อมตฺตญฺุภาโว. อนนฺตรทุโก
วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพ.
      ปฏิสงฺขานพลนฺติ "ตตฺถ กตมํ ปฏิสงฺขานพลํ. ยา ปญฺา
ปชานนา"ติ ๓- เอวํ วิตฺถาริตํ อปฺปฏิสงฺขาย อกมฺปนาณํ. ภาวนาพลนฺติ
ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนพลํ. อตฺถโต วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสีเสน สตฺต โพชฺฌงฺคา
โหนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ตตฺถ กตมํ ภาวนาพลํ. ยา กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนา
ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อิทํ วุจฺจติ ภาวนาพลํ. สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาพลนฺ"ติ. ๔-
      สติพลนฺติ อสติยา อกมฺปนวเสน สติเยว. สมาธิพลนฺติ อุทฺธจฺเจ
อกมฺปนวเสน สมาธิเยว.
      สมโถ สมาธิ. วิปสฺสนา ปญฺา.
      สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ๕- ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส
นิมิตฺตวเสน สมถนิมิตฺตํ. ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโย.
      ปคฺคาโห วิริยํ. อวิกฺเขโป เอกคฺคตา. อิเมหิ ปน สติ จ สมฺปชญฺญฺจ
ปฏิสงฺขานพลญฺจ ภาวนาพลญฺจ สติพลญฺจ สมาธิพลญฺจ สมโถ จ
วิปสฺสนา จ สมถนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาหนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาโห จ อวิกฺเขโป จาติ ฉหิ
ทุเกหิ ปรโต สีลทิฏฺิสมฺปทาทุเกน จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา ธมฺมา กถิตา.
      สีลวิปตฺตีติ "ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ. กายิโก วีติกฺกโม ฯเปฯ
สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ สีลวิปตฺตี"ติ ๖- เอวํ วุตฺโต สีลวินาสโก อสํวโร.
ทิฏฺิวิปตฺตีติ "ตตฺถ กตมา ทิฏฺิวิปตฺติ. นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ ยิฏฺนฺ"ติ ๗-
เอวํ อาคตา สมฺมาทิฏฺิวินาสิกา มิจฺฉาทิฏฺิ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๕๒/๓๐๒    อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๕๓/๓๐๓
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๖๐/๓๐๔    อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๖๑/๓๐๔    อิ. ปุนปฺปุนํ
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๖๓๖๘/๓๐๕    อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๖๙/๓๐๕
      สีลสมฺปทาติ "ตตฺถ กตมา สีลสมฺปทา. กายิโก อวีติกฺกโม"ติ ๑-
เอวํ ปุพฺเพ วุตฺตํ โสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต ปริปูรณโต "สีลสมฺปทา"ติ
วุตฺตํ. เอตฺถ จ "สพฺโพปิ สีลสํวโร สีลสมฺปทา"ติ อิทํ มานสิกสฺส ปริยาทานตฺถํ
วุตฺตํ. ทิฏฺิสมฺปทาติ "ตตฺถ กตมา ทิฏฺิสมฺปทา. อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ
ยิฏฺ ฯเปฯ สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ ยา เอวรูปา ปญฺา ปชานนา"ติ ๒-
เอวํ อาคตํ ทิฏฺิปาริปูริภูตํ าณํ.
      สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถํ สีลํ. อภิธมฺเม ปนายํ "ตตฺถ กตมา
สีลวิสุทฺธิ. กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม,
อยํ วุจฺจติ สีลวิสุทฺธี"ติ ๓- เอวํ วิภตฺตา. ทิฏิวิสุทฺธีติ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ
สมตฺถํ ทสฺสนํ. อภิธมฺเม ปนายํ "ตตฺถ กตมา ทิฏฺิวิสุทฺธิ. กมฺมสฺสกตาณํ
สจฺจานุโลมิกาณํ ๔- มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ผลสมงฺคิสฺส าณนฺ"ติ ๕-
เอวํ วุตฺตา. เอตฺถ จ ติวิธํ ทุจฺจริตํ อตฺตนา กตมฺปิ ปเรน กตมฺปิ สกกมฺมํ
นาม น โหติ อตฺถสมฺภญฺชนโต. ๖- สุจริตํ สกกมฺมํ นาม อตฺถชนนโตติ เอวํ
ชานนํ กมฺมสฺสกตาณํ นาม. ตสฺมึ ตฺวา พหุํ วฏฺฏคามิกมฺมํ อายูหิตฺวา
สุขโต สุเขเนว อรหตฺตปฺปตฺตานํ คณนา วีติวตฺตา. วิปสฺสนาาณํ ปน
วจีสจฺจญฺจ อนุโลเมติ, ปรมตฺถสจฺจญฺจ น วิโลเมตีติ สจฺจานุโลมิกํ าณนฺติ
วุตฺตํ.
      "ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปน ยถา ทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺ"ติ เอตฺถ
ทิฏฺิวิสุทฺธีติ าณทสฺสนํ กถิตํ. ยถา ทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว
วิริยํ. อปิจ ปุริมปเทน จตุมคฺคาณํ. ปจฺฉิมปเทน ตํสมฺปยุตฺตํ วิริยํ. อภิธมฺเม
ปน "ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปนาติ ยา ปญฺา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย
สมฺมาทิฏฺิ. ยถา ทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ โย เจตสิโก วิริยารมฺโภ
สมฺมาวายาโม"ติ ๗- เอวํ อยํ ทุโก วิภตฺโต.
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๗๐/๓๐๕    อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๗๑/๓๐๕
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๗๒/๓๐๖    อิ. สมฺมานุโลมิกํ าณํ
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๗๓/๓๐๖    ฉ.ม., อิ. อตฺถภญฺชนโต
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๗๕/๓๐๖
      "สํเวโค จ สํเวชนีเยสุ าเนสู"ติ เอตฺถ "สํเวโคติ ชาติภยํ ชราภยํ
พยาธิภยํ มรณภยนฺ"ติ ๑- เอวํ ชาติอาทีนิ ภยโต ทสฺสนาณํ. สํเวชนียํ านนฺติ
ชาติชราพฺยาธิมรณํ. เอตานิ หิ จตฺตาริ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ ๒-
มรณทุกฺขนฺติ เอวํ สํเวคุปปตฺติยา การณตฺตา สํเวชนียํ านนฺติ วุตฺตานิ.
สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปธานนฺติ เอวํ สํเวคชาตสฺส อุปายปธานํ. "อิธ ภิกฺขุ
อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนตี"ติ ๓- เอวํ
อาคตวิริยสฺเสตํ อธิวจนํ.
      อสนฺตุฏฺิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ยา กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย
อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ตาย หิ สมงฺคีภูโต ปุคฺคโล สีลํ ปูเรตฺวา ฌานํ
อุปฺปาเทติ. ฌานํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ อารภติ. อารทฺธวิปสฺสโก อรหตฺตํ
อคฺคเหตฺวา อนฺตรา โวสานํ นาปชฺชติ. อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺติ "ยา ๔-
กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สกฺกจฺจกิริยตา สาตจฺจกิริยตา อฏฺิตกิริยตา
อโนลีนวุตฺติตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมนฺ"ติ
เอวํ วุตฺตา รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา ชาคริยานุโยควเสน อารทฺเธ
ปธานสฺมึ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อนิวตฺตนตา.
      วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา. วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย, จิตฺตสฺส จ
อธิมุตฺติ, นิพฺพานญฺจ. เอตฺถ จ อฏฺ สมาปตฺติโย นีวรณาทีหิ สุฏฺุ มุตฺตตฺตา
อธิมุตฺติ นาม. นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตโต วิมุตฺตตฺตา ๕- วิมุตฺตีติ เวทิตพฺพํ.
      ขเย าณนฺติ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค าณํ. อนุปฺปาเท าณนฺติ
ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ วา อนุปฺปาทปริโยสาเน
อุปฺปนฺเน อริยผเล าณํ. เตเนวาห "ขเย าณนฺติ มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ. ๖-
อนุปฺปาเท าณนฺติ ผลสมงฺคิสฺส าณนฺ"ติ. ๗-
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๗๖/๓๐๖   ฉ.ม. ชาติทุกฺขา ชราทุกฺขา พฺยาธิทุกฺขา
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๗๗/๓๐๖   ฉ.ม. ยาติ ปทํ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม., อิ มุตฺตตฺตา   อภิ. สงฺ ๓๔/๑๓๘๒/๓๐๗
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๓๘๓/๓๐๗
      อิเม โข อาวุโสติ อาทิ เอกเก วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ๑-
ปญฺจตึสาย ทุกานํ วเสน เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ทุกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                             ติกวณฺณนา
      [๓๐๕] อิติ ทุกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ ๒- อารภิ. ตตฺถ ลุพฺภตีติ โลโภ. อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ,
อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํ. ทุสฺสตีติ โทโส. มุยฺหตีติ โมโห. เตสํ
ปฏิปกฺขนเยน อโลภาทโย เวทิตพฺพา. (๑-๒)
      ทุฏฺุ จริตานิ, วิรูปานิ วา จริตานีติ ทุจฺจริตานิ. กาเยน ทุจฺจริตํ,
กายโต วา ปวตฺตํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. สุฏฺุ
จริตานิ, สุนฺทรานิ วา จริตานีติ สุจริตานิ. เทฺวปิ เจเต ติกา ปณฺณตฺติยา
วา กมฺมปเถหิ วา กเถตพฺพา. ปณฺณตฺติยา ตาว กายทฺวาเร ปญฺตฺตสิกฺขาปทสฺส
วีติกฺกโม กายทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม กายสุจฺจริตํ. วจีทฺวาเร ปญฺตฺตสิกฺขาปทสฺส
วีติกฺกโม วจีทุจริตํ, อวีติกฺกโม วจีสุจริตํ. อุภยตฺถ ปญฺตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส
วีติกฺกโมว มโนทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม มโนสุจริตํ. อยํ ปณฺณตฺติกถา.
ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา กายทฺวาเรปิ วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนา
กายทุจฺจริตํ. จตสฺโส มุสาวาทาทิเจตนา วจีทุจฺจริตํ. อภิชฺฌา พฺยาปาโท
มิจฺฉาทิฏฺีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา ธมฺมา มโนทุจฺจริตํ. ปาณาติปาตาทีหิ
วิรมนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ติสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ กายสุจริตํ. มุสาวาทาทีหิ
วิรมนฺตสฺส จตสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ วจีสุจริตํ. อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท
สมฺมาทิฏฺีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา ธมฺมา มโนสุจริตนฺติ อยํ กมฺมปถกถา. (๓-๔)
@เชิงอรรถ:  ปาลิยมปิ อิธฏฺกถายมฺปิ เตตฺตึเสว ฯ สงฺคณิยํ ปน สสฺสตุจฺเฉททิฏฺ
@อนฺตวานนฺตวาทิฏฺิ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺิ จาติ ทุกตฺตยํ ทิสฺสติ
@อวิหึสาโสเจยฺยทุกํ จ สติสมาธิพลทุกํ จ น ทิสฺสติฯ ตํ เจ ทุกตฺตยํ
@ปกฺขิปติ ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปน ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ อิทญฺจ วีสุํทุกํ
@น คเณติ ปญฺจตึส ปริปุณฺณานิ ฯ    ฉ.ม. เทสนนฺติ ปทํ น ทิสฺสติ
      กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก. พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
พฺยาปาทวิตกฺโก. วิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก. เตสุ เทฺว สตฺเตสุปิ
สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติ. กามวิตกฺโก หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร
วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ. พฺยาปาทวิตกฺโก อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา
สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติ.
วิหึสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ น อุปฺปชฺชติ. สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม
นตฺถิ. อิเม สตฺตา หญฺนฺตุ วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา
อเหสุนฺติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ. (๕)
      เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโก. โส อสุภปุพฺพภาเค
กามาวจโร โหติ. อสุภชฺฌาเน รูปาวจโร. ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโร. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโถ.
โส เมตฺตาปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติ. เมตฺตาฌาเน รูปาวจโร. ตํ ฌานํ
ปาทกํ กตฺวา อุปปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโร. อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
อวิหึสาวิตกฺโก. โส กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติ. ๑- กรุณาฌาเน รูปาวจโร.
ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโร. ยทา อโลโภ สีสํ
โหติ, ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ, ตทา
อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว
ตทนฺวายิกา ภวนฺตีติ. กามสงฺกปฺปาทโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เทสนามตฺตเมว
เหตํ. ๒- อตฺถโต ปน กามวิตกฺกาทีนญฺจ กามสงฺกปฺปาทีนญฺจ นานากรณํ
นตฺถิ. (๖-๘)
      กามปฏิสํยุตฺตา สญฺา กามสญฺา. พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺา
พฺยาปาทสญฺา. วิหึสาปฏิสํยุตฺตา สญฺา วิหึสาสญฺา. ตาสมฺปิ กามวิตกฺกาทีนํ
วิย อุปฺปชฺชนากาโร เวทิตพฺโพ. ตํสมฺปยุตฺตาเยว หิ เอตา. เนกฺขมฺมสญฺาทโยปิ
เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิสมฺปยุตฺตาเยว. ตสฺมา ตาสมฺปิ ตเถว กามาวจราทิภาโว
เวทิตพฺโพ. (๙-๑๐)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โหตีติปทํ น ทิสฺสติ     อิ. โหติ
      กามธาตุอาทีสุ "กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป.
อยํ วุจฺจติ กามธาตุ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู"ติ อยํ กามธาตุ.
"พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป. อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตุ.
ทสสุ อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสา"ติ
อยํ พฺยาปาทธาตุ. "วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป. อยํ
วุจฺจติ วิหึสาธาตุ. อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน
วา รชฺชุยา วา อญฺตรญฺตเรน วา สตฺเต วิเหเตี"ติ อยํ วิหึสาธาตุ.
ตตฺถ เทฺว กถา สพฺพสงฺคาหิกา จ อสมฺภินฺนา จ. ตตฺถ กามธาตุยา คหิตาย
อิตรา เทฺว คหิตาว โหนฺติ, ตโต ปน นีหริตฺวา อยํ พฺยาปาทธาตุ อยํ
วิหึสาธาตูติ ทสฺเสสีติ ๑- อยํ สพฺพสงฺคาหิกถา นาม. กามธาตุํ กเถนฺโต ปน
ภควา พฺยาปาทธาตุํ พยาปาทธาตุฏฺาเน, วิหึสาธาตุํ วิหึสาธาตุฏฺาเน เปตฺวา
อวเสสํ กามธาตุ นามาติ กเถสีติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม. (๑๑)
      เนกฺขมฺมธาตุอาทีสุ. "เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สมฺมาสงฺกปฺโป.
อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมธาตุ. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู"ติ
อยํ เนกฺขมฺมธาตุ. "อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก ฯเปฯ อยํ วุจฺจติ
อพฺยาปาทธาตุ. ยา สตฺเตสุ เมตฺติ ฯเปฯ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตี"ติ อยํ อพฺยาปาทธาตุ.
"อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก ฯเปฯ อยํ วุจฺจติ อวิหึสาธาตุ. ยา สตฺเตสุ กรุณา
ฯเปฯ กรุณาเจโตวิมุตฺตี"ติ อยํ อวิหึสาธาตุ. อิธาปิ เหฏฺโต ๒- วุตฺตนเยเนว
เทฺว กถา  เวทิตพฺพา. (๑๒)
      อปราปิ ติสฺโส ธาตุโยติ อญฺาปิ สุญฺตฏฺเน ติสฺโส ธาตุโย.
ตาสุ "ตตฺถ กตมา กามธาตุ. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา"ติ ๓- เอวํ
วิตฺถาริโต กามภโว กามธาตุ นาม. "เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา
อากาสานญฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา"ติ ๔- เอวํ วิตฺถาริตา ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ทสฺเสตีติ   ฉ.ม., อิ. เหฏฺโตติ ปทํ น ทิสฺสติ
@ อภิ. วิ. ๓๕/๑๘๒/๑๐๐, ๑๐๒๐/๕๑๒    อภิ. วิ. ๓๕/๑๐๒๐/๕๑๓
รูปารูปภวา อิตรา เทฺว ธาตุโย. ธาตุยา อาคตฏฺานสฺมึ หิ ภเวน
ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ ๑- ภวสฺส อาคตฏฺาเน ธาตุยา ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ. ๑- อิธ ภเวน
ปริจฺเฉโท กถิโต. รูปธาตุอาทีสุ รูปารูปธาตุโย รูปารูปภวาเยว. นิโรธธาตุยา
นิพฺพานํ กถิตํ. (๑๓-๑๔)
      หีนาทีสุ หีนธาตูติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา. อวเสสา เตภูมิกธมฺมา
มชฺฌิมธาตุ. นว โลกุตฺตรธมฺมา ปณีตธาตุ. (๑๕)
      กามตณฺหาติ ปญฺจกามคุณิโก ราโค. รูปารูปภเวสุ ปน ราโค
ฌานนิกฺกนฺติ สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค ภววเสน ปฏฺนา ภวตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต
ราโค วิภวตณฺหา. อปิจ เปตฺวา ปจฺฉิมํ ตณฺหาทฺวยํ เสสตณฺหา
กามตณฺหา นาม. ยถาห "ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา. สสฺสตทิฏฺิสหคโต ๒- ราโค
สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ ภวตณฺหา. ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา.
อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ วิภวตณฺหา.
อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหา"ติ. ๓- ปุน กามตณฺหาทีสุ ปญฺจกามคุณิโก ราโค
กามตณฺหา. รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค อิตรา เทฺว ตณฺหา. อภิธมฺเม ปเนสา ๔-
"กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ฯเปฯ อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต"ติ ๕- เอวํ วิตฺถาริตา. อิมินา
วาเรน กึ ทสฺเสติ, สพฺเพปิ เตภูมิกา ธมฺมา รชนียฏฺเน ตณฺหาวตฺถุกาติ
สพฺพตณฺหา กามตณฺหาย ปริยาทิยิตฺวา ตโต นีหริตฺวา อิตรา เทฺว ตณฺหา
ทสฺเสติ. ๖- รูปตณฺหาทีสุ รูปภเว ฉนฺทราโค รูปตณฺหา. อรูปภเว ฉนฺทราโค
อรูปตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค นิโรธตณฺหา. ๗- (๑๖-๑๗-๑๘)
      สญฺโชนตฺติเก ๘- วฏฺฏสฺมึ สํโยชยนฺติ ๙- พนฺธนฺตีติ สญฺโชนานิ. ๘- สติ
รูปาทิเภเท กาเย ทิฏฺิ, วิชฺชมานา วา กาเย ทิฏฺีติ สกฺกายทิฏฺิ. วิจินนฺโต
เอตาย กิจฺฉติ, น สกฺโกติ สนฺนิฏฺานํ กาตุนฺติ วิจิกิจฺฉา. สีลญฺจ วตฺตญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ปริจฺฉินฺทิตพฺพา    ฉ.ม. ภวทิฏฺิสหคโต
@ อภิ. วิ. ๓๕/๙๑๖/๔๔๖    ฉ.ม. อิ. ปเนตา
@ อภิ. วิ. ๓๕/๙๑๖/๔๔๖    อิ. ทสฺเสสิ
@ อภิ. วิ. ๓๕/๙๑๘/๔๔๗    ฉ.ม. สํโยชนตฺติเก, สํโยชนกานิ  อิ. โยชยนฺติ
ปรามสตีติ สีลพฺพตฺตปรามาโส. อตฺถโต ปน "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ ๑-
อาทินา นเยน อาคตา วีสติวตฺถุกา ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ นาม. "สตฺถริ
กงฺขตี"ติ ๒- อาทินา นเยน อาคตา อฏฺวตฺถุกา วิมติ วิจิกิจฺฉา นาม. "อิเธกจฺโจ
สีเลน สุทฺธิ วตฺเตน สุทฺธิ สีลพฺพตฺเตน สุทฺธีติ สีลํ ปรามสติ, วตฺตํ
ปรามสติ, สีลพฺพตฺตํ ปรามสติ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตนฺ"ติ ๓- อาทินา
นเยน อาคโต วิปริเยสคฺคาโห สีลพฺพตฺตปรามาโส นาม. (๑๙)
      ตโย อาสวาติ เอตฺถ จิรปาริวาสิยฏฺเน วา อาสวนเฏฺน วา
อาสวา. ตตฺถ "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ
อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี"ติ, ๔- "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ
ภวตณฺหาย ภวทิฏฺิยา, อิโต ปุพฺเพ ภวทิฏฺิ นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี"ติ ๕-
เอวํ ตาว จิรปาริวาสิยฏฺเน อาสวา เวทิตพฺพา. จกฺขุโต รูเป สวติ อาสวติ
สนฺทติ ปวตฺตติ. โสตโต สทฺเท. ฆานโต คนฺเธ. ชิวฺหาโต รเส. กายโต
โผฏฺพฺเพ. มนโต ธมฺเม สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ เอวํ อาสวนฏฺเน
อาสวา เวทิตพฺพา.
      ปาลิยํ ปน กตฺถจิ เทฺว อาสวา อาคตา "ทิฏฺธมฺมิกา จ อาสวา
สมฺปรายิกา จ อาสวา"ติ, กตฺถจิ "ตโยเม ภิกฺขเว อาสวา. กามาสโว ภวาสโว
อวิชฺชาสโว"ติ ตโย อาคตา. อภิธมฺเม เตเยว ทิฏฺาสเวน สทฺธึ จตฺตาโร.
นิพฺเพธิกปริยาเย "อตฺถิ ภิกขเว อาสวา นิรยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา
ติรจฺฉานโยนิคามินิยา, อตฺถิ อาสวา ปิตฺติวิสยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา
มนุสฺสโลกคามินิยา, อตฺถิ อาสวา เทวโลกคามินิยา"ติ ๖- เอวํ ปญฺจ. ฉกฺกนิปาเต
อาหุเนยฺยสุตฺเต "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปฏิเสวนา
ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปริวชฺชนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา อธิวาสนา
ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา วิโนทนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ภาวนา
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิ. ๓๕/๙๑๕/๔๔๕    อภิ. วิ. ๓๕/๙๑๕/๔๔๖
@ อภิ. วิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗    องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๐ (สยา)
@ องฺ. ทสก. ๒๔/๖๒/๑๒๔ (สยา)   องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๒ (สยา)
ปหาตพฺพา"ติ ๑- เอวํ ฉ. สพฺพาสวปริยาเย เตเยว ทสฺสนาปหาตพฺเพหิ สทฺธึ สตฺต.
อิมสฺมึ ปน สงฺคีติสุตฺเต ตโย อาคตา. ตตฺถ "โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท"ติ ๒-
เอวํ วุตฺโต ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโว นาม. "โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท"ติ ๓-
เอวํ วุตฺโต สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค, ภววเสน วา ปตฺถนา ภวาสโว นาม.
"ทุกฺเข อญฺาณนฺ"ติ ๔- อาทินา นเยน อาคตา อวิชฺชา อวิชฺชาสโว นามาติ.
กามภวาทโย กามธาตุอาทิวเสน วุตฺตาเยว. (๒๐-๒๑)
      กาเมสนาทีสุ "ตตฺถ กตมา กาเมสนา, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท
กามชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนา"ติ ๕- เอวํ วุตฺโต กามคเวสนราโค กาเมสนา
นาม. "ตตฺถ กตมา ภเวสนา, โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ
ภเวสนา"ติ ๖- เอวํ วุตฺโต ภวคเวสนราโค ภเวสนา นาม. "ตตฺถ กตมา
พฺรหฺมจริเยสนา, สสฺสโต โลโกติ วา ฯเปฯ เนว โหติ น โหติ ตถาคโต
ปรมฺมรณาติ วา, ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ วิปริเยสคฺคาโห, อยํ วุจฺจติ
พฺรหฺมจริเยสนา"ติ ๗- เอวํ วุตฺตา ทิฏฺิคติกสมฺมตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส คเวสนทิฏฺิ
พฺรหฺมจริเยสนา นาม. น เกวลญฺจ ภวราคทิฏฺิโยว, ตเทกฏฺ กมฺมํปิ
เอสนาเยว. วุตฺตเญฺหตํ "ตตฺถ กตมา กาเมสนา. กามราโค ตเทกฏฺ อกุสลํ
กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนา. ตตฺถ กตมา ภเวสนา.
ภวราโค ตเทกฏฺ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนา.
ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ ตเทกฏฺ อกุสลํ กายกมฺมํ
วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา"ติ ๘- (๒๒)
      วิธาสุ "กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปญฺวนฺตํ วทนฺตี"ติ
อาทีสุ อาการสณฺานํ วิธา นาม. "เอกวิเธน าณวตฺถุ ทุวิเธน าณวตฺถู"ติ
อาทีสุ โกฏฺาโส. "เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา"ติ อาทีสุ มาโน วิธา นาม. อิธ โส
อธิปฺเปโต. มาโน หิ เสยฺยาทิวเสน วิทหนโต วิธาติ วุจฺจติ. เสยฺโยหมสฺมีติ
อิมินา เสยฺยสทิสหีนานํ วเสน ตโย มานา วุตฺตา. สทิสหีเนสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๓๔ ๒,๓,๔, อภิ. วิ. ๓๕/๙๑๔/๔๔๕ ๕,๖,๗,๘,
@อภิ. วิ. ๓๕/๙๑๙/๔๔๗
      อยญฺหิ มาโน นาม เสยฺยสฺส ติวิโธ, สทิสสฺส ติวิโธ, หีนสฺส
ติวิโธติ นววิโธ โหติ. ตตฺถ "เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโน ราชูนญฺเจว
ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติ.
      ราชา หิ รฏฺเน วา ธเนน วา พาหเนน ๑- วา "โก มยา สทิโส
อตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ สีลธุตงฺคาทีหิ "โก มยา สทิโส
อตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ. "เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมี"ติ มาโนปิ เอเตสํเยว
อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ รฏฺเน วา ธนพาหเนหิ วา อญฺเหิ ราชูหิ สทฺธึ
มยฺหํ กึนานากรณนฺติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ สีลธุตงฺคาทีหิ อญฺเน
ภิกฺขุนา มยฺหํ กึนานากรณนฺติ เอตํ มานํ กโรติ. "เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมี"ติ
มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ยสฺส หิ รญฺโ รฏฺ วา ธนพาหนาทีนิ วา
นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ. โส มยฺหํ ราชาติ โวหารสงฺขามตฺตเมว, ๒- กึ ราชา
นาม อหนฺติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ อปฺปลาภสกฺกาโร อหํ ธมฺมกถิโก
พหุสฺสุโต มหาเถโรติ กถามตฺตเมว, กึ ธมฺมกถิโก นามาหํ กึ พหุสฺสุโต กึ
มหาเถโร ยสฺส เม ลาภสกฺกาโร นตฺถีติ เอตํ มานํ กโรติ.
      "สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมี"ติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ.
อมจฺโจ หิ รฏฺิโย วา โภคยานวาหนาทีหิ โก มยา สทิโส อญฺโ ราชปุริโส
อตฺถีติ วา มยฺหํ อญฺเหิ สทฺธิ กึนานากรณนฺติ วา อมจฺโจติ นามมตฺตเมว ๓-
มยฺหํ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตํปิ เม นตฺถิ, กึ อมจฺโจ นามาหนฺติ วา เอตํ มานํ ๔-
กโรติ.
      "หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมี"ติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. ทาโส
หิ มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโ ทาโส นาม อตฺถิ,
อญฺเ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา ชาตา, อหํ ปน ปเวณีอาคตตฺตา
เสยฺโยติ วา ปเวณีอาคตภาเวน อุภโต สุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม
สทฺธึ กึ มยฺหํ นานากรณนฺติ วา กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโต,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธนวาหเนหิ     ฉ.ม. โวหารมุขมตฺตเมว, อิ. โวหารสุขมตฺตกเมว
@ ฉ.ม., อิ. นามเมว   ฉ.ม., อิ. เอเต มาเน
มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม ทาสฏฺานํ นตฺถิ, กึ ทาโส นาม อหนฺติ วา เอเต
มาเน กโรติ. ยถา จ ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน
กโรนฺติเยว.
      เอตฺถ จ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ จ, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ จ,
หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ จ อิเม ตโย มานา ยาถาว มานา นาม อรหตฺตมคฺควชฺฌา.
เสสา ธมฺมา ๑- อยาถาว มานา นาม ปมมคฺควชฺฌ. (๒๓)
      ตโย อทฺธาติ ตโย กาลา. อตีโต อทฺธาติ อาทีสุ เทฺว ปริยายา
สุตฺตนฺตปริยาโย จ อภิธมฺมปริยาโย จ. สุตฺตนฺตปริยาเยน ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ
อตีโต อทฺธา นาม. จุติโต ปจฺฉา อนาคโต อทฺธา นาม. สห จุติปฏิสนฺธีหิ
ตทนฺตรํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นาม. อภิธมฺมปริยาเยน ตีสุ ขเณสุ ภงฺคโต
อุทฺธํ อตีโต อทฺธา นาม. อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต อทฺธา นาม.
ขณตฺตเย ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นาม. อตีตาทิเภโท จ นาม อยํ ธมฺมานํ
โหติ, น กาลสฺส. อตีตาทิเภเท ปน ธมฺเม อุปาทาย อิธ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ
กาโล เตเนว โวหาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. (๒๔)
      ตโย อนฺตาติ ตโย โกฏฺาสา. "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรตี"ติ ๒-
อาทีสุ หิ อนฺโตเยว อนฺโต. "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา"ติ อาทีสุ ปรภาโค
อนฺโต. "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกากานนฺ"ติ ๓- เอตฺถ ลามกาภาโว อนฺโต.
"สกกาโย โข อาวุโส ปโม อนฺโตติ ๔- อาทีสุ โกฏฺาโส อนฺโต. อิธ
โกฏฺาโส อธิปฺเปโต. สกฺกาโยติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. สกฺกายสมุทโยติ เตสํ
นิพฺพตฺตกา ปุริมตณฺหา. สกฺกายนิโรโธติ อุภินฺนํ  อปฺปวตฺติภูตํ นิพฺพานํ.
มคฺโค ปน นิโรธาธิคมสฺส อุปายตฺตา นิโรเธ คหิเต คหิโต วาติ
เวทิตพฺโพ. (๒๕)
      ทุกฺขทุกฺขตาติ ทุกฺขภูตา ทุกฺขตา. ทุกฺขเวทนาเยตํ นามํ.
สงฺขารทุกฺขตาติ สงฺขารภาเวน ทุกฺขตา. อทุกฺขมสุขาเยตํ ๕- นามํ. สา หิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ฉ มานา  วินย. จูฬ. ๗/๒๗๘/๔๓ ขุททกวตฺถุ
@๓. สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕ ปิณฺโฑลฺยสุตฺต   องฺ ฉกฺก. ๒๒/๓๓๒/๔๔๗ (สยา)
@ ฉ.ม., อิ. อทุกฺขมสุขาเวทนาเยตํ
สงฺขตตฺตา อุปฺปาทชรา ภงฺคปีฬิตา, ตสฺมา อญฺทุกฺขสภาววิรหโต สงฺขารทุกฺขตาติ
วุตฺตา. วิปริณามทุกฺขตาติ วิปริณาเม ทุกฺขตา. สุขเวทนาเยตํ นามํ, สุขสฺส
หิ วิปริณาเม ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สุขํ วิปริณามทุกฺขตาติ วุตฺตํ. อปิจ
เปตฺวา ทุกฺขเวทนํ สุขเวทนญฺจ สพฺเพปิ เตภูมิกา ธมฺมา "สพฺเพ สงฺขารา
ทุกฺขา"ติ ๑- วจนโต สงฺขารทุกฺขตาติ เวทิตพฺพา. (๒๗)
      มิจฺฉตฺตนิยโตติ มิจฺฉาสภาโว หุตฺวา นิยโต. นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา
สทฺธึ อนนฺตริยกมฺมสฺเสตํ ๒- นามํ. สมฺมาสภาเว นิยโต สมฺมตฺตนิยโต.
จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ เอตํ นามํ. น นิยโตติ อนิยโต. อวเสสานํ ธมฺมานํ
เอตํ นามํ. (๒๘)
      ตโย ตมาติ "ตมนฺธกาโร สมฺโมโห อวิชฺโชโฆ มหาภโย"ติ
วจนโต อวิชฺชา ตโม นาม. อิธ ปน อวิชฺชาสีเสน วิจิกิจฺฉา วุตฺตา.
อารพฺภาติ อาคมฺม. กงฺขตีติ กงฺขํ อุปฺปาเทติ. วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉํ
อาปชฺชติ, สนฺนิฏฺาตุํ น สกฺโกติ. นาธิมุจฺจตีติ ตตฺถ อธิมุจฺจิตุํ น สกฺโกติ.
น สมฺปสีทตีติ ตํ อารพฺภ ปสาทํ อาโรเปตุํ น สกฺโกติ. (๒๙)
      อรกฺเขยฺยานีติ น รกฺขิตพฺพานิ. ตีสุ ทฺวาเรสุ ปจฺเจกํ รกฺขนกิจฺจํ
นตฺถิ, สพฺพานิ สติยาเอว รกฺขิตานีติ ทีเปติ. นตฺถิ ตถาคตสฺสาติ "อิทํ
นาม เม สหสา อุปฺปนฺนํ กายทุจฺจริตํ, อิมาหํ ยถา เม ปโร น ชานาติ, ตถา
รกฺขามิ, ปฏิจฺฉาเทมี"ติ เอวํ รกฺขิตพฺพํ นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ.
เสเสสุปิ เอเสว นโย. กึ ปน เสสขีณาสวานํ กายสมาจาราทโย อปริสุทฺธาติ.
โน อปริสุทฺธา. น ปน ตถาคตสฺส วิย ปริสุทฺธา. อปฺปสฺสุตขีณาสโว หิ
กิญฺจาปิ โลกวชฺชํ นาปชฺชติ, ปณฺณตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา วิหารการํ กุฏิการํ
สหาคารํ สหเสยฺยนฺติ เอวรูปา กายทฺวาเร อาปตฺติโย อาปชฺชติ. สญฺจริตฺตํ
ปทโสธมฺมํ อุตฺตรึฉปฺปญฺจวาจํ ภูตาโรจนนฺติ เอวรูปา วจีทฺวาเร อาปตฺติโย
อาปชฺชติ. อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนวเสน มโนทฺวาเร รูปิยปฏิคฺคหณาปตฺตึ อาปชฺชติ,
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๔/๖๔ มคควคฺค    ฉ.ม., อิ. อานนฺตริย....
ธมฺมเสนาปติสทิสสฺสาปิ หิ ขีณาสวสฺส มโนทฺวาเร สอุปารมฺภวเสน มโนทุจฺจริตํ
อุปฺปชฺชติเอว.
      ปาตุมวตฺถุสฺมึ ๑- หิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ
ปณามิตกาเล เตสํ อตฺถาย ปาตุเมยฺยเกหิ ๒- สเกฺยหิ ภควติ ขมาปิเต เถโร
ภควตา "กินฺติ เต สาริปุตฺต อโหสิ มยา ภิกฺขุสํเฆ ปณามิเต"ติ ปุฏฺโ อหํ
ปริสาย อพฺยตฺตภาเวน สตฺถารา ปณามิโต. อิโตทานิ ปฏฺาย ปรํ น
โอวทิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อาห "เอวํ โข เม ภนฺเต อโหสิ ภควตา
ภิกฺขุสํโฆ ปณามิโต, อปฺโปสฺสุกฺโกทานิ ภควา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต
วิหริสฺสติ, มยํปิทานิ อปฺโปสฺสุกฺกา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺตา
วิหริสฺสามา"ติ.
      อถสฺส ตสฺมึ มโนทุจฺจริเต อุปารมฺภํ อาโรเปนฺโต สตฺถา อาห
"อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺต, น โข เต สาริปุตฺต ปุนปิ เอวรูปํ จิตฺตํ
อุปฺปาเทตพฺพนฺ"ติ. เอวํ ปรํ น โอวทิสฺสามิ นานุสาสิสฺสามีติ วิตกฺกิตมตฺตํปิ
เถรสฺส มโนทุจฺจริตํ นาม ชาตํ. ภควโต ปน เอตฺตกํ นาม นตฺถิ,
อนจฺฉริยญฺเจตํ. สพฺพญฺุตํ ปตฺตสฺส ทุจฺจริตํ น ภเวยฺย. โพธิสตฺตภูมิยํ
ิตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ อนุยุญฺชนฺตสฺสาปิ ปนสฺส นาโหสิ. อุทรจฺฉวิยา
ปิฏฺิกณฺฏกํ อลฺลีนาย "กาลกโต สมโณ โคตโม"ติ เอวํ ๓- เทวตานํ วิมติยา
อุปฺปชฺชมานายปิ "สิทฺธตฺถ กสฺมา กิลมสิ? สกฺกา โภเค จ ภุญฺชิตุํ ปุญฺานิ
จ กาตุนฺ"ติ มาเรนปิ ปาปิมตา วุจฺจมานสฺส "โภเค ภุญฺชิสฺสามี"ติ
วิตกฺกมตฺตํปิ น อุปฺปชฺชติ. อถ นํ มาโร โพธิสตฺตกาเล ฉพฺพสฺสานิ
พุทฺธกาเล เอกํ วสฺสํ อนุพนฺธิตฺวา กิญฺจิ วชฺชํ อปสฺสิตฺวา อิทํ วตฺวา
ปกฺกามิ:-
           สตฺต วสฺสานิ ภควํ ๔-     อนุพนฺธึ ปทาปทํ
           โอตารํ นาธิคมิสฺสํ ๕-     สมฺพุทฺธสฺส สตีมโตติ.
      อปิจ อฏฺารสนฺนํ พุทฺธธมฺมานํ วเสนาปิ ภควโต ทุจฺจริตาภาโว
เวทิตพฺโพ. อฏฺารส พุทฺธธมฺมา นาม นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, นตฺถิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. จาตุมวตฺถุสฺมิญฺหิ   ฉ.ม. จาตุเมยฺยเกหิ   ฉ.ม., อิ.
@เอวํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. อิ. ภควนฺตํ   ฉ.ม., อิ. นาธิคจฺฉิสฺสํ
วจีทุจฺจริตํ, นตฺถิ มโนทุจฺจริตํ, อตีเต พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต,
ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตํ าณํ, สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต
าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ, สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต
าณานุปริวตฺติ, นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ วิริยสฺส หานิ, นตฺถิ สติยา
หานิ, นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ ขลิตํ, ๑- นตฺถิ สหสา, นตฺถิ
อพฺยาวโต มโน, นตฺถิ อกุสลํ จิตฺตนฺติ. (๓๐)
      กิญฺจนาติ ปลิโพธา. ราโค กิญฺจนนฺติ ราโค อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต
พนฺธติ ปลิพนฺธติ, ๒- ตสฺมา กิญฺจนนฺติ วุจฺจติ. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ นโย. (๓๑)
      อคฺคีติ อนุทหนฏฺเน อคฺคิ. ราคคฺคีติ ราโค อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต
อนุทหติ ฌาเปติ, ตสฺมา อคฺคีติ วุจฺจติ. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ ๓- เอเสว นโย. ตตฺถ
วตฺถูนิ:- เอกา ทหรภิกฺขุนี จิตฺตลปพฺพตวิหาเร อุโปสถาคารํ คนฺตฺวา
ทฺวารปาลรูปกํ โอโลกยมานา ิตา. อถสฺสา อนฺโต ราโค อุปฺปนฺโน, สา เตเนว
ฌายิตฺวา กาลมกาสิ. ภิกฺขุนิโย จ ๔- คจฺฉมานา "อยํ ทหรา ิตา, ปกฺโกสถ
นนฺ"ติ อาหํสุ. เอกา คนฺตฺวา กสฺมา ิตาสีติ หตฺเถ คณฺหิ. คหิตมตฺตา
ปริวตฺเตตฺวา ๕- ปปตา. อิทํ ตาว ราคสฺส อนุทหนตาย วตฺถุํ. ๖- โทสสฺส ปน
อนุทหนตาย มโนปโทสิกา เทวา. โมหสฺส อนุทหนตาย ขิฑฺฑาปโทสิกา เทวา
ทฏฺพฺพา. โมหวเสน หิ เตสํ ๗- สติสมฺโมโส โหติ. ตสฺมา ขิฑฺฑาวเสน
อาหารกาลํ อติวตฺติตฺวา กาลํ กโรนฺติ. (๓๒)
      อาหุเนยฺยคฺคีติอาทีสุ อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ
อาหุเนยฺยา. มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติ. เตสุ
วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติ. ตสฺมา กิญฺจาปิ มาตาปิตโร
น อนุทหนฺติ, อนุทหนสฺส ปน ปจฺจยา โหนฺติ. อิติ อนุทหนฏฺเน อาหุเนยฺยคฺคีติ
วุจฺจนฺติ. สฺวายมตฺโถ มิตฺตวินฺทุกวตฺถุนา ๘- เวทิตพฺโพ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จลิตํ, อิ. ผลิตํ   ฉ.ม. ปลิพุนฺธติ   ฉ.ม. ทฺวีสูติ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. ปริวตฺติตฺวา   ฉ.ม. อิ. วตฺถุ
@ ฉ.ม. ตาสํ   ฉ.ม., อิ. มิตฺตวินฺทกวตฺถุนา. ขุ.ชา. ๒๗/๗๙๓/๑๘๐ (สยา)
      มิตฺตวินฺทุโก หิ มาตรา "ตาต อชฺช อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร
สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ สุณ, สหสฺสนฺเต ทสฺสามี"ติ วุตฺโต ธนโลเภน อุโปสถํ
สมาทาย วิหารํ คนฺตฺวา อิทํ านํ อกุโตภยนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมาสนสฺส
เหฏฺา นิปนฺโน สพฺพรตฺตึ นิทฺทายิตฺวา ฆรํ อคมาสิ. มาตา ปาโตว ยาคุํ
ปจิตฺวา อุปนาเมสิ. โส สหสฺสํ คเหตฺวาว ปิวิ. อถสฺส เอตทโหสิ "ธนํ
สํหริสฺสามี"ติ. โส นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตุกาโม อโหสิ. อถ นํ มาตา
"ตาต อิมสฺมึ กุเล จตฺตาลีสโกฏิธนํ อตฺถิ, อลํ คมเนนา"ติ นิวาเรสิ. โส
ตสฺสา วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉติเอว, มาตา ปุรโต อฏฺาสิ. อถ. นํ กุชฺฌิตฺวา
"อยํ มยฺหํ ปุรโต ติฏฺตี"ติ ปาเทน ปหริตฺวา ปาติตํ ๑- มาตรํ ๒- อนฺตรํ
กตฺวา อคมาสิ.
      มาตา อุฏฺหิตฺวา "มาทิสาย มาตริ เอวรูปํ กมฺมํ กตฺวา คตสฺส
เม ๓- คตฏฺาเน สุขํ ภวิสฺสตีติ เอวํ สญฺี นาม ตฺวํ ปุตฺตา"ติ อาห. ตสฺส
นาวํ อารุยฺห คจฺฉโต สตฺตเม ทิวเส นาวา อฏฺาสิ. อถ เต มนุสฺสา "อทฺธา
เอตฺถ ปาปปุริโส อตฺถิ, สลากํ เทถา"ติ อาหํสุ. สลากา ทียมานา ตสฺเสว
ติกฺขตฺตุํ ปาปุณิ. ๔- เต ตสฺส อุฬุมฺปํ ทตฺวา ตํ สมุทฺเท ปกฺขิปึสุ. โส เอกํ
ทีปํ คนฺตฺวา เวมานเปตีหิ ๕- สทฺธึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตาหิ "ปุรโต ปุรโต
มา อคมาสี"ติ วุจฺจมาโน, ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณํ สมฺปตฺตึ ปสฺสนฺโต อนุปุพฺเพน
ขุรจกฺกธรํ เอกํ อทฺทส. ตสฺส ตํ จกฺกํ ปทุมปุปฺผํ วิย อุปฏฺาสิ. โส ตํ
อาห "อมฺโภ อิทํ ตยา ปิลนฺธิตปทุมํ มยฺหํ เทหี"ติ. "น อิทํ สามิ ปทุมํ,
ขุรจกฺกํ เอตนฺ"ติ. โส "วญฺเจสิ ๖- ตฺวํ กึ มยา ปทุมํ น ๗- ทิฏฺปุพฺพนฺ"ติ
วตฺวา ตฺวํ โลหิตจนฺทนํ วิลิมฺปิตฺวา ปิลนฺธนํ ปทุมปุปฺผํ มยฺหํ น ทาตุกาโมติ
อาห. โส จินฺเตสิ "อยํปิ มยา กตสทิสํ กมฺมํ กตฺวา ตสฺส ผลํ
อนุภวิตุกาโม"ติ. อถ นํ "หนฺท เทมี"ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถเก จกฺกํ ปกฺขิปิ. เตน
วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ. ปติตํ   ฉ.ม., อิ. มาตรนฺติ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. เต   ฉ.ม. ปาปุณาติ
@ ฉ.ม. วิมานเปตีหิ   ฉ.ม., อิ. วญฺเจสิ มํ,   ฉ.ม. อทิฏฺปุพฺพํ
           จตุพฺภิ อฏฺชฺฌคมา         อฏฺาภิปิ ๑- จ โสฬส
           โสฬสาหิ จ พตฺตึส         อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท
           อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส        จกฺกํ ภมติ มตฺถเกติ.
      คหปตีติ ปน เคหสามิโก วุจฺจติ. โส มาตุคามสฺส
สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโร. ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ
นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โส ๒- ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเน คหปตคฺคีติ วุตฺโต.
ตตฺถ วตฺถุํ:-
      กสฺสปพุทฺธกาเล โสตาปนฺนสฺส อุปาสกสฺส ภริยา อติจารํ ๓- จรติ. ๔-
โส ตํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา "กสฺมา เอวํ กโรสี"ติ อาห. สา "สจาหํ เอวรูปํ
กโรมิ, อยํ เม สุนโข วิลุมฺปมาโน ๕- ขาทตู"ติ วตฺวา กาลํ กตฺวา
กณฺณมุณฺฑกทเห เวมานิกเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺตา. ทิวา สมฺปตฺตึ อนุภวติ, รตฺตึ
ทุกฺขํ. ตทา พาราณสีราชา มิควํ จรนฺโต อรญฺ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน
กณฺณมุณฺฑกทหํ สมฺปตฺโต ตาย สทฺธึ สมฺปตฺตึ อนุภวิ. ๖- สา ตํ วญฺจิตฺวา ๗-
รตฺตึ ทุกฺขํ อนุภวติ. โส ตฺวา "กตฺถ นุโข คจฺฉตี"ติ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต
คนฺตฺวา อวิทูเร ิโต กณฺณมุณฺฑกทหโต นิกฺขมิตฺวา ตํ "ปฏปฏนฺ"ติ ขาทมานํ
เอกํ สุนขํ ทิสฺวา อสินา ทฺวิธา ฉินฺทิ. เทฺว อเหสุํ. ปุน ฉินฺเน จตฺตาโร.
ปุน ฉินฺเน อฏฺ. ปุน ฉินฺเน โสฬส อเหสุํ. สา "กึ กโรสิ สามี"ติ อาห.
โส กึ อิทนฺติ อาห. สา "เอวํ อกตฺวา เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นุฏฺหิตฺวา ๘-
ปาเทน ฆํสาหี"ติ อาห. โส ตถา อกาสิ. สุนขา อนฺตรธายึสุ. ตํทิวสํ ตสฺสา
กมฺมํ ขีณํ. ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตุํ อารทฺโธ. สา "มยฺหํ สามิ กมมํ
ขีณํ มา อคมา"ติ อาห. ราชา อสฺสุตฺวาว คโต.
      ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ เอตฺถ ปน ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสํโฆ
ทกฺขิเณยฺโย. โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ มาตาปิตุอุปฏฺาเน
ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณอุปฏฺาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อฏฺาหิปิ   ฉ.ม. โสปิ
@ ฉ.ม. อติจารินิ       ฉ.ม. อโหสิ
@ ฉ.ม. วิลุปฺปมาโน     ฉ.ม. อนุภวติ
@ ฉ.ม. วญฺเจตฺวา      ฉ.ม. นิฏฺภิตฺวา
พหูปกาโร, ตสฺมึ มิจฺฉาปฏิปนฺนา คิหี ภิกฺขุสํฆํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา
นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเน
ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ วุตฺโต. อิมสฺส ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ เวมานเปตีวตฺถุํปิ ๑-
วิตฺถาเรตพฺพํ. (๓๓)
      "ติวิเธน รูปสงฺคโห"ติ เอตฺถ ติวิเธนาติ ตีหิ โกฏฺาเสหิ. สงฺคโหติ
ชาติสญฺชาติกิริยคณนวเสน จตุพฺพิโธ สงฺคโห. ตตฺถ สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตูติ
อาทิโก ชาติสงฺคโห. สพฺเพ โกสลกาติ อาทิโก สญฺชาติสงฺคโห.
สพฺเพ หตฺถาโรหาติ อาทิโก กิริยสงฺคโห. จกฺขฺวายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ.
จกฺขฺวายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติตีติ. หญฺจิ จกฺขฺวายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ
คจฺฉติ เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขฺวายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺติ ๒- อยํ
คณนสงฺคโห, โส อิธ อธิปฺเปโต. ตสฺมา ติวิเธน รูปสงฺคโหติ ตีหิ โกฏฺาเสหิ
รูปคณนาติ อตฺโถ.
      สนิทสฺสนาทีสุ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตน จกฺขุวิญฺาณสงฺขาเตน
สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนํ. จกฺขุปฏิหนนสมตฺถโต สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํ.
ตํ อตฺถโต รูปายตนเมว. จกฺขุวิญฺาณสงฺขาตํ นาสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํ.
โสตปฏิหนนสมตฺถโต ๓- สหปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํ. ตํ อตฺถโต จกฺขฺวายตนาทีนิ
นว อายตนานิ. วุตฺตปฺปการํ นาสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํ. นาสฺส ปฏิโฆติ
อปฺปฏิฆํ. ตํ อตฺถโต เปตฺวา ทสายตนานิ อวเสสํ สุขุมรูปํ. (๓๔)
      ตโย สงฺขาราติ สหชาตธมฺเม เจว สมฺปรายผลธมฺเม จ สงฺขโรนฺติ
ราสึ ๔- กโรนฺตีติ สงฺขารา. อภิสงฺขโรตีติ อภิสงฺขาโร. ปุญฺโ อภิสงฺขาโร
ปุญฺาภิสงฺขาโร.
      "ตตฺถ กตโม ปุญฺาภิสงฺขาโร. กุสลเจตนา กามาวจรา รูปาวจรา ทานมยา
สีลมยา ภาวนามยา"ติ ๕- เอวํ วุตฺตานํ อฏฺนฺนํ กามาวจรกุสลมหาจิตฺตเจตนานํ,
ปญฺจนฺนํ รูปาวจรกุสลเจตนานญฺเจว ตํ อธิวจนํ. เอตฺถ จ
@เชิงอรรถ:  ขุ. ชา. ๒๖/๕๒/๙๐ เรวติวิมานํ.   อภิ. กถา. ๓๗/๑๑๒๘/๓๖๓ (สยา)
@ ฉ.ม. โสตาทิปฏิหนนสมตฺถโต    ฉ.ม. ราสี   อภิ. วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๑
ทานมยสีลมยา ๑- อฏฺเว เจตนา โหนฺติ. ภาวนามยา เตรสาปิ. ยถา หิ ปคุณํ
ธมฺมํ สชฺฌายมาโน เอกํ เทฺว อนุสนฺธึ คโตปิ น ชานาติ, ปจฺฉา อาวชฺชมาโน
ชานาติ, เอวเมว กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ปคุณชฺฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
าณวิปฺปยุตฺตาปิ ภาวนา โหติ. เตน วุตฺตํ "ภาวนามยา เตรสาปี"ติ.
      ตตฺถ ทานมยาทีสุ "ทานํ อารพฺภ ทานาธิกิจฺจ ๒- ยา อุปฺปชฺชติ
เจตนา สญฺเจตนา เจตยิตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ทานมโย ปุญฺาภิสงฺขาโร. สีลํ
อารพฺภ ภาวนํ อารพฺภ ภาวนาธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา สญฺเจตนา
เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ภาวนามโย ปุญฺาภิสงฺขาโร"ติ อยํ สงฺเขปเทสนา.
      จีวราทีสุ ปน จตูสุ ปจฺจเยสุ รูปาทีสุ วา ฉสุ อารมฺมเณสุ
อนฺนาทีสุ วา ทสสุ ทานวตฺถูสุ ตํ ตํ เทนฺตสฺส เตสํ อุปฺปาทนโต ปฏฺาย
ปุพฺพภาเค, ปริจฺจาคกาเล, ปจฺฉา โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสรเณ จาติ ตีสุ กาเลสุ
ปวตฺตา เจตนา ทานมยา นาม. สีลปูรณตฺถาย ปน ปพฺพชิสฺสามีติ วิหารํ
คจฺฉนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ปพฺพชิโตว ตมฺหิ สาธุ
สุฏฺูติ ๓- อาวชฺเชนฺตสฺส, ปาฏิโมกฺขํ สํวรนฺตสฺส, จีวราทโย ปจฺจเย
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺ, อาชีวํ
โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา เจตนา สีลมยา นาม.
      ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน "จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต
อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส ฯเปฯ มนํ. รูเป. ธมฺเม. จกฺขุวิญฺาณํ ฯเปฯ
มโนวิญฺาณํ. จกฺขุสมฺผสฺสํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฯเปฯ
มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. รูปสญฺ. ชรามรณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต
ภาเวนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา ภาวนามยา นามา"ติ อยํ วิตฺถารกถา.
      อปุญฺโ จ โส อภิสงฺขาโร จาติ อปุญฺาภิสงฺขาโร. อกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ๔-
เจตนานํ เอตํ อธิวจนํ. วุตฺตํปิ เจตํ "ตตฺถ กตโม อปุญฺาภิสงฺขาโร.
อกุสลเจตนา กามาวจรา, อยํ วุจฺจติ อปุญฺาภิสงฺขาโร"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทานสีลมยา    ฉ.ม. ทานมธีกิจฺจ
@ ฉ.ม. สาธูติ   ฉ.ม. ทวาทสอกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ   อภิ. วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๑
อาเนญฺชํ นิจฺจลํ สนฺตํ วิปากภูตํ อรูปเมว อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร.
จตุนฺนํ อรูปาวจรกุสลเจตนานํ เอตํ อธิวจนํ. ยถาห "ตตฺถ กตโม อาเนญฺชาภิสงฺขาโร.
กุสลเจตนา อรูปาวจรา, อยํ วุจฺจติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร"ติ. ๑- (๓๕)
      ปุคฺคลตฺติเก สตฺตวิโธ ปุริสปุคฺคโล, ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ
เสกฺโข. ขีณาสโว สิกฺขิตลิกฺขตฺตา ปุน น สิกฺขตีติ อเสกฺโข. ปุถุชฺชโน
สิกฺขาหิ ปริพาหิรตฺตา เนวเสกฺโข นาเสกฺโข. (๓๖)
      เถรตฺติเก ชาติมหลฺลโก คิหิชาติตฺเถโร นาม. "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว
เถรกรณา ๒- ธมฺมา. อิธ ภิกฺขเว เถโร สีลวา โหติ. พหุสฺสุโต โหติ, จตุนฺนํ
ฌานานํ ลาภี โหติ, อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข
ภิกฺขเว จตฺตาโร เถรกรณา ธมฺมา"ติ ๓- เอวํ วุตฺเตสุ ธมฺเมสุ เอเกน วา
อเนเกหิ วา สมนฺนาคโต ธมฺมตฺเถโร นาม. อญฺตโร เถรนามโก
ภิกฺขูติ เอวํ เถรนามโก วา, ยํ วา ปน มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตํ สามเณราทโย
ทิสฺวา เถโร เถโรติ วทนฺติ, อยํ สมฺมติตฺเถโร นาม. (๓๗)
      ปุญฺกิริยาวตฺถูสุ ทานเมว ทานมยํ. ปุญฺกิริยา จ สา เตสํ เตสํ
อานิสํสานํ วตฺถุ จาติ ปุญฺกิริยาวตฺถุ. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโย. อตฺถโต
ปน ปุพฺเพ วุตฺตทานมยเจตนาทีนํ วเสเนว สทฺธึ ปุพฺพภาคอปรภาคเจตนาหิ
อิมานิ ตีณิ ปุญฺกิริยาวตฺถูนิ เวทิตพฺพานิ. เอกเมกญฺเจตฺถ ปุพฺพภาคโต
ปฏฺาย กาเยน กโรนฺตสฺส กายกมฺมํ โหติ. ตทตฺถํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺตสฺส
วจีกมฺมํ. กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา มนสา จินฺเตนฺตสฺส มโนกมฺมํ. อนฺนาทีนิ
เทนฺตสฺส วาปิ อนฺนทานาทีนิ เทมีติ วา ทานปารมึ อาวชฺเชตฺวา วา
ทานกาเล ทานมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ โหติ. วตฺตสีเล ๔- ตฺวา ททโต สีลมยํ.
ขยโต วยโต สมฺมสนํ ปฏฺเปตฺวา ททโต ภาวนามยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ โหติ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๒       สี., อิ., ม. เถรกรณียา
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๒/๒๖      ฉ.ม., อิ. วตฺตสีเส
@ ฉ.ม. ทิฏฺิชุคตํ. เอวมุปริปิ
      อปรานิปิ สตฺต ปุญฺกิริยาวตฺถูนิ อปจิติสหคตํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ,
เวยฺยาวจฺจสหคตํ, ปตฺตานุปฺปทานํ, ปตฺตพฺภนุโมทนํ, เทสนามยํ, สวนมยํ,
ทิฏฺูชุคตํ, ๑- ปุญฺกิริยาวตฺถูติ. ตตฺถ มหลฺลกํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวร-
ปฏิคฺคหณอภิวาทนมคฺคสมฺปทานาทิวเสน อปจิติสหคตํ เวทิตพฺพํ. วุฑฺฒตรานํ
วตฺตปฏิปตฺติกรณวเสน, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา
คาเม ภิกฺขํ สมาทเปตฺวา อุปสํหรณวเสน, "คจฺฉ ภิกฺขูนํ ปตฺตํ อาหรา"ติ
สุตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ปตฺตาหรณาทิวเสน จ เวยฺยาวจฺจสหคตํ เวทิตพฺพํ.
จตฺตาโร ปจฺจเย ทตฺวา สพฺพสตฺตานํ ปตฺติ โหตูติ ปวตฺตนวเสน ปตฺตานุปฺปทานํ
เวทิตพฺพํ. ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา สาธุ สุฏฺูติ อนุโมทนวเสน ปตฺตพฺภนุโมทนํ
เวทิตพฺพํ. เอโก "เอวํ มํ `ธมฺมกถิโก'ติ ชานิสฺสนฺตี"ติ อิจฺฉาย ตฺวา
ลาภครุโก หุตฺวา เทเสติ, ตํ น มหปฺผลํ. เอโก อตฺตโน ปคุณธมฺมํ
อปจฺจาสึสมาโน ๑- ปเรสํ เทเสติ, อิทํ เทสนามยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ นาม. เอโก
สุณนฺโต "อิติ มํ `สทฺโธ'ติ ชานิสฺสนฺตี"ติ สุณาติ, ตํ น มหปฺผลํ. เอโก
"เอวํ เม มหปฺผลํ ภวิสฺสตี"ติ หิตผรเณน มุทุจิตฺเตน ธมฺมํ สุณาติ, อิทํ
สวนมยํ ปุญฺกิริยาวตฺถุ. ทิฏฺูชุคตํ ปน สพฺเพสํ นิยมลกฺขณํ. ยํกิญฺจิ ปุญฺ
กโรนฺตสฺส หิ ทิฏฺิยา อุชุภาเวเนว มหปฺผลํ โหติ.
      อิติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ ปุญฺกิริยาวตฺถูนํ ปุริเมเหว ตีหิ สงฺคโห
เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ อปจิติเวยฺยาวจฺจานิ สีลมเย. ปตฺติทานปตฺตพฺภนุโมทนานิ
ทานมเย. เทสนาสวนานิ ภาวนามเย. ทิฏฺูชุคตํ ตีสุปิ สงฺคหํ คจฺฉติ. (๓๘)
      โจทนาวตฺถูนีติ โจทนาการณานิ. ทิฏฺเนาติ มํสจกฺขุนา วา
ทิพฺพจกฺขุนา วา วีติกฺกมํ ทิสฺวา โจเทติ. สุเตนาติ ปกติโสเตน วา
ทิพฺพโสเตน วา ปรสฺส สทฺทํ สุตฺวา โจเทติ. ปริสงฺกายาติ ทิฏฺปริสงฺกิเตน
วา สุตปริสงฺกิเตน วา มุตปริสงฺกิเตน วา โจเทติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร
ปน สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. (๓๙)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทิฏฺิชุคตํ    ฉ.ม. อปจฺจาสีสมาโน
      กามุปปตฺติโยติ กามูปเสวนา กามปฏิลาภา วา. ปจฺจุปฏฺิตกามาติ
นิพทฺธกามา นิพทฺธารมฺมณา. เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติ ยถา มนุสฺสา. มนุสฺสา
หิ นิพทฺเธเยว วตฺถุสฺมึ วสํ วตฺเตนฺติ. ยตฺถ ปฏิพทฺธจิตฺตา โหนฺติ, สตํปิ
สหสฺสมฺปิ ทตฺวา มาตุคามํ อาเนตฺวา นิพทฺธโภคํ ภุญฺชนฺติ. เอกจฺเจ เทวา
นาม จตุเทวโลกวาสิโน. เตปิ นิพทฺธวตฺถุสฺมึเยว วสํ วตฺเตนฺติ. เอกจฺเจ
วินิปาติกา นาม เนรยิเก เปตฺวา อวเสสา มจฺฉกจฺฉปาทโยปิ หิ นิพทฺธวตฺถุสฺมึเยว
วสํ วตฺเตนฺติ. มจฺโฉ อตฺตโน มจฺฉินิยา ๑- กจฺฉโป กจฺฉปินิยาติ. ๒- นิมฺมินิตฺวา
นิมฺมินิตฺวาติ นีลปีตาทิวเสน ยาทิสํ ยาทิสํ อตฺตโน รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตาทิสํ
ตาทิสํ นิมฺมินิตฺวา อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ปุรโต มนาปกายิกา เทวตา วิย.
นิมฺมานรตีติ เอวํ สยํ นิมฺมิเต นิมฺมิเต นิมฺมาเน รติ เอเตสนฺติ นิมฺมานรตี.
ปรนิมฺมิตกามาติ ปเรหิ นิมฺมิตกามา. เตสญฺหิ มนํ ตฺวา ปเร ยถารุจิตํ
กามโภคํ นิมฺมินนฺติ, เต ตตฺเถว วสํ วตฺเตนฺติ. กถํ ปรสฺส มนํ ชานนฺตีติ.
ปกติเสวนวเสน. ยถา หิ กุสโล สูโท รญฺโ ภุญฺชนฺตสฺส ยํ ยํ โส พหุํ
คณฺหาติ, ตํ ตํ ตสฺส รุจฺจตีติ ชานาติ, เอวํ ปกติยา อภิรุจิตารมฺมณํ ตฺวา
ตาทิสกํเยว นิมฺมินนฺติ. เต ตตฺถ วสํ วตฺเตนฺติ, เมถุนํ เสวนฺติ. เกจิ ปน
เถรา "หสิตมตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน อาลิงฺคิตมตฺเตน จ เตสํ กามกิจฺจํ
อิชฺฌตี"ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถายํ "เอตํ นตฺถี"ติ ปฏิกฺขิตฺตํ. น หิ กาเยน
อผุสนฺตสฺส โผฏฺพฺพํ กามกิจฺจํ สาเธติ. ฉนฺนํปิ หิ กามาวจรานํ กามา
ปากติกาเอว. วุตฺตํปิ เจตํ
           ฉ เอเต กามาวจรา       สพฺพกามสมิทฺธิโน
           สพฺเพสํ เอกสงฺขาตํ        อายุ ภวติ กิตฺตกนฺติ ๓-. (๔๐)
      สุขูปปตฺติโยติ สุขปฏิลาภา. อุปฺปาเทตฺวา อุปฺปาเทตฺวา สุขํ วิหรนฺตีติ
เต เหฏฺา ปมชฺฌานสุขํ นิพฺพตฺเตตฺวา อุปริ วิปากชฺฌานสุขํ อนุภวนฺตีติ
อตฺโถ. สุเขน อภิสนฺนาติ ทุติยชฺฌานสุเขน ตินฺตา. ปริสนฺนาติ สมนฺตโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มจฺฉิยา    ฉ.ม. กจฺฉปิยา    อภิ. วิ. ๓๕/๑๐๒๓/๕๑๖
ตินฺตา. ปริปูราติ ปริปุณฺณา. ปริปฺผุฏาติ ตสฺเสว เววจนํ. อิทํปิ
วิปากชฺฌานสุขเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อโห สุขํ อโห สุขนฺติ เตสํ กิร ภวโลโภ มหา
อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา กทาจิ กรหจิ เอวํ อุทานํ อุทาเนนฺติ. สนฺตํเยวาติ
ปณีตเมว. สํตุสิตาติ ตโต อุตฺตรึ สุขสฺส อปฺปฏฺนโต สนฺตุฏฺา หุตฺวา.
จิตฺตสุขํ ปฏิเวเทนฺตีติ ตติยชฺฌานสุขํ อนุภวนฺติ. (๔๑)
      เสกฺขา ปญฺาติ สตฺต อริยปญฺา. อรหโต ปญฺา อเสกฺขา.
อวเสสา ปญฺา เนวเสกฺขา นาเสกฺขา. (๔๒)
      จินฺตามยาทีสุ อยํ วิตฺถาโร:- "ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปญฺา,
โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา
วิชฺชฏฺาเนสุ ๑- กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา ฯเปฯ
วิญฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา ยํ เอวรูปํ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุนึ เปกฺขํ
ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปญฺา.
ตตฺถ กตมา สุตมยา ปญฺา, โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ ฯเปฯ
ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต สุตฺวาว ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปญฺา. ตตฺถ
กตมา ภาวนามยา ปญฺ๒- สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺา ภาวนามยา
ปญฺา"ติ. ๓- (๔๓)
      สุตาวุธนฺติ สุตเมว อาวุธํ. ตํ อตฺถโต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ.
ตญฺหิ นิสฺสาย ภิกฺขุ ปญฺจาวุธํ นิสฺสาย สูโร โยโธ อวิกมฺปมาโน มหากนฺตารํ
วิย สํสารกนฺตารํ อติกฺกมติ อวิหญฺมาโน. เตเนว วุตฺตํ "สุตาวุโธ ภิกฺขเว
อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ,
สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๔-
      ปวิเวกาวุธนฺติ "กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโก"ติ อยํ ติวิโธปิ
วิเวโกว อาวุธํ. ตสฺส นานากรณํ กายวิเวโก วูปกฏฺกายานํ ๕- เนกฺขมฺมาภิรตานํ.
จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ
ปุคฺคลานํ. วิสงฺขารคตานํ. ๖- อิมสฺมิญฺหิ ติวิเธ วิเวเก อภิรโต, น กุโตจิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิชฺชาฏฺาเนสุ, อิ. วิชฺชายตเนสุ   ฉ.ม. ตตฺถ กตมา ภาวนามยา
@ปญฺาติ น ทิสฺสติ   อภิ. วิ. ๓๕/๗๖๘/๓๙๔   องฺ. สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๑๑ (สยา)
@ ฉ.ม. วิเวกฏฺกายานํ, อิ. วิเวโก จ ววกฏฺกายานํ
@ ฉ.ม. วิสงฺขารคตานนฺติ. น ทิสฺสติ
ภายติ. ตสฺมา อยํปิ อวสฺสยฏฺเน อาวุธนฺติ วุตฺโต. โลกิยโลกุตฺตรา ปญฺาว
อาวุธํ ปญฺาวุธํ, ยสฺส สา อตฺถิ, โส น กุโตจิ ภายติ, น จสฺส โกจิ
ภายติ. ตสฺมา สาปิ อวสฺสยฏฺเเนว อาวุธนฺติ วุตฺตา. (๔๔)
      อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ อิโต ปุพฺเพ น อญฺาตํ อวิทิตํ
ธมฺมํ ชานิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ. โสตาปตฺติมคฺคาณสฺเสตํ
อธิวจนํ. อญฺินฺทฺริยนฺติ อิญฺาภูตํ ชานนภูตํ ๑- อินฺทฺริยํ. โสตาปตฺติผลโต
ปฏฺาย ฉสุ าเนสุ าณสฺเสตํ อธิวจนํ. อญฺาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺาตาวีสุ
ชานนกิจฺจปริโยสานปฺปตฺเตสุ ธมฺเมสุ อินฺทฺริยํ. อรหตฺตผลาณสฺเสตํ อธิวจนํ.
(๔๕)
      มํสจกฺขุ จกฺขุปสาโท. ทิพฺพจกฺขุ อาโลกนิสฺสิตํ าณํ. ปญฺาจกฺขุ
โลกิยโลกุตฺตรา ปญฺา. (๔๖)
      อธิสีลสิกฺขาทีสุ อธิสีลญฺจ ตํ สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ อธิสีลสิกฺขา.
อิตรสฺมึ ทฺวเยปิ เอเสว นโย. ตตฺถ สีลํ อธิสีลํ, จิตฺตํ อธิจิตฺตํ, ปญฺา
อธิปญฺาติ อยํ เภโท ๒- เวทิตพฺโพ:-
      สีลํ นาม ปญฺจสีลทสสีลานิ, ปาฏิโมกฺขสํวโร อธิสีลํ นาม. อฏฺ
สมาปตฺติโย จิตฺตํ, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ อธิจิตฺตํ. กมฺมสฺสกตาณํ ปญฺา,
วิปสฺสนา ปญฺา อธิปญฺา. อนุปฺปนฺเนปิ หิ พุทฺธุปฺปาเท ปวตฺตนฺตีติ
ปญฺจสีลทสสีลานิ สีลเมว, ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตตีติ อธิสีลํ.
จิตฺตปญฺาสุปิ เอเสว นโย. อปิจ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตน สมาทินฺนํ ปญฺจสีลมฺปิ
ทสสีลมฺปิ อธิสีลเมว. สมาปนฺนา อฏฺ สมาปตฺติโยปิ อธิจิตฺตเมว. สพฺพํ วา
โลกิยํ สีลเมว, โลกุตฺตรํ อธิสีลํ. จิตฺตปญฺาสุปิ เอเสว นโย. (๔๗)
      ภาวนาสุ ขีณาสวสฺส ปญฺจทฺวาริกกาโย กายภาวนา นาม. อฏฺ
สมาปตฺติโย จิตฺตภาวนา นาม. อรหตฺตผลปญฺา ปญฺาภาวนา นาม. ขีณาสวสฺส
หิ เอกนฺเตเนว ปญฺจทฺวาริกกาโย สุภาวิโต โหติ. อฏฺ สมาปตฺติโย
จสฺส น อญฺเสํ วิย ทุพฺพลา, ตสฺเสว จ ปญฺา ภาวิตา นาม โหติ
ปญฺาเวปุลฺลปฺปตฺติยา. ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. (๔๘)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาชานนภูตํ    ฉ.ม. อิ. ปเภโท
      อนุตฺตริเยสุ วิปสฺสนา ทสฺสนานุตฺตริยํ. มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํ
ผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยํ. ผลํ วา ทสฺสนานุตฺตริยํ. มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํ. นิพฺพานํ
วิมุตฺตานุตฺตริยํ. นิพฺพานํ วา ทสฺสนานุตฺตริยํ, ตโต อุตฺตริญฺหิ ทฏพฺพํ
นาม นตฺถิ. มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํ. ผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยํ, อนุตฺตริยนฺติ อุตฺตมํ
เชฏฺกํ. (๔๙)
      สมาธีสุ ปมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโร ปญฺจกนเยน ทุติยชฺฌาณสมาธิ
อวิตกฺกวิจารมตฺโต. เสโส อวิตกฺกอวิจาโร. (๕๐)
      สุญฺตาทีสุ ติวิธา กถา อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ.
อาคมนโต นาม เอโก ภิกฺขุ อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต
วุฏฺาติ. ตสฺส วิปสฺสนา สุญฺตา นาม โหติ. กสฺมา? อสุญฺตการกานํ ๑-
กิเลสานํ อภาวา. วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ สุญฺโต นาม โหติ. มคฺคาคมเนน
ผลสมาธิ สุญฺโต นาม. อปโร อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต
ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺาติ. ตสฺส วิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติ. กสฺมา?
นิมิตฺตการกกิเลสาภาวา. วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ อนิมิตฺโต นาม โหติ.
มคฺคาคมเนน ผลํ อนิมิตฺตํ นาม. อปโร ทุกฺขโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา
ทุกฺขโต วุฏฺาติ, ตสฺส วิปสฺสนา อปฺปณิหิตา นาม โหติ. กสฺมา?
ปณิธิการกกิเลสาภาวา. วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ อปฺปณิหิโต นาม โหติ.
มคฺคาคมเนน ผลํ อปฺปณิหิตํ นามาติ อยํ อาคมนโต กถา. มคฺคสมาธิ ปน
ราคาทีหิ สุญฺตฺตา สุญฺโต, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ
อภาวา อปฺปณิหิโตติ อยํ สคุณโต กถา. นิพฺพานํ ราคาทีหิ สุญฺตฺตา
ราคาทินิมิตฺตปณิธีนญฺจ อภาวา สุญฺตญฺเจว อนิมิตฺตญฺจ อปฺปณิหิตญฺจ.
ตทารมฺมโณ มคฺคสมาธิ สุญฺโต อนิมิตฺโต อปฺณิหิโต. อยํ อารมฺมณโต
กถา, (๕๑)
      โสเจยฺยานีติ สุจิภาวกรา โสเจยฺยปฏิปทา ธมฺมา. วิตฺถาโร ปเนตฺถ
"ตตฺถ กตมํ กายโสเจยฺยํ. ปาณาติปาตาเวรมณี"ติอาทินา นเยน วุตฺตานํ ติณฺณํ
สุจริตานํ วเสน เวทิตพฺโพ. (๕๒)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อสุญฺตตฺตการกานํ
      โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยปฏิปทา ธมฺมา. เตสํ วิตฺถาโร
"ตตฺถ กตมํ กายโมเนยฺยํ. ติวิธกายทุจฺจริตสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ
กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมณํ ๑- าณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺา
กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺา กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ,
กายสฺมึ ฉนฺทราคปฺปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรธา จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ
กายโมเนยฺยํ. ตตฺถ กตมํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ,
จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมณํ ๒- าณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺา
วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺาสหคโต ๓- มคฺโค, วาจสฺมึ ๔- ฉนฺทราคปฺปหานํ,
วจีสงฺขารนิโรธา ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ. ตตฺถ กตมํ มโนโมเนยฺยํ,
ติวิธมโนทุจฺจริตสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ,
มนารมฺมณํ ๕- าณํ มโนโมเนยฺยํ, มโนปริญฺา มโนโมเนยฺยํ, มโนปริญฺาสหคโต ๖-
มคฺโค, มนสฺมึ ฉนฺทราคปฺปหานํ, จิตฺตสงฺขารนิโรธา สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ
มโนโมเนยฺยนฺติ. ๗- (๕๓)
      โกสลฺเลสุ อาโยติ วุฑฺฒิ. อปาโยติ อวุฑฺฒิ. ตสฺส ตสฺส การณํ
อุปาโย. เตสํ ปชานนา โกสลฺลํ. วิตฺถาโร ปน วิภงฺเค วุตฺโตเยว.
      วุตฺตเญฺเหตํ: "ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ, อิเม เม ธมฺเม มนสิกโรโต
อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา
ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. อิเม วา ปน เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว
กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย
ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ
สมฺมาทิฏฺิ. อิทํ วุจฺจติ อายโกสลฺลํ. ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ. อิเม เม
ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา
จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. อิเม วา ปน เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา
เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กายารมฺมเณ   ฉ.ม. วาจารมฺมเณ   ฉ.ม. ปริญฺาสหคโต
@ ฉ.ม. วาจาย   ฉ.ม. มนารมฺมเณ   ฉ.ม. ปริญฺาสหคโต
@ ขุ. มหา. ๒๙/๖๗/๖๗
เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปญฺา ปชานนา
ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ. อิทํ วุจฺจติ อปายโกสลฺลํ. สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺา
อุปายโกสลฺลนฺ"ติ. ๑- อิทํ ปน อจฺจายิกกิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส
ติกิจฺฉนตฺถํ านุปฺปตฺติยา การณชานนวเสเนว เวทิตพฺพํ. (๕๔)
      มทาติ มชฺชนาการวเสน ปวตฺตมานา. เตสุ "อหํ นิโรโค สฏฺี
วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, น เม หริตกี ขณฺฑมฺปิ ขาทิตปุพฺพํ,
อิเม ปนญฺเ อสุกํ นาม านํ รุชฺฌติ, เภสชฺชํ ขาทามาติ วิจรนฺติ, โก
อญฺโ มาทิโส นิโรโค นามา"ติ เอวํ มานกรณํ อาโรคฺยมโท. "มหลฺลกกาเล
ปุญฺ กริสฺสาม, ทหรมฺหา ตาวา"ติ โยพฺพเน ตฺวา มานกรณํ โยพฺพนมโท.
"จิรํ ชีวึ จิรํ ชีวามิ จิรํ ชีวิสฺสามิ, สุขํ ชีวึ สุขํ ชีวามิ สุขํ
ชีวิสฺสามี"ติ เอวํ มานกรณํ ชีวิตมโท. (๕๕)
      อาธิปเตยฺเยสุ อธิปติโต อาคตํ อาธิปเตยฺยํ. เอตฺตโกมฺหิ สีเลน
สมาธินา ปญฺาย วิมุตฺติยา, น เม เอตํ ปฏิรูปนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ อธิปตึ
เชฏฺกํ กตฺวา ปาปสฺส อกรณํ อตฺตาธิปเตยฺยํ นาม. โลกํ อธิปตึ กตฺวา
อกรณํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม. โลกุตฺตรธมฺมํ อธิปตึ กตฺวา อกรณํ ธมฺมาธิปเตยฺยํ
นาม. (๕๖)
      กถาวตฺถูนีติ กถาการณานิ. อตีตํ วา อทฺธานนฺติ อตีตํ ธมฺมคตึ, ๒-
อตีเต ขนฺเธติ อตฺโถ. อปิจ "ยํ ภิกฺขเว รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ,
`อโหสี'ติ ตสฺส สงฺขา, `อโหสี'ติ ตสฺส ปญฺตฺติ `อโหสี'ติ ตสฺส สมญฺา,
น ตสฺส สงฺขา `ภวิสฺสตี'ติ น ตสฺส สงฺขา `อตฺถี'ติ ๓- เอวํ อาคเตน
นิรุตฺติปถสุตฺเตน เจตฺถ อตฺโถ ทีเปตพฺโพ. (๕๗)
      วิชฺชาติ ตมวิชฺฌนฏฺเน วิชฺชา. วิทิตกรณฏฺเนาปิ วิชฺชา.
ปุพฺเพนิวาสนุสฺสติาณญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ิตํ
ตมํ วิชฺฌติ, ปุพฺเพนิวาสญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. จุตูปปาตาาณํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิ. ๓๕/๗๗๑/๓๙๖   ฉ.ม. ธมฺมํ   สํ ขนฺธ ๑๗/๖๒/๕๙
จุติปฏิสนฺธิฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, ตญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. อาสวานํ ขเย
าณํ จตุสจฺจฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺมญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. (๕๘)
       วิหาเรสุ อฏฺ สมาปตฺติโย ทิพฺโพ วิหาโร. จตสฺโส อปฺปมญฺา
พฺรหฺมวิหาโร. ผลสมาปตฺติ อริโย วิหาโร. (๕๙)
      ปาฏิหาริยานิ เกวฏฺฏสุตฺเต วิตฺถาริตาเนว. (๖๐)
      "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทีสุ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ
สมสฏฺิยา ติกานํ วเสน อสีติสตํ ปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ติกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                            จตุกฺกวณฺณนา
      [๓๐๖] อิติ ติกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุกฺกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ "สติปฏฺานจตุกฺกํ"ปุพฺเพ วิตฺถาริตเมว. (๑)
      สมฺมปฺปธานจตุกฺเก ฉนฺทํ ชเนตีติ "โย ฉนฺโท ฉนฺทีกตา
กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท"ติ เอวํ วุตฺตํ กตฺตุกมฺยตํ ชเนติ. วายมตีติ
วายามํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ชเนติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหตีติ จิตฺตํ
อุปตฺถมฺเภติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺมปฺปธานวิภงฺเค อาคโตเยว. (๒)
      อิทฺธิปาเทสุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. ปธานภูตา
สงฺขารา ปธานสงฺขารา. สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํ. อิทฺธิยา ปาทํ,
อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค อาคโตเอว. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโต.
ฌานกถาปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาว. (๓-๔)
      [๓๐๗] ทิฏฺธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย.
อิธ ผลสมาปตฺติชฺฌานานิ, ขีณาสวสฺส อปรภาเค นิพฺพตฺติตชฺฌานานิ จ
กถิตานิ. (๕-๑)
      อาโลกสญฺ มนสิกโรตีติ ทิวา วา รตฺตึ วา สุริยจนฺทปโชตมณิอาทีนํ
อาโลกํ อาโลโกติ มนสิกโรติ. ทิวาสญฺ อธิฏฺาตีติ เอวํ
มนสิกตฺวา ทิวาติ สญฺ เปสิ. ๑- ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา
ทิฏฺโ อาโลโก, ตเถว รตฺตึ มนสิกโรติ.  ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา รตฺตึ
อาโลโก ทิฏฺโ, เอวเมว ทิวา มนสิกโรติ. อิติ วิวเฏน เจตสาติ เอวํ
อปิหิเตน จิตฺเตน. อปริโยนทฺเธนาติ สมนฺตโต อนทฺเธน. สปฺปภาสนฺติ
สโอภาสํ. าณทสฺสนปฏิลาภายาติ าณทสฺสนปฏิลาภตฺถาย. อิมินา กึ กถิตํ?
ถีนมิทฺธวิโนทนอาโลโก ๒- กถิโต ปริกมฺมอาโลโก วา. อิมินาปิ กึ กถิตํ โหติ?
ขีณาสวสฺส ทิพฺพจกฺขุาณํ, ตสฺมึ วา อาคเตปิ อนาคเตปิ ปาทกชฺฌานสมาปตฺติเมว
สนฺธาย "สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวตี"ติ วุตฺตํ. (๕-๒)
      สติสมฺปชญฺายาติ สตฺตฏฺานิกสฺส สติสมฺปชญฺสฺส อตฺถาย. วิทิตา
เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ อาทีสุ ขีณาสวสฺส วตฺถุ วิทิตํ โหติ อารมฺมณํ วิทิตํ
วตฺถารมฺมณํ วิทิตํ. วตฺถารมฺมณวิทิตตาย เอวํ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ
ติฏฺนฺติ, เอวํ นิรุชฺฌนฺติ. น เกวลญฺจ เวทนาเอว อิธ วุตฺตา, สญฺาทโยปิ,
อวุตฺตา เจตนาทโยปิ, วิทิตาว ๓- อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ นิรุชฺฌนฺติ จ.
อปิจ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ, อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อวิชฺชาสมุทยา
เวทนาสมุทโย. ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทยา ๔- ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย.
นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส สมุทยํ ปสฺสติ. เอวํ เวทนาย
อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. กถํ เวทนาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต
มนสิกโรโต ขยตูปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตูปฏฺานํ วิทิตํ
โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺตูปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ เวทนาย
อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ, ขยโต ภยโต สุญฺโต ชานาติ. กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม
วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ ฯเปฯ เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม
วิทิโต โหติ. อิมินาปิ นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๕-๓)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ เปติ   ฉ.ม. มิทฺธวิโนทนอาลาโก, อิ. มิทฺธวิโนทนอาโลโก.
@ ฉ.ม. วิทิตา จ    ฉ.ม., อิ....สมุทโย.
      อิติ รูปนฺติ อาทิ วุตฺตนยเมว. อยํ อาวุโส สมาธิภาวนาติ อยํ
อาสวานํ ขยาณสฺส ปาทกชฺฌานสมาธิภาวนา. (๕-๔)
      [๓๐๘] อปฺปมญฺาติ ปมาณํ อคฺคเหตฺวา อเสสผรณวเสน ๑-
อปฺปมญฺาว. อนุปทวณฺณนา ปน ทสฺสนภาวนา สมาธิวิธานญฺจ เอตาสํ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว. อรูปกถาปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาว. (๖๗)
      อปสฺเสนานีติ อปสฺสยานิ. สงฺขายาติ าเณน ตฺวา. ปฏิเสวตีติ
าเณน ตฺวา เสวิตพฺพยุตฺตกเมว เสวติ. ตสฺส จ วิตฺถาโร "ปฏิสงฺขา
โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี"ติ ๒- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. สงฺขาเยกํ อธิวาเสตีติ
าเณน ตฺวา อธิวาเสตพฺพยุตฺตกเมว อธิวาเสติ. วิตฺถาโร ปเนตฺถ "ปฏิสงฺขา
โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสา"ติ ๓- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. ปริวชฺเชตีติ
าเณน ตฺวา ปริวชฺเชตุํ ยุตฺตเมว ปริวชฺเชติ. ตสฺส วิตฺถาโร "ปฏิสงฺขา
โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตี"ติ ๔- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. วิโนเทตีติ
าเณน ตฺวา วิโนเทตพฺพเมว วิโนเทติ, ปนุทติ ๕- นีหรติ อนฺโต วสิตุํ
น เทติ. ตสฺส วิตฺถาโร "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อาทินา
นเยน เวทิตพฺโพ.  (๘)
                         อริยวํสจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๐๙] อริยวํสาติ อริยานํ วํสา. ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส
เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺโม
อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปฺปเวณี นาม โหติ. โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ
วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริกคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต
อริยา เยสํ เอเต วํสาติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา
จ, เอเตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ
จตุนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร
ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต อริยา, เตสํ อริยานํ วํสาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนวเสสผรณวเสน   ม.มู ๑๒/๒๓/๑๔   ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔
@ ม.มู ๑๒/๒๕/๑๕         ฉ.ม., อิ. นุทติ   ม.มู ๑๒/๒๖/๑๕
อริยวํสา. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา
โกณฺฑญฺโ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ โกนาคมโน
กสฺสโป, อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ
วํสาติ อริยวํสา. อปิจ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธ ปจฺเจกพุทฺธ
พุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. เต จ ๑- โข ปเนเต อคฺคญฺา อคฺคาติ
ชานิตพฺพา. รตฺตญฺา ทีฆรตฺตํ ปวตฺตาติ ชานิตพฺพา. วํสญฺา วํสาติ ชานิตพฺพา.
      โปราณาติ น อธุนุปฺปตฺติกา, อสงฺกิณฺณาติ อวิกิณฺณา อปนีตา.
อสงฺกิณฺณปุพฺพาติ อตีตพุทฺเธหิปิ น สงฺกิณฺณปุพฺพา, "กึ อิเมหี"ติ น
อปนีตปุพฺพา. น สงฺกิยนฺตีติ อิทานิปิ น อปนียนฺติ. น สงฺกิยิสฺสนฺตีติ
อนาคตพุทฺเธหิปิ น อปนียิสฺสนฺติ, เย โลเก วิญฺู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ
อปฺปฏิกุฏฺา, สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺูหิ อนินฺทิตา อครหิตา.
      สนฺตุฏฺโ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ. อิตรีตเรน
จีวเรนาติ น ๒- ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ, อถโข ยถาลทฺธาทีนํ
อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา
ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ. ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว
นโย. เตสํ วิตฺถารกถา สามญฺผเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อิติ อิเม ตโย
สนฺโตเส สนฺธาย "สนฺตุฏฺโ โหติ, อิตรีตเรน จีวเรน ๓- ยถาลทฺธาทีสุ เยน
เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโ โหตีติ วุตฺตํ.
      เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ,
จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ.
      ตตฺถ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกูลาทีนิ ฉ
อนุโลมจีวรานิ ชานิตพฺพานิ. อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิ. กุสจีวรํ วากจีวรํ
ผลกจีวรํ เกสกมฺพลํ วาลกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลฺลุกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ
เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. จ สทฺโท น ทิสฺสติ,   ฉ.ม. น สทฺโท น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม., อิ. จีวเรน....น ทิสฺสติ.
      จีวรกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา
อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ, อฏฺนฺนญฺจ
มาติกานํ วเสน อฏฺเขตฺตานิ ชานิตพฺพานิ.
      ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ, ปาปณิกํ, รถิกํ ๑- สงฺการโจฬกํ, ๒- โสตฺถิยํ,
สินานํ, ติตฺถํ, คตปจฺจาคตํ, อคฺคิทฑฺฒํ, โคขายิตํ, อุปจิกขายิตํ, อุนฺธูรขายิตํ,
อนฺตจฺฉินฺนํ, ทสจฺฉินฺนํ, ธชาหฏํ, ถูปํ, สมณจีวรํ, สามุทฺทิยํ, อาภิเสกิกํ, ๓-
ปนฺถิกํ, วาตาหฏํ, อิทฺธิมยํ, เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิ.
      เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ คพฺภมลหรณํ. คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ
ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํ. ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต
อานีตํ. ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํ. สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถเล ๔- ปาปิตํ.
ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํ.
อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํ. เสสํ ปากฏเมว.
      จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา จีวเร หิ ๕- วิตกฺกสนฺโตโส,
คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส,
โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส,
อุทกสนฺโตโส, โธวนสนฺโตโส, กรณสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, สุตฺตสนฺโตโส,
สิพฺพนสนฺโตโส, รชนสนฺโตโส, กปฺปสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส,
สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสชฺชนสนฺโตโสติ วีสติ สนฺโตสา. ๖-
      ตตฺถ สาทกภิกฺขุนา ๗- เตมาสํ นิพทฺธวาสํ วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ
วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติ. โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ กโรติ. ปํสุกูลิโก
อฑฺฒมาเสเนว กโรติ. อิติ มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ๘-
วิตกฺกสนฺโตสวเสน ปน สนฺตุฏฺเน ภิกฺขุนา ปาจีนขณฺฑราชีวาสิกปํสุกูลิกตฺ.
เถรสทิเสน ภวิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. รถิยํ.   ฉ.ม. สงฺการกูฏกํ, อิ. สงฺการกุฏกํ.
@ ฉ.ม., อิ. อาภิเสกิยํ.   ฉ.ม., อิ. ถลํ.
@ ฉ.ม., อิ. จีวเร หิ น ทิสฺสติ.   ฉ.ม., อิ. วีสติ สนฺโตสา น ทิสฺสติ.
@ สี. อิ. สาฏกตฺถินา ภิกฺขุนา    ฉ.ม., อิ. นาม น ทิสฺสติ.
      เถโร กิร เจติยปพฺพตวิหาเร เจติยํ วนฺทิสฺสามีติ อาคโต เจติยํ
วนฺทิตฺวา จินฺเตสิ "มยฺหํ จีวรํ ชิณฺณํ พหุนฺนํ วสนฏฺาเน ลภิสฺสามี"ติ.
โส มหาวิหารํ คนฺตฺวา สํฆตฺเถรํ ทิสฺวา วสนฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ วุฏฺโ
ปุนทิวเส จีวรํ อาทาย อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิ. เถโร กึ อาวุโสติ อาห.
คามทฺวารํ ภนฺเต คมิสฺสามีติ. อหมฺปาวุโส คมิสฺสามีติ. สาธุ ภนฺเตติ คจฺฉนฺโต
มหาโพธิทฺวารโกฏฺเก ตฺวา ปุญฺวนฺตานํ วสนฏฺาเน มนาปํ ลภิสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา อปริสุทฺโธ เม วิตกฺโกติ ตโตว ปฏินิวตฺติ. ปุนทิวเส อมฺพงฺคณสมีปํ ๑-
คโต, ๒- ปุนทิวเส มหาเจติยสฺส อุตฺตรทฺวารโต, ตเถว ปฏินิวตฺติตฺวา
จตุตฺถทิวเสปิ เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร อิมสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺโก น
ปริสุทฺโธ ภวิสฺสตีติ จีวรํ คเหตฺวา เตน สทฺธึเยว ปญฺหํ ปุจฺฉมาโน คามํ
ปาวิสิ. ตญฺจ รตฺตึ เอโก มนุสฺโส อุจฺจารปลิพุทฺโธ สาฏเกเยว วจฺจํ กตฺวา
ตํ สงฺการฏฺาเน ฉฑฺเฑสิ. ปํสุกูลิกตฺเถโร ตํ นีลมกฺขิกาหิ สมฺปริกิณฺณํ ทิสฺวา
อญฺชลึ ปคฺคเหสิ. มหาเถโร "กึ อาวุโส สงฺการฏฺานสฺส อญฺชลึ
ปคฺคณฺหาสี"ติ. "นาหํ ภนฺเต สงฺการฏฺานสฺส อญฺชลึ ปคฺคณฺหามิ, มยฺหํ ปิตุ
ทสพลสฺส ปคฺคณฺหามิ, ปุณฺณทาสิยา สรีรํ ปารุปิตฺวา ฉฑฺฑิตํ ปํสุกูลํ
ตุมฺพมตฺเต ปาณเก วิธุนิตฺวา สุสานโต คณฺหนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ ภนฺเต"ติ.
มหาเถโร "ปริสุทฺโธ วิตกฺโก ปํสุกูลิกสฺสา"ติ จินฺเตสิ. ปํสุกูลิกตฺเถโรปิ
ตสฺมึเยว าเน ิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตีณิ ผลานิ ปตฺโต ตํ สาฏกํ
คเหตฺวา จีวรํ กตฺวา ปารุปิตฺวา ปาจีนขณฺฑราชึ คนฺตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ
ปาปุณิ.
      จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน "กตฺถ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา
กมฺมฏฺานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นาม.
      ปริเยสนฺตสฺส ปน เยน วา เตน วา สทฺธึ อปริเยสิตฺวา ลชฺชึ
เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อมฺพงฺคณสมีปโต, อิ. ปปญฺหมฺพงฺคณสมีปโต   ฉ.ม., อิ. คโต น ทิสฺสติ.
      เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ ทูรโต ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ
ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว
สนฺตุสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม.
      เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิ "เอตฺตกํ ทุปฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ
เอกปฏสฺสา"ติ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม.
      จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส ปน "อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี"ติ
อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม.
      ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ
ยถาลาภสนฺโตโส นาม.
      อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ, เตน ยาปนํ
ยถาพลสนฺโตโส นาม.
      มนาปํ อญฺสฺส ทตฺวา อตฺตนา ๑- เยน เกนจิ ยาปนํ
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นาม.
      "กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ อมนาปนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ
โธวนูปเกน อุทเกน โธวนํ อุทกสนฺโตโส นาม.
      ปณฺฑุมตฺติกเครุกปูติติณปณฺณรสสงฺกิลิฏฺานิ ปน อุทกานิ วชฺเชตุํ
วฏฺฏติ.
      โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ มทฺทิตฺวา โธวนํ
โธวนสนฺโตโส นาม. ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา ตาปิตอุทเกนาปิ
โธวิตุํ วฏฺฏติ.
      เอวํ โธวิตฺวา กโรนฺตสฺส อิทํ ถูลํ, อิทํ สุขุมนฺติ อโกเปตฺวา
ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นาม.
      ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นาม.
      จีวรกรณตฺถาย ปน มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามีติ อวิจริตฺวา
รถิกาทีสุ วา เทวฏฺาเน วา อาหริตฺวาว ปาทมูเล วา ปิตํ ยงฺกิญฺจิเทว
สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ สุตฺตสนฺโตโส นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อตฺตโน.
      กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลมตฺเต สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ
กโรนฺตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิ.
ติองฺคุลมตฺเต ๑- ปน สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ
สหาเยน ภวิตพฺพํ. โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโท. อยํ สิพฺพนสนฺโตโส นาม.
      รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น จริตพฺพํ. ๒-
โสมวกฺกลาทีสุ ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํ. อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเ
วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา
รชิตพฺพํ, อยํ รชนสนฺโตโส นาม.
      นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยงฺกิญฺจิ คเหตฺวา หตฺถิปิฏฺเ นิสินฺนสฺส
ปญฺายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นาม.
      หิริโกปินปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม.
      ทุสฺสมฺปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจึ วา การกํ วา อลภนฺเตน
เปตุํ วฏฺฏติ, ลภนฺเตน น วฏฺฏติ. กตมฺปิ สเจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม
โหติ, เต จ อสนฺนิหิตา ยาว อาคมนา เปตุํ วฏฺฏติ. อาคตมตฺเตสุ ทาตพฺพํ.
ทาตุํ อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺาตพฺพํ. อญฺสฺมึ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ
อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ. อนธิฏฺิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติเยว. อธิฏฺิตํ น โหตีติ
มหาสิวตฺเถโร ๓- อาห. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม.
      วิสชฺชนฺเตน ปน มุขํ โอโลเกตฺวา น ทาตพฺพํ. สาราณียธมฺเม
ตฺวา วิสชฺชิตพฺพนฺติ อยํ วิสชฺชนสนฺโตโส นาม.
      จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจ.
เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต เวทิตพฺพา. อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ
ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ เทฺว ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต
จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโ โหติ.
@เชิงอรรถ:  สี. ทฺวงฺคุลมตฺเต  ฉ.ม. รชิตพฺพํ  ฉ.ม. มหาสีวตฺเถโร
      วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโว โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ,
เอโก น สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก เนว สนฺตุฏฺโ
โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก สนฺตุฏฺโ เจว โหติ, สนฺโตสสฺส
จ วณฺณํ กเถติ, ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ.
      อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหีนคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ.
อปฺปฏิรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข
จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺ
กโรนฺโต อุตฺตสฺสติ ปริตสฺสติ, สนฺตุฏฺโ ภิกฺขุ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น
ปริตสฺสติ. ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา. อคธิโตติ วิคตโลภคิทฺโธ.
อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อนาปนฺโน. อนชฺฌาปนฺโนติ ตณฺหาย
อโนตฺถโฏ อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตลาภปริโภเค ๑-
จ อาทีนวํ ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ ๒-
วุตฺตํ นิสฺสรณเมว ปชานนฺโต.
      อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺิยา.
เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ,
โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ วมฺเภตีติ "อิเม
ปนญฺเ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา"ติ วา "ปํสุกูลิกงฺคมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี"ติ วา
เอวํ ปรํ น วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส,
วณฺณวาทิตาทีสุ วา ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย
อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานนปญฺาย เจว สติยา จ
ยุตฺโต. อริยวํเส ิโตติ อริยวํเส ปติฏฺิโต. (๙-๑)
      อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เอตฺถาปิ
ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส
ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เคธีตลาภปริโภเค  ม.มู. สพฺพาสวสํวรสุตฺต ๑๒/๒๓/๑๔
"โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ
ผานิตํ ยาคุ ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺ"ติ โสฬส ปิณฺฑปาตา.
      ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สํฆภตฺตํ, อุทฺเทสภตฺตํ, นิมนฺตนํ, สลากภตฺตํ,
ปกฺขิกํ, อุโปสถิกํ, ปาฏิปทิกํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ,
คิลานูปฏฺากภตฺตํ, ธุรภตฺตํ, กุฏิภตฺตํ, วารภตฺตํ, วิหารภตฺตนฺติ ปณฺณรส
ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิ.
      ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส,
ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, ปฏิคฺคหณสนฺโตโส, มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส,
โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส,
อุปการสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส,
วิสชฺชนสนฺโตโสติ ปณฺณรส สนฺโตสา.
      ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตฺวา วิตกฺเกติ. ปิณฺฑปาติเกน ปน
คเณน สทฺธึ จรเกน ๑- สายํ เถรูปฏฺานกาเล "เสฺว กตฺถ ปิณฺฑาย
จริสฺสามาติ อสุกคาเม ภนฺเต"ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺาย น
วิตกฺเกตพฺพํ. เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ตฺวา วิตกฺเกตพฺพํ. ตโต ปรํ
วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร. อยํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม.
      ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ปน ๒- "กุหึ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา
กมฺมฏฺานสีเสน คนฺตพฺพํ. อยํ คมนสนฺโตโส นาม.
      ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา ลชฺชึ เปสลเมว คเหตฺวา
ปริเยสิตพฺพํ. อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม.
      ทูรโตว อาหริยมานํ ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ
จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ. อยํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม.
      "อิทํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิทํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี"ติ
อจินฺเตตฺวา ยงฺกิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมว, อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. จรตา  ฉ.ม. ปน สทฺโท น ทิสฺสติ
      เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ
คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ.
เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม
น พหุ. ทายโก ปน พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. ปฏิคฺคหณสฺมิญฺหิ
มตฺตํ อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ
น กโรติ, วิชาตมาตุยาปิ จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว
ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อยํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม.
      อฑฺฒกุลานิเยว ๑- อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํ. อยํ
โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร วุตฺตนยาเอว.
      ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามีติ เอวํ อุปการํ
ตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นาม.
      ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํ, อนุปสมฺปนฺเน สติ
เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ หราเปตฺวา ปฏิคฺคหณมตฺตํ คเหตพฺพํ. อยํ
ปริมาณสนฺโตโส นาม.
      "ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนํ อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺ"ติ เอวํ ปริภุญฺชนํ
ปริโภคสนฺโตโส นาม.
      นิทหิตฺวา นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส
นาม.
      มุขํ อโนโลเกตฺวา สาราณียธมฺเม ิเตน วิสชฺเชตพฺพํ. อยํ
วิสชฺชนสนฺโตโส นาม.
      ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ
สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ. เตสํ
วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. อิติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน
ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สทฺธกุลานิเยว.
ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโ โหติ. "วณฺณวาที"ติ อาทีนิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพานิ. (๙-๒)
      เสนาสเนนาติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ,
เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ.
      ตตฺถ เสนาสนนฺติ มญฺโจ, ปี, ภิสี, พิมฺโพหนํ, วิหาโร,
อฑฺฒโยโค, ปาสาโท, หมฺมิยํ, คุหา, เลณํ, อฏฺโฏ, มาโฬ, เวฬุคุมฺโพ,
รุกฺขมูลํ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปณฺณรส เสนาสนานิ.
      เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต
วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ ฉ เขตฺตานิ.
      เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปณฺณรส
สนฺโตสา. เต ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
      เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ อารญฺิกงฺคํ, รุกฺขมูลิกงฺคํ,
อพฺโภกาสิกงฺคํ, โสสานิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ. เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตา. อิติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ
ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโ
โหติ. (๙-๓)
      คิลานปจฺจโย ปน ปิณฺฑปาเตเยว ปวิฏฺโ. ตตฺถ
ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสิตพฺพํ. เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ
ภชติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
           ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา         ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา
           เอโก วิริยสํยุตฺโต            เทฺว จ จีวรนิสฺสิตาติ
      อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร มหาปวึ ๑- ปตฺถรมาโน
วิย สาครกุจฺฉึ ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปมํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปวึ.
จีวรสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย สุริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย
จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตส ๑- อริยวํสํ ๒- กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย
ตติยํ เสนาสนสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา อิทานิ สหสฺสนยปฏิมณฺฑิตํ จตุตฺถํ
ภาวนารามอริยวํสํ กเถตุํ ปุน จ ปรํ อาวุโส ภิกฺขุ ปหานาราโม โหตีติ
เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ อารมนํ อาราโม, อภิรตีติ อตฺโถ. ปญฺจวิเธ ปหาเน
อาราโม อสฺสาติ ปหานาราโม. กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติ, เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต
รมติ, พฺยาปาทํ ปชหนฺโต รมติ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมติ,
อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมตีติ เอวํ ปหาเน รโตติ ปหานรโต. วุตฺตนเยเนว
ภาวนาย อาราโม อสฺสาติ ภาวนาราโม. ภาวนาย รโตติ ภาวนารโต.
      อิเมสุ ปน จตูสุ อริยวํเสสุ ปุริเมหิ ตาว ๓- ตีหิ เตรสนฺนํ
ธุตงฺคานํ จตุปจฺจยสนฺโตสสฺส จ วเสน สกลํ วินยปิฏกํ กถิตํ โหติ.
ภาวนาราเมน อวเสสํ ปิฏกทฺวยํ กถิตํ โหติ. ๔- อิมมฺปน ภาวนารามอริยวํสํ ๕-
กเถนฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยา กเถตพฺโพ. ทีฆนิกาเย
ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺานสุตฺตนฺตปริยาเยน
กเถตพฺโพ. อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพ.
      ตตฺถ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยาติ โส เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต
รมติ, กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติ. อพฺยาปาทํ, พฺยาปาทํ. อาโลกสญฺ, ถีนมิทฺธํ.
อวิกฺเขปํ, อุทฺธจฺจํ. ธมฺมววฏฺานํ, วิจิกิจฺฉํ. าณํ, อวิชฺชํ. ปามุชฺชํ,
อรตึ. ปมชฺฌานํ, ปญฺจ นีวรเณ. ทุติยชฺฌานํ, วิตกฺกวิจาเร. ตติยชฺฌานํ,
ปีตึ. จตุตฺถชฺฌานํ, สุขทุกฺเข. อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต รมติ, รูปสญฺ
ปฏิฆสญฺ  นานตฺตสญฺ ปชหนฺโต รมติ. วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ฯเปฯ
เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต รมติ, อากิญฺจญฺายตนสญฺ
ปชหนฺโต รมติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑปาตสนฺโตสํ.   ฉ.ม., อริยวํสํ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. ตาว น ทิสฺสติ,   ฉ,ม., อิ. กถิตํ โหติ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม., อิ. ภาวนารามตํ.
      อนิจฺจานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต รมติ, นิจฺจสญฺ  ปชหนฺโต รมติ.
ทุกฺขานุปสฺสนํ, สุขสญฺ. อนตฺตานุปสฺสนํ, อตฺตสญฺ. นิพฺพิทานุปสฺสนํ, นนฺทึ.
วิราคานุปสฺสนํ, ราคํ. นิโรธานุปสฺสนํ, สมุทยํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ, อาทานํ.
ขยานุปสฺสนํ, ฆนสญฺ. วยานุปสฺสนํ, อายูหนํ. วิปริณามานุปสฺสนํ, ธุวสญฺ.
อนิมิตฺตานุปสฺสนํ, นิมิตฺตํ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ, ปณิธึ. สุญฺตานุปสฺสนํ,
อภินิเวสํ. อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนํ, สาราทานาภินิเวสํ. ยถาภูตาณทสฺสนํ,
สมฺโมหาภินิเวสํ. อาทีนวานุปสฺสนํ, อาลยาภินิเวสํ. ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ,
อปฺปฏิสงฺขํ. วิวฏฺฏานุปสฺสนํ, สํโยคาภินิเวสํ. โสตาปตฺติมคฺคํ, ทิฏฺเกฏฺเ
กิเลเส. สกทาคามิมคฺคํ, โอฬาริเก กิเลเส. อนาคามิมคฺคํ, อณุสหคเต
กิเลเส. อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมติ, สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมตีติ เอวํ
ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยา กเถตพฺโพ.
      ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพติ ๑- เอกํ ธมฺมํ
ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ ฯเปฯ ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต
รมติ, ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. กตมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ.
กายคตาสตึ สาตสหคตํ. อิมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ. กตมํ เอกํ ธมฺมํ
ปชหนฺโต รมติ. อสฺมิมานํ. อิมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ. กตเม เทฺว
ธมฺเม ฯเปฯ กตเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ. ทส กสิณายตนานิ. อิเม
ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ. กตเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. ทส มิจฺฉตฺเต.
อิเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ
เอวํ ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ.
      มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพติ ๒- เอกายโน
อยํ ๓- ภิกฺขเว มคฺโค ฯเปฯ ยาวเทว าณมตฺตาย ปฏิสฺสติมตฺตาย อนิสฺสิโต
จ วิหรติ น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ. เอวมฺปิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม
โหติ ภาวนารโต, ปหานาราโม โหติ ปหานรโต. ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ
คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ ฯเปฯ ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ
ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวฏฺิกาย ฉฑฺฑิตํ ฯเปฯ ปูตีนิ จุณฺณกชาตานิ. โส อิมเมว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กเถตพฺโพ... น ทิสฺสติ.   ฉ.ม., อิ. กเถตพฺโพ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ.
กายํ อุปสํหรติ, อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติ. อิติ
อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ ฯเปฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ
ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺานสุตฺตนฺตปริยาเยน
กเถตพฺโพ.
      อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยนาติ สพฺเพปิ สงฺขเต ธมฺเม ๑- อนิจฺจโต
ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต ฯเปฯ สงฺกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสนฺโต รมติ. อยํ โข
ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนารามโต โหตีติ เอวํ นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพ.
      เนว อตฺตานุกฺกํเสตีติ อชฺช เม สฏฺี วา สตฺตติ วา วสฺสานิ
อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส, โก มยา สทิโส อตฺถีติ
เอวํ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํวมฺเภตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ๒-
วิปสฺสนามตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กึ อิเม วิสฏฺกมฺมฏฺานา จรนฺตีติ เอวํ ปรวมฺภนํ น
กโรตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. (๙-๔)
      [๓๑๐] ปธานานีติ อุตฺตมวิริยานิ. สํวรปธานนฺติ จกฺขฺวาทีนิ
สํวรนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. ปหานปธานนฺติ กามวิตกฺกาทโย ปชหนฺตสฺส
อุปฺปนฺนวิริยํ. ภาวนาปธานนฺติ โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ.
อนุรกฺขนาปธานนฺติ สมาธินิมิตฺตํ อนุรกฺขนตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. (๑๐-๑)
      วิเวกนิสฺสิตนฺติ อาทีสุ วิเวโก วิราโค นิโรโธติ ตีณิปิ นิพฺพานสฺส
นามานิ. นิพฺพานญฺหิ อุปธิวิเวกตฺตา วิเวโก. ตํ อาคมฺม ราคาทโย วิรชฺชนฺตีติ
วิราโค. นิรุชฺฌนฺตีติ นิโรโธ. ตสฺมา "วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ อาทีสุ อารมฺมณวเสน
วา อธิคนฺตพฺพวเสน วา นิพฺพานนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ เอตฺถ
เทฺว โวสฺสคฺคา ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จ. ตตฺถ วิปสฺสนา
ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค. มคฺโค
อารมฺมณวเสน นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค. ตสฺมา
โวสฺสคฺคปริณามินฺติ ยถา ภาวิยมาโน สติสมฺโพชฺฌงฺโค โวสฺสคฺคตฺถาย ปริณามติ,
วิปสฺสนาภาวญฺจ มคฺคภาวญฺจ ปาปุณาติ, เอวํ ภาเวตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย. (๑๐-๓)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธมฺเม น ทิสฺสติ.   ฉ.ม., อิ. อนตฺตา น ทิสฺสติ.
      ภทฺทกนฺติ ภทฺทกํ สมาธินิมิตฺตํ วุจฺจติ. อฏฺิกสญฺาทิวเสน อธิคโต
สมาธิเยว. อนุรกฺขตีติ สมาธิปริปนฺถิกธมฺเม ๑- ราคโทสโมเห โสเธนฺโต รกฺขติ.
เอตฺถ จ อฏฺิกสญฺาทิกา ปญฺเจว สญฺา วุตฺตา. อิมสฺมึ ปน าเน ทสปิ
อสุภานิ วิตฺถาเรน ๒- กเถตพฺพานิ. เตสํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตเยว.
(๑๐-๔)
      ธมฺเม าณนฺติ เอกปฏิเวธวเสน จตุสจฺจธมฺเม าณํ จตุสจฺจพฺภนฺตเร
นิโรธธมฺเม าณญฺจ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ ธมฺเม าณํ, จตูสุ
มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ าณนฺ"ติ. ๓- อนฺวเย าณนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจกฺขโต
ทิสฺวา ยถา อิทานิ, เอวํ อตีเตปิ อนาคเตปิ อิเมเยว ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ,
อยเมว ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อยเมว นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, อยเมว มคฺโค
มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ ตสฺส าณสฺส อนุคติยํ าณํ. เตนาห "โส อิมินา
ธมฺเมน าเตน ทิฏฺเน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาเฬฺหน อตีตานาคเต นยํ
เนตี"ติ. ๓- ปริเย าณนฺติ ปเรสํ จิตฺตปริจฺเฉเท าณํ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ
ปริจฺเฉเท าณํ, อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ
ปชานาตี"ติ ๔- วิตฺถาเรตพฺพํ. เปตฺวา ปน อิมานิ ตีณิ าณานิ อวเสสํ
สมฺมติาณํ ๕- นาม. ยถาห "ตตฺถ กตมํ สมฺมติาณํ, เปตฺวา ธมฺเม าณํ
เปตฺวา อนฺวเย าณํ เปตฺวา ปริจฺเฉเท าณํ อวเสสํ สมฺมติาณนฺ"ติ. ๖- (๑๑)
      ทุกฺเข าณาทีหิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคมนํ
จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ กถิตํ. ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, เทฺว วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ
อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏ. ทฺวีสุ สจฺเจสุ อาจริยสนฺติเก ปริยตฺตึ อุคฺคเหตฺวา
กมฺมํ กโรติ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ "นิโรธสจฺจํ นาม สุนฺทรํ ๗- อิฏฺ กนฺตํ มนาปํ,
มคฺคสจฺจํ นาม อิฏฺ กนฺตํ มนาปนฺ"ติ สวนวเสน กมฺมํ กโรติ. ทฺวีสุ
สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ วฏฺฏติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธ
วฏฺฏติ. ตีณิ กิจฺจวเสน ปฏิวิชฺฌติ, เอกํ อารมฺมณวเสน. เทฺว สจฺจานิ
ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, เทฺว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. (๑๒)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริปนฺธกธมฺเม, สี. ปาริปกฺขิกธมฺเม   ฉ.ม. วิตฺถาเรตฺวา.
@ อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๐   อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๑
@ ฉ.ม., อิ. สมฺมุติ, เอวมุปริปิ.   อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๒
@ ฉ.ม., อิ. สุนฺทรํ น ทิสฺสติ.
                      โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๑๑] โสตาปตฺติยงฺคานีติ โสตาปตฺติยา องฺคานิ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส
ปฏิลาภการณานีติ อตฺโถ. สปฺปุริสสํเสโวติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อุปสงฺกมิตฺวา
เสวนํ. สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ สปฺปายสฺส เตปิฏกสฺส ธมฺมสฺส สวนํ. โยนิโสมนสิกาโรติ
อนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโร. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส
อนุธมฺมภูตาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ. (๑๓)
      อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทน. "อิติปิ โส ภควา"ติ อาทีนิ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิ. ผลธาตุอาหารจตุกฺกานิ อุตฺตานตฺถาเนว. อปิเจตฺถ
ลูขปณีตวตฺถุวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา. (๑๔-๑๗)
      วิาณฏฺิติโยติ วิญฺาณํ เอตาสุ ติฏฺตีติ วิญฺาณฏฺิติโย.
อารมฺมณฏฺิติวเสเนตํ วุตฺตํ. รูปูปายนฺติ รูปํ อุปคตํ หุตฺวา.
ปญฺจโวการภวสฺมิญฺหิ อภิสงฺขารวิญฺาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ
วุตฺตํ. รูปารมฺมณนฺติ รูปกฺขนฺธโคจรํ. รูปปฺปติฏฺนฺติ รูเป ปติฏฺิตํ หุตฺวา.
นนฺทูปเสจนนฺติ โลภสหคตสมฺปยุตฺตาย นนฺทิยาว อุปสิตํ ๑- หุตฺวา. อิตรํ
อุปนิสฺสยโกฏิยา. วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ สฏฺีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ
เอวํ ปวตฺตมานํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เวทนูปายาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิเมหิ ปน ตีหิ ปเทหิ จตุโวการภเว อภิสงฺขารวิญฺาณํ วุตฺตํ. ตสฺส ยาวตายุกํ
ปตตฺตนวเสน วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนา เวทิตพฺพา. จตุกฺกวเสน ปน เทสนาย
อาคตตฺตา วิญฺาณูปายนฺติ น วุตฺตํ. เอวํ วุจฺจมาโน ๒- จ "กตมํ นุ โข เอตฺถ
กมฺมวิญฺาณํ, กตมํ วิปากวิญฺาณนฺ"ติ สมฺโมโหว ภเวยฺย, ตสฺมาปิ น วุตฺตํ.
อคติคมนานิ วิตฺถาริตาเนว. (๑๘-๑๙)
      จีวรเหตูติ กตฺถ มนาปํ จีวรํ ลภิสฺสามีติ จีวรการณา อุปฺปชฺชติ.
อิติภวาภวเหตูติ เอตฺถ อิตีติ นิทสฺสเน ๓- นิปาโต. ยถา จีวราทิเหตุ, เอวํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปสิตฺตํ  ฉ.ม. วุจฺจมาเน  ฉ.ม. นิทสฺสนตฺเถ
ภวาภวเหตูปีติ อตฺโถ. ภวาภโวติ เจตฺถ ปณีตปณีตตรานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ
อธิปฺเปตานิ. อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ตณฺหุปฺปาทานํ ปหานตฺถาย ปฏิปาฏิยาว
จตฺตาโร อริยวํสา เทสิตาติ เวทิตพฺพา. ปฏิปทาจตุกฺกํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
อกฺขมาทีสุ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ น ขมตีติ อกฺขมา. ขมตีติ ขมา.
อินฺทฺริยทมนํ ทมา. "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๑- อาทินา นเยน
วิตกฺกสมนํ สมา. (๒๐-๒๒)
      ธมฺมปทานีติ ธมฺมโกฏฺาสานิ. อนภิชฺฌา ธมฺมปทนฺนาม อโลโภ
วา อโลภสีเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วา. อพฺยาปาโท
ธมฺมปทนฺนาม อโกโป วา เมตฺตาสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วา. สมฺมาสติ
ธมฺมปทนฺนาม สุปฏฺิตสฺสติ วา สติสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วา. สมฺมาสมาธิ
ธมฺมปทนฺนาม สมาปตฺติ วา อฏฺสมาปตฺติวเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ
วา. ทสาสุภวเสน วา อธิคตชฺฌานาทีนิ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ. จตุพฺรหฺมวิหารวเสน
อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ. ทสานุสฺสติอาหาเรปฏิกูลสญฺาวเสน
อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ. ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ
สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺติ. (๒๓)
      ธมฺมสมาทาเนสุ ปมํ อเจลกปฏิปทา. ทุติยํ ติพฺพกิเลสสฺส อรหตฺตํ
คเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อสฺสุมุขสฺสาปิ รุทโต ปริสุทฺธพฺรหฺมจริยจรณํ. ตติยํ
กาเมสุ ปาตพฺยตา. จตุตฺถํ จตฺตาโร ปจฺจเย อลภมานสฺสาปิ ฌานวิปสฺสนาวเสน
สุขสมงฺคิโน สาสนพฺรหฺมจริยํ. (๒๔)
      ธมฺมกฺขนฺธาติ เอตฺถ คุณฏฺโ ขนฺธฏฺโ. สีลกฺขนฺโธติ สีลคุโณ.
เอตฺถ จ ผลสีลํ อธิปฺเปตํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ จตูสุปิ าเนสุ
ผลเมว วุตฺตํ. (๒๕)
      พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเน อกมฺปิยฏฺเน จ พลานิ. เตสํ ปฏิปกฺเขหิ
โกสชฺชาทีหิ อกมฺปนียตา เวทิตพฺพา. สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน
โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานิ. (๒๖)
@เชิงอรรถ:  ม.มู. สพฺพาสวสํวรสุตฺต ๑๒/๒๖/๑๕
      อธิฏฺานานีติ เอตฺถ อธีติ อุปสคฺคมตฺตํ. อตฺถโต ปน เตน วา
ติฏฺนฺติ, ตตฺถ วา ติฏฺนฺติ, านเมว วา ตํ ตํ คุณาธิกานํ ปุริสานํ
อธิฏฺานํ, ปญฺาว อธิฏฺานํ ปญฺาธิฏฺานํ. เอตฺถ จ ปเมน อคฺคผลปญฺา.
ทุติเยน วจีสจฺจํ. ตติเยน อามิสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน กิเลสูปสโม กถิโตติ
เวทิตพฺโพ. ปเมน วา ๑- กมฺมสฺสกตปญฺ วิปสฺสนาปญฺ วา อาทึ กตฺวา
ผลปญฺา กถิตา. ทุติเยน วจีสจฺจํ อาทึ กตฺวา ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ. ตติเยน
อามิสปริจฺจาคํ อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน
สมาปตฺติวิกฺขมฺภิเต กิเลเส อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสวูปสโม. ปญฺาธิฏฺาเนน
วา เอเกน อรหตฺตผลปญฺา กถิตา. เสเสหิ ปรมตฺถสจฺจํ. สจฺจาธิฏฺาเนน
วา เอเกน ปรมตฺถสจฺจํ กถิตํ. เสเสหิ อรหตฺตผลปญฺาติ มูสิยาภยตฺเถโร ๒-
อาห. (๒๗)
                      ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๑๒] ปญฺหพฺยากรณานิ มหาปเทสกถาย วิตฺถาริตาเนว. (๒๘)
      กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสากุสลกมฺมปถกมฺมํ. กณฺหวิปากนฺติ อปาเย
นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํ. สุกฺกนฺติ ปณฺฑรํ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมํ. ๓- สุกฺกวิปากนฺติ
สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรวิปากํ. กณฺหสุกฺกนฺติ มิสฺสกกมฺมํ. กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ
สุขทุกฺขวิปากํ. มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ
มงฺคลหตฺถิฏฺานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทิยติ. กุสเลน ราชกุเลปิ
นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทิยติ. อกณฺหอสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ
จตุมคฺคาณํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. ยทิ
สุกฺกํ ภเวยฺย. สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย. อุภยวิปากสฺส ปน อทานโต
อกณฺหาสุกฺกวิปากตฺตา อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. (๒๙)
      สจฺฉิกรณียาติ ปจฺจกฺขกรเณน เจว ปฏิลาเภน จ สจฺฉิกาตพฺพา.
จกฺขุนาติ ทิพฺพจกฺขุนา. กาเยนาติ สหชาตนามกาเยน. ปญฺายาติ
อรหตฺตผลาเณน. (๓๐)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฺเมน จ  ฉ.ม., อิ. มูสิกาภยตฺเถโร  ฉ.ม., อิ. กุสลกมฺมปถกมฺมํ.
      โอฆาติ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. ตตฺถ
ปญฺจกามคุณิโก ราโค กาโมโฆ. รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ภโวโฆ. ตถา
ฌานนิกฺกนฺติ สสฺสตทิฏฺิสหคโต จ ราโค. ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ทิฏฺโโฆ. (๓๑)
      วฏฺฏสฺมึ โยเชนฺตีติ โยคา. เต โอฆา วิย เวทิตพฺพา. (๓๒)
      วิสํโยเชนฺตีติ วิสํโยคา. ตตฺถ อสุภชฺฌานํ กามโยควิสํโยโค. ตํ
ปาทกํ กตฺวา อธิคโต อนาคามิมคฺโค เอกนฺเตเนว กามโยควิสํโยโค นาม.
อรหตฺตมคฺโค ภวโยควิสํโยโค นาม. โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺิโยควิสํโยโค นาม.
อรหตฺตมคฺโค อวิชฺชาโยควิสํโยโค นาม. (๓๓)
      คนฺถนวเสน คนฺถา. วฏฺฏสฺมึ นามกายญฺเจว รูปกายญฺจ คนฺถติ
พนฺธติ ปลิพุทฺธตีติ กายคนฺโถ. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ,
โมฆมญฺนฺติ ๑- เอวํ ปวตฺโต ทิฏฺาภินิเวโส. (๓๔)
      อุปาทานานีติ อาทานคฺคหณานิ. กาโมติ ราโค, โสเยว คหณฏฺเน
อุปาทานนฺติ กามูปาทานํ. ทิฏฺีติ มิจฺฉาทิฏฺิ, สาปิ คหณฏฺเน อุปาทานนฺติ
ทิฏฺุปาทานํ. อิมินา สุทฺธีติ เอวํ สีลวตฺตานํ คหณํ สีลพฺพตุปาทานํ. อตฺตาติ
เอเตน วทติ เจว อุปาทิยติ จาติ อตฺตวาทุปาทานํ. (๓๕)
      โยนิโยติ โกฏฺาสา. อณฺเฑ ชาตาติ อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตาติ
ชลาพุชา. สํเสเท ชาตาติ สํเสทชา. สยนสฺมึ ๒- ปูติมจฺฉาทีสุ จ นิพฺพตฺตานํ
เอตํ อธิวจนํ. เวเคน อาคนฺตฺวา อุปปติตา วิยาติ โอปปาติกา. ตตฺถ
เทวมนุสฺเสสุ สํเสทชโอปปาติกานํ อยํ วิเสโส. สํเสทชา มนฺทา ทหรา หุตฺวา
นิพฺพตฺตนฺติ. โอปปาติกา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวา. มนุสฺเสสุ หิ ภุมฺมเทเวสุ
จ อิมา จตสฺโสปิ โยนิโย ลพฺภนฺติ. ตถา ติรจฺฉาเนสุ สุปณฺณนาคาทีสุ.
วุตฺตญฺเหตํ "ตตฺร ๓- ภิกฺขเว อณฺฑชา สุปณฺณา อณฺฑเช ๔- นาเค หรนฺติ,
น ชลาพุเช น สํเสทเช น โอปปาติเก"ติ. ๕- จาตุมฺมหาราชิกโต ปฏฺาย
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๑๔๔/๒๖๗ คนฺถโคจฺฉก ทุกนิกฺเขป   สี. สํเสทสฺมึ
@ ฉ.ม., อิ. ตตฺถ   ฉ.ม. อณฺฑเชว   สํ. ขนฺธ. ๑๗/๓๙๓/๒๑๐ หรนฺติสุตฺต
อุปริ เทวา โอปปาติกาเยว. ตถา เนรยิกา. เปเตสุ จตสฺโสปิ ลพฺภนฺติ.
คพฺภาวกฺกนฺติโย สมฺปสาทนิเย กถิตาเอว. (๓๖-๓๗)
      อตฺตภาวปฏิลาเภสุ ปโม ขิฑฺฑาปโทสิกวเสน เวทิตพฺโพ. ทุติโย
โอรมฺภิกาทีหิ ฆาติยมานอุรมฺภาทิวเสน. ตติโย มโนปโทสิกวเสน. จตุตฺโถ
จาตุมฺมหาราชิเก อุปาทาย อุปริ เสสเทวตาวเสน. เต หิ เทวา เนว
อตฺตสญฺเจตนาย มรนฺติ, น ปรสญฺเจตนาย. (๓๘)
                      ทกฺขิณาวิสุทฺธาทิจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๑๓] ทกฺขิณาวิสุทฺธิโยติ ทานสงฺขาตา ทกฺขิณา วิสุชฺฌนฺติ
มหปฺผลา โหนฺติ เอตาหีติ ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย.
      ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ ทายโก สีลวา โหติ,
ธมฺเมน อุปฺปนฺนํ เทยฺยธมฺมํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ทุสฺสีโล. อยํ ทกฺขิณา
เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส ทกฺขิณาสทิสา. ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ โน ทายกโตติ
ยตฺถ ปฏิคฺคาหโก สีลวา โหติ, ทายโก ทุสฺสีโล, อธมฺเมนุปฺปนฺนํ เทติ, อยํ
ทกฺขิณา โจรฆาตกสฺส ทกฺขิณาสทิสา. เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน
ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ อุโภปิ ทุสฺสีลา, เทยฺยธมฺโมปิ อธมฺเมน นิพฺพตฺโต.
วิปริยาเยน จตุตฺถา เวทิตพฺพา. (๓๙)
      สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคหการณานิ. ตานิ เหฏฺา วิภตฺตาเนว. (๔๐)
      อนริยโวหาราติ อนริยานํ ลามกานํ โวหารา. (๔๑)
      อริยโวหาราติ อริยานํ สปฺปุริสานํ โวหารา. (๔๒)
      ทิฏวาทิตาติ ทิฏฺ มยาติ เอวํวาทิตา. เอตฺถ จ ตํตํสมุฏฺาปกเจตนาวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๔๓-๔๖)
                        อตฺตนฺตปาทิจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๑๔] อตฺตนฺตปาทีสุ ปโม อเจลโก. ทุติโย โอรมฺภิกาทีสุ
อญฺตโร. ตติโย ยญฺยาชโก. จตุตฺโถ สาสเน สมฺมาปฏิปนฺโน. (๔๗)
      อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ ปโม โย สยํ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ
สีลาทีสุ น สมาทเปติ อายสฺมา วกฺกลิตฺเถโร วิย. ทุติโย โย อตฺตนา น
สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา อุปนนฺโท วิย. ตติโย โย
เนว อตฺตนา สีลาทิสมฺปนฺโน, น ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ เทวทตฺโต วิย.
จตุตฺโถ โย อตฺตนา จ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรญฺจ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา
มหากสฺสโป วิย. (๔๘)
      ตมาทีสุ ตโมติ อนฺธการภูโต. ตมปรายโนติ ตมเมว ปรํ อยนํ
คติ อสฺสาติ ตมปรายโน. เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ปโม
นีเจ จณฺฑาลาทิกุเล ทุชฺชีวิเต หีนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ
ปริปูเรติ. ทุติโย ตถาวิโธ หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. ตติโย อุฬาเร ๑-
ขตฺติยาทิกุเล พหุอนฺนปาเน สมฺปนฺนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ
ปริปูเรติ. จตุตฺโถ ตาทิโสว หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. (๔๙)
      สมณมจโลติ สมณอจโล. มกาโร ปทสนฺธิมตฺตํ. โส โสตาปนฺโน
เวทิตพฺโพ. โสตาปนฺโน หิ จตูหิ วาเตหิ อินฺทขีโล วิย ปรปฺปวาเทหิ
อกมฺปิโย. อจลสทฺธาย สมนฺนาคโตติ สมณมจโล. วุตฺตมฺปิ เจตํ "กตโม จ
ปุคฺคโล สมณมจโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโชนานํ ปริกฺขยา"ติ ๒-
วิตฺถาโร. ราคโทสานํ ปน ตนุภูตตฺตา สกทาคามี สมณปทุโม นาม. เตนาห
"กตโม จ ปุคฺคโล สมณปทุโม, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโชนานํ
ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ
อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปทุโม"ติ. ราคโทสานํ
อภาวา ขิปฺปเมว ปุปฺผิสฺสตีติ อนาคามี สมณปุณฺฑรีโก นาม. เตนาห "กตโม
จ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ฯเปฯ
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก"ติ. ๓- อรหา ปน สพฺเพสํปิ ถทฺธกรกิเลสานํ ๔-
อภาวา สมเณสุ สมณสุขุมาโล นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล
@เชิงอรรถ:  อิ. อุฬาริเก   อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส
@ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส   ฉ.ม., อิ. คนฺถการกิเลสานํ
สมเณสุ สมณสุขุมาโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช
วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมเณสุ สมณสุขุมาโล"ติ. ๑- (๕๐)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ สมปญฺาสาย
จตุกฺกานํ วเสน เทฺว ปญฺหสตานิ กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        จตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                            ปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๕] อิติ จตุกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปญฺจกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. เสสา
โลกิยโลกุตฺตรา. อุปาทานกฺขนฺธา โลกิยาว. วิตฺถารโต ปน ขนฺธกถา
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. กามคุณา เหฏฺา วิตฺถาริตาว. (๑-๓)
      สุกตทุกฺกฏาทีหิ คนฺตพฺพาติ คติโย. นิรโยติ นิรสฺสาโท. สโหกาเสน
ขนฺธา กถิตา. อิโต ๒- ปเรสุ ตีสุ ปเทสุ ๓- นิพฺพตฺตกฺขนฺธาว วุตฺตา. จตุตฺเถ
โอกาโสปิ. (๔)
      อาวาเส มจฺฉริยํ. อาวาสมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ
อาคนฺตุกํ ทิสฺวา "เอตฺถ เจติยสฺส วา สํฆสฺส วา ปริกฺขาโร ปิโต"ติอาทีนิ
วตฺวา สํฆิกมฺปิ อาวาสํ นิวาเรติ. โส กาลํ กตฺวา เปโต วา อชคโร วา
หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. กุเล มจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ เตหิ
เตหิ การเณหิ อตฺตโน อุปฏฺากกุเล อญฺเสํ ปเวสนมฺปิ นิวาเรติ. ลาเภ
มจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สํฆิกมฺปิ ลาภํ มจฺฉรายนฺโต
ยถา อญฺเ น ลภนฺติ, เอวํ กโรติ. วณฺเณ มจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยํ. วณฺโณติ
เจตฺถ สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ เวทิตพฺโพ. ปริยตฺติธมฺเม มจฺฉริยํ
ธมฺมมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ "อิมํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา เอโส มํ
อภิภวิสฺสตี"ติ อญฺสส น เทติ. โย ปน ธมฺมานุคฺคเหน วา ปุคฺคลานุคฺคเหน
วา น เทติ, น ตํ มจฺฉริยํ. (๕)
@เชิงอรรถ:  อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙   ฉ.ม., อิ. ตโต   ฉ.ม., อิ. ปเทสุ น ทิสฺสติ.
      จิตฺตํ นิวาเรนฺติ ปริโยนทฺธนฺตีติ นีวรณานิ. กามจฺฉนฺโท
นีวรณปฺปตฺโต อรหตฺตมคฺควชฺโฌ. กามราคานุสโย กามราคสญฺโชนปฺปตฺโต
อนาคามิมคฺควชฺโฌ. ถีนํ จิตฺตเคลญฺ. มิทฺธํ ขนฺธตฺตยเคลญฺ. อุภยมฺปิ
อรหตฺตมคฺควชฺฌํ. ตถา อุทฺธจฺจํ. กุกฺกุจฺจํ อนาคามิมคฺควชฺฌํ. วิจิกิจฺฉา
ปมมคฺควชฺฌา. (๖)
      สญฺโชนานีติ พนฺธนานิ. เตหิ ปน พนฺเธสุ ปุคฺคเลสุ รูปารูปภเว
นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา ๑- พหิ สยิตา นาม. เตสญฺหิ
กามภเว พนฺธนํ. กามภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา อนฺโต สยิตา นาม.
เตสญฺหิ รูปารูปภเว พนฺธนํ. กามภเว โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา
อนฺโต สยิตา นาม. รูปารูปภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา พหิ สยิตา นาม.
ขีณาสโว สพฺพตฺถ อพนฺธโน. (๗-๘)
      สิกฺขิตพฺพํ ปทํ สิกฺขาปทํ. สิกฺขาโกฏฺาโสติ อตฺโถ. สิกฺขาย วา ปทํ
สิกฺขาปทํ, อธิจิตฺตอธิปญฺาสิกฺขาย อธิคมูปาโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
วิตฺถารโต ปน สิกฺขาปทกถา วิภงฺคปฺปกรเณ สิกฺขาปทวิภงฺเค อาคตาเยว. (๙)
                        อภพฺพฏฺาทิปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๖] "อภพฺโพ อาวุโส ขีณาสโว ภิกฺขุ สญฺจิจฺจ ปาณนฺ"ติอาทิ
เทสนาสีสเมว, โสตาปนฺนาทโยปิ ปน อภพฺพา. ปุถุชฺชนขีณาสวานํ
นินฺทาปสํสตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตํ. ปุถุชฺชโน นาม คาเรโยฺห, มาตุฆาตาทีนิปิ กโรติ.
ขีณาสโว ปน ปาสํโส, กุนฺถกิปีลกฆาตาทีนิปิ ๒- น กโรตีติ. (๑๐)
      พฺยสเนสุ พฺยสตีติ ๓- พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ.
าตีนํ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ าติวินาโสติ อตฺโถ. โภคานํ
พฺยสนํ โภคพฺยสนํ. ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโคเอว พฺยสนํ
โรคพฺยสนํ, โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, สีลสฺส พฺยสนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. พทฺธา. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. กุนฺถกิปิลฺลิกฆาตาทีนิปิ, อิ. สญฺจิจฺจ
@กุนฺถกิปิลฺลกฆาตาทีนิ    ฉ.ม. วิยสฺสตีติ, อิ. วยสฺสตีติ
สีลพฺยสนํ. ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺิเยว
พฺยสนํ ทิฏิพฺยสนํ. เอตฺถ จ าติพฺยสนาทีนิ ตีณิ เนว อกุสลานิ น
ติลกฺขณาหตานิ. สีลทิฏฺิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ ติลกฺขณาหตํ. เตเนว "นาวุโส
สตฺตา าติพฺยสนเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๑)
      าติสมฺปทาติ าตีนํ สมฺปทา ปาริปูริ พหุภาโว. โภคสมฺปทายปิ
เอเสว นโย. อาโรคฺยสฺส สมฺปทา อาโรคฺยสมฺปทา. ปาริปูริ ทีฆรตฺตํ อโรคตา.
สีลทิฏฺิสมฺปทาสุปิ เอเสว นโย. อิธาปิ ๑- าติสมฺปทาทโย โน กุสลา, น
ติลกฺขณาหตา. สีลทิฏฺิสมฺปทา กุสลา, ติลกฺขณาหตา. เตเนว "นาวุโส สตฺตา
าติสมฺปทาเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๒)
      สีลวิปตฺติสีลสมฺปตฺติกถา มหาปรินิพฺพาเน วิตฺถาริตาว. (๑๓-๑๔)
      โจทเกนาติ วตฺถุสํสนฺทสฺสนา, อาปตฺติสํสนฺทสฺสนา, สํวาสปฏิกฺเขโป,
สามีจิปฏิกฺเขโปติ จตูหิ โจทนาวตฺถูหิ โจทยมาเนน. กาเลน วกฺขามิ โน
อกาเลนาติ เอตฺถ จุทิตกสฺส กาโล กถิโต, น โจทกสฺส. ปรํ โจเทนฺเตน
หิ ปริสมชฺเฌ วา อุโปสถปวารณคฺเค วา อาสนสาลาโภชนสาลาทีสุ วา น
โจเทตพฺพํ. ทิวาฏฺาเน นิสินฺนกาเล "กโรตายสฺมา โอกาสํ, อหํ อายสฺมนฺตํ
วตฺตุกาโม"ติ เอวํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทตพฺพํ. ปุคฺคลํ ปน อุปปริกฺขิตฺวา
โย โลลปุคฺคโล อภูตํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อยสํ อาโรเปติ, โส โอกาสกมฺมํ วินาปิ
โจเทตพฺโพ. ภูเตนาติ ตจฺเฉน สภาเวน. สเณฺหนาติ มฏฺเน มุทุเกน.
อตฺถสญฺหิเตนาติ อตฺถกามตาย หิตกามตาย อุเปเตน. (๑๕)
                        ปธานิยงฺคปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๗] ปธานิยงฺคานีติ ปธานํ วุจฺจติ ปทหนภาโว, ๒- ปธานมสฺส
อตฺถีติ ปธานิโย, ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ ปธานิยงฺคานิ. สทฺโธติ
@เชิงอรรถ:  อิ. อิมานิ    ฉ.ม., อิ. ปทหนํ
สทฺธาย สมนฺนาคโต. สทฺธา ปเนสา อาคมนสทฺธา, อธิคมนสทฺธา,
โอกปฺปนสทฺธา, ปสาทสทฺธาติ จตุพฺพิธา. ตตฺถ สพฺพญฺุโพธิสตฺตานํ สทฺธา
อภินีหารโต ปฏฺาย ๑- อาคตตฺตา อาคมนสทฺธา นาม. อริยสาวกานํ ปฏิเวเธน
อธิคตตฺตา อธิคมนสทฺธา นาม. พุทฺโธ ธมฺโม สํโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน
โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นาม. ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทสทฺธา นาม. อิธ
โอกปฺปนสทฺธา อธิปฺเปตา. โพธินฺติ จตุตฺถมคฺคาณํ. ตํ สุปฏิวิทฺธํ ตถาคเตนาติ
สทฺทหติ. เทสนาสีสเมว เจตํ, อิมินา ปน องฺเคน ตีสุปิ รตเนสุ สทฺธา
อธิปฺเปตา. ยสฺส หิ พุทฺธาทีสุ ปสาโท พลวา, ตสฺส ปธานวิริยํ อิชฺฌติ.
อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยา. ๒-
คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ อติสีตคฺคหณิโก หิ ๓-
สีตภีรุ โหติ, อจฺจุณฺหคฺคหณิโก อุณฺหภีรุ โหติ, เตสํ ปธานํ น อิชฺฌติ.
มชฺฌิมคฺคหณิกสฺส อิชฺฌติ. เตนาห "มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายา"ติ. ยถาภูตํ
อตฺตานํ อาวิกตฺตาติ ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตา. อุทยตฺถคามินิยาติ
อุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ คนฺตุํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาย, เอเตน ปญฺาสลกฺขณปริคฺคาหกํ
อุทยพฺพยาณํ วุตฺตํ. อริยายาติ ปริสุทฺธาย. นิพฺเพธิกายาติ
อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาติ
ตทงฺควเสน กิเลสานํ ปหีนตฺตา ยํ ยํ ทุกฺขํ ขียติ, ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส
ขยคามินิยา. อิติ สพฺเพหิปิ ๔- อิเมหิ ปเทหิ วิปสฺสนาปญฺาว กถิตา. ทุปฺปญฺสฺส
หิ ปธานํ น อิชฺฌติ. (๑๖)
                       สุทฺธาวาสาทิปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๘] สุทฺธาวาสาติ สุทฺธา อิธ อาวสึสุ อาวสนฺติ อาวสิสฺสนฺติ
วาติ สุทฺธาวาสา. สุทฺธาติ กิเลสมลรหิตา อนาคามิขีณาสวา. อวิหาติ อาทีสุ
ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทาเน วุตฺตเมว. (๑๗)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏฺาย น ทิสฺสติ   อิ. สมวิปากินิยา
@ ฉ.ม. หิ น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. ปิ น ทิสฺสติ
      อนาคามีสุ อายุโน มชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตราว กิเลสปรินิพฺพานํ
อรหตฺตํ ปตฺโต อนฺตราปรินิพฺพายี นาม. มชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา ปตฺโต
อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อกิลมนฺโต สุเขน ปตฺโต
อสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ทุกฺเขน ปตฺโต
สสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. อิเม จตฺตาโร ปญฺจสุปิ สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ.
อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามีติ เอตฺถ ปน จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. โย หิ อวิหาโต
ปฏฺาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ
อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามี นาม. โย อวิหาโต ปฏฺาย ๑- ทุติยํ วา จตุตฺถํ วา
เทวโลกํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นาม. โย
กามภวโตว ๒- อกนิฏฺเสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต
อกนิฏฺคามี นาม. โย เหฏฺา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพตฺติตฺวา
ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นามาติ. (๑๘)
                         เจโตขีลปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๙] เจโตขีลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา. ๓- สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ
สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน "ทฺวตฺตึสมหาปุริสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ
นาม สรีรํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. คุเณ กงฺขมาโน
"อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺุตาณํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ.
อาตปฺปายาติ วิริยกรณตฺถาย. อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคาย. สาตจฺจายาติ
สตตกิริยาย. ปธานายาติ ปทหนตฺถาย. อยํ ปโม เจโตขีโลติ  อยํ สตฺถริ
วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว. ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ
ปฏิเวธธมฺเม จ. ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน "เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติ
ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุโข เอตํ นตฺถี"ติ กงฺขติ. ปฏิเวธธมฺเม
กงฺขมาโน "วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺโท ผลํ นาม,
สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏฺาย น ทิสฺสติ.   ฉ.ม. ว น ทิสฺสติ   อิ. ถทฺธภาโว
กงฺขติ. สํเฆ กงฺขตีติ "อุชุปฏิปนฺโนติ อาทีนํ ปทานํ วเสน เอวรูปํ ปฏิปทํ
ปฏิปนฺโน จตฺตาโร มคฺคฏฺา จตฺตาโร ผลฏฺาติ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ
สมูหภูโต สํโฆ นาม อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. สิกฺขาย กงฺขมาโน
"อธิสีลสิกฺขา นาม, อธิจิตฺตสิกฺขา นาม, อธิปญฺาสิกฺขา นามาติ วทนฺติ,
สา อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อยํ ปญฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต
ปญฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโว. (๑๙)
                      เจตโสวินีพนฺธาทิปญฺจกวณฺณนา
      [๓๒๐] เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺิยํ กตฺวา วิย
คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธา. กาเมสูติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิ. กาเยติ
อตฺตโน กรชกาเย. ๑- รูเปติ พหิทฺธารูเป. ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ.
อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํ. ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต "อุทราวเทหกนฺ"ติ วุจฺจติ.
เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีสุขํ. ปสฺสสุขนฺติ ยถาสุขํ ๒- สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส
ทกฺขิณปสฺสํ สยนํ ๓- วา วามปสฺสํ วา สยนํ ๓- สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนํ
สุขํ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติ. ปณิธายาติ
ปฏฺยิตฺวา. ๔- พฺรหฺมจริเยนาติ เมถุนวิรติพฺรหฺมจริเยน. เทโว วา ภวิสฺสามีติ
มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิ. เทวญฺตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา
อญฺตโร. (๒๐)
      อินฺทฺริเยสุ. ปมปญฺจเก โลกิยาเนว กถิตานิ. ทุติยปญฺจเก
ปมทุติยจตุตฺถานิ โลกิยานิ, ตติยปญฺจมานิ โลกิยโลกุตฺตรานิ. ตติยปญฺจเก
สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรานิ. (๒๑-๒๓)
                         นิสฺสรนียปญฺจกวณฺณนา
      [๓๒๑] นิสฺสรณียาติ นิสฺสฏา วิสญฺุตฺตา. ธาตุโยติ อตฺตสุญฺสภาวา.
กาเม มนสิกโรโตติ กามํ ๕- มนสิกโรนฺตสฺส, อสุภชฺฌานโต วุฏฺาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กาเย  ฉ.ม., อิ. ยถา
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. สยนํ น ทิสฺสติ  ฉ.ม. ปตฺถยิตฺวา  ฉ.ม. กาเม
อคทํ คเหตฺวา วิสํ วีมํสนฺโต วิย วีมํสนตฺถํ กามาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสาติ
อตฺโถ. น ปกฺขนฺทตีติ น ปวิสติ. น ปสีทตีติ ปสาทํ นาปชฺชติ. น
สนฺติฏฺตีติ น ปติฏฺหติ. ๑- น วิมุจฺจตีติ นาธิมุจฺจติ. ยถา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ
วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏฺฏติ ปฏิวฏฺฏติ น
สมฺปสาริยติ, เอวํ ปฏิลียติ น สมฺปสาริยติ. เนกฺขมฺมํ โข ปนาติ อิธ เนกฺขมฺมํ
นาม ทสสุ อสุเภสุ ปมชฺฌานํ, ตมสฺส มนสิกโรโต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ตสฺส
ตํ จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ อสุภชฺฌานจิตฺตํ. สุคตนฺติ โคจเร คตตฺตา สุฏฺุ คตํ.
สุภาวิตนฺติ อหานภาคิยตฺตา สุฏฺุ ภาวิตํ. สุวิฏฺิตนฺติ กามโต สุฏฺุ วุฏฺิตํ.
สุวิมุตฺตนฺติ กาเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตํ. กามปจฺจยา อาสวา นาม กามเหตุกา
จตฺตาโร อาสวา. วิฆาตาติ ทุกฺขา. ปริฬาหาติ กามราคปริฬาหา. น โส ตํ
เวทนํ เวเทตีติ โส ตํ กามเวทนํ วิฆาตปริฬาหเวทนญฺจ น เวทยติ. อิทมกฺขาตํ
กามานํ นิสฺสรณนฺติ อิทํ อสุภชฺฌานํ กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา กามานํ นิสฺสรณนฺติ
อกฺขาตํ. โย ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตติยํ มคฺคํ
ปตฺวา อนาคามิผเลน นิพฺพานํ ทิสฺวา ปุน กามา นาม นตฺถีติ ชานาติ,
ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณเมว. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. (๒๔-๑)
      อยํ ปน วิเสโส, ทุติยวาเร เมตฺตาฌานานิ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ
นาม. ตติยวาเร กรุณาฌานานิ วิหึสาย นิสฺสรณํ นาม. จตุตฺถวาเร
อรูปชฺฌานานิ รูปานํ นิสฺสรณํ นาม. อจฺจนฺตนิสฺสรเณ เจตฺถ อรหตฺตผลํ
โยเชตพฺพํ. (๒๔-๒-๔)
      ปญฺจมวาเร สกฺกายํ มนสิกโรโตติ สุทฺธสํขาเร ปริคฺคณฺหิตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สุกขวิปสฺสกสฺส ผลสมาปตฺติโต วุฏฺาย วีมํสนตฺถํ
ปญฺจูปาทานกฺขนฺธาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส. อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ
อิทํ อรหตฺตมคฺเคน จ ผเลน จ นิพฺพานํ ทิสฺวา ิตสฺส ภิกฺขุโน ปุน สกฺกาโย
นตฺถีติ อุปฺปนฺนํ อรหตฺตผลสมาปตฺติจิตฺตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ.
(๒๔-๕)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปติฏฺติ
                        วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา
      [๓๒๒] วิมุตฺตายตนานีติ วิมุจฺจนการณานิ. อตฺถปฏิสํเวทิโนติ ปาลิอตฺถํ
ชานนฺตสฺส. ธมฺมปฏิสํเวทิโนติ ปาลึ ชานนฺตสฺส. ปาโมชฺชนฺติ ตรุณปิติ.
ปีตีติ ตุฏฺาการภูตา พลวปีติ. กาโยติ นามกาโย ปสฺสมฺภติ. ๑- สุขํ เวเทตีติ
สุขํ ปฏิลภติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อรหตฺตผลสมาธินา สมาธิยติ. อยญฺหิ ตํ
ธมฺมํ สุณนฺโต อาคตาคตฏฺาเน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ ชานาติ, ตสฺส เอวํ
ชานโต ปีติ อุปฺปชฺชติ, โส ตสฺสา ปีติยา อนฺตรา โอสกฺกิตุํ น เทนฺโต
อุปจารกมฺมฏฺานิโก หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส.
สมาธินิมิตฺตนฺติ อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ อญฺตโร สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตํ.
สุคหิตํ โหตีติอาทีสุ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหนฺเตน สุฏฺุ
คหิตํ โหติ. สุมนสิกตนฺติ สุฏฺุ มนสิกตํ. สูปธาริตนฺติ สุฏฺุ อุปธาธิตํ.
สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺายาติ ปญฺาย สุฏฺุ ปจฺจกฺขํ กตํ. ตสฺมึ ธมฺเมติ ตสฺมึ
กมฺมฏฺานปาลิธมฺเม. (๒๕)
      วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปริปาเจนฺตีติ
วิมุตฺติปริปาจนียา. อนิจฺจสญฺาติ อนิจฺจานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสญฺา.
อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺาติ ทุกฺขานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสญฺา. ทุกฺเข
อนตฺตสญฺาติ อนตฺตานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสญฺา. ปหานสญฺาติ
ปหานานุปสฺสนาาณ อุปฺปนฺนสญฺา. วิราคสญฺาติ วิราคานุปสฺสนาาเณ
อุปฺปนฺนสญฺา. (๒๖)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉพฺพีสติยา
ปญฺจกานํ วเสน ตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        ปญฺจกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปฏิปสฺสมฺภติ
                            ฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๓] อิติ ปญฺจกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉกฺกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ อชฺฌตฺติกานีติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺติกานิ. พาหิรานีติ ตโต อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโต
พหิ ภูตานิ. วิตฺถารโต ปน อายตนกถา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว. วิญฺาณกายาติ
วิญฺาณสมูหา. จกฺขุวิญฺาณนฺติ จกฺขุปสาทนิสฺสิตํ กุสลากุสลวิปากวิญฺาณํ.
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุนิสฺสิโต สมฺผสฺโส.
โสตสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. มโนสมฺผสฺโสติ อิเม ทส สมฺผสฺเส เปตฺวา
เสโส สพฺโพ มโนสมฺผสฺโส นาม. เวทนาฉกฺกํปิ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํ.
รูปสญฺาติ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนสญฺา. ๑- เอเตนุปาเยน เสสาปิ
เวทิตพฺพา. เจตนาฉกฺเกปิ เอเสว นโย. ตถา ตณฺหาฉกฺเก. (๑-๘)
      [๓๒๔] อคารโวติ คารววิรหิโต. อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย
อนีจวุตฺติ. เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺานํ น
ยาติ. สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม ๒-
จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกมติ, เหฏฺา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุ ทสฺสนฏฺาเน
อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นฺหายติ, อุจฺจารํ วา
ปสฺสาวํ วา กโรติ. ปรินิพฺพุเต วา ๓- ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส
ปญฺายนฏฺาเน สตฺถุ ทสฺสนฏฺาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อยํ สตฺถริ อคารโว
นาม. โย ปน ธมฺมสฺสวเน สํฆุฏฺเ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น
สุณาติ, สมุลฺลปนฺโต นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ, น วาเจติ, อยํ ธมฺเม
อคารโว นาม. โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโ ธมฺมํ เทเสติ, นิสีทติ, ปญฺหํ
กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺติ, นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา
หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สํฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ,
อยํ สํเฆ อคารโว นาม. เอกภิกฺขุสฺมึปิ หิ อคารเว กเต สํเฆ อคารโว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปฺปนฺนา สญฺ ฉ.ม. จงฺกเม น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. วา น ทิสฺสติ
กโตว โหติ. ติสฺโส สิกฺขา ปน อปูรยมาโนว สิกฺขาย อคารโว นาม.
อปฺปมาทลกฺขณํ อนนุพฺรูหยมาโน อปฺปมาเท อคารโว นาม. ทุวิธํปิ ปฏิสนฺถารํ
อกโรนฺโต ปฏิสนฺถาเร อคารโว นาม. ฉ คารโว วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน
เวทิตพฺโพ. (๙-๑๐)
      โสมนสฺสูปวิจาราติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา. โสมนสฺสฏฺานิยนฺติ
โสมนสฺสการณภูตํ. อุปวิจรตีติ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิจาเรน ปริจฺฉินฺทติ.
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. โทมนสฺสูปวิจาราปิ เอวเมว เวทิตพฺพา. ตถา
อุเปกฺขูปวิจารา. สาราณียธมฺมา เหฏฺา วิตฺถาริตา. ทิฏฺิสามญฺคโตติ อิมินา
ปน ปเทน โกสมฺพิกสุตฺเต ปมมคฺโค กถิโต. อิธ จตฺตาโรปิ มคฺคา.
(๑๑-๑๔)
                         วิวาทมูลฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๕] วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิ. โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน
โกเธน สมนฺนาคโต. อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน
สมนฺนาคโต. อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ
เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ. โกสมฺพิกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ
วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมึ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ. เตสํ โอวาทํ
คณฺหนฺโต ภิกฺขุนีสํโฆ วิวทติ. ตโต เตสํ อุปฏฺากา วิวทนฺติ. อถ มนุสฺสานํ
อารกฺขเทวตา เทฺว โกฏฺาสา โหนฺติ. ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา
ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย. ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา
ภุมฺมา เทวตา ภิชฺชนฺติ. เอวํ ปรมฺปรา ยาว พฺรหฺมโลกา เปตฺวา อริยสาวเก
สพฺเพ เทวมนุสฺสา เทฺว โกฏฺาสา โหนฺติ. ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว
พหุตรา โหนฺติ. ตโต "ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ อิจฺฉนฺ"ติ ๑- ธมฺมํ วิสชฺเชตฺวา
พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติ. เต อธมฺมํ ปุรกฺขิตฺวา ๒- วทนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ.
เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตจฺฉนติ, อิ. คณฺหนฺติ    ฉ.ม. ปุรกฺขตฺวา
      อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสาย. พหิทฺธาติ ปเรสํ
ปริสาย.
      มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโต. ปฬาสีติ
ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปลาเสน สมนฺนาคโต. อิสฺสุกีติ ปรสกฺการาทีนิ
อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโต. มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโต.
สโติ เกราฏิโก. มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโก. ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉายโก ๑-
ทุสฺสีโล. มิจฺฉาทิฏฺีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาที. สนฺทิฏฺิปรามาสีติ
สยํ ทิฏฺิเมว ปรามสติ. อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหี. ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา
โหติ คหิตํ วิสชฺชาเปตุํ. ๒- (๑๕)
      ปวีธาตูติ ปติฏฺาธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ
ปริปาจนธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺธาตุ.
วิญฺาณธาตูติ วิชานนธาตุเยว. (๑๖)
                         นิสฺสรณิยฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๖] นิสฺสรณิยา ธาตุโยติ นิสฺสฏา ธาตุโยว. ปริยาทาย ติฏฺตีติ
ปริยาทิยิตฺวา หาเปตฺวา ติฏฺติ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ ยสฺมา อภูตํ
พฺยากรณํ พฺยากโรติ, ตสฺมา มา เอวํ ภณีติ วตฺตพฺโพ. ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ
ยา อยํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส, พฺยาปาทโต นิสฺสฏาติ
อตฺโถ. โย ปน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานโต วุฏฺิโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา
ตติยมคฺคํ ปตฺวา "ปุน พฺยาปาโท นตฺถี"ติ ตติยผเลน นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺส
จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส. เอเตนูปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
(๑๗-๑-๔)
      อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. สา หิ ราคนิมิตฺตาทีนญฺเจว
รูปนิมิตฺตาทีนญฺจ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา "อนิมิตฺตา"ติ วุตฺตา.
นิมิตฺตานุสารีติ วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรตีติ นิมิตฺตานุสารี. (๑๗-๕)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก  ฉ.ม. วิสฺสชฺชาเปตุํ, อิ. นิสฺสชฺชาเปตุํ
      อสฺมีติ อสฺมิมาโน. อยมหมสฺมีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อยนฺนาม อหํ
อสฺมีติ เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ. วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ
วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ สเจ เต ปมมคฺควชฺฌา
วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา มา อภูตํ ภณีติ
วาเรตพฺโพ. อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเ
ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโต. (๑๗-๖)
                        อนุตฺตริยาทิฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๗] อนุตฺตริยานีติ อนุตฺตรานิ เชฏฺกานิ. ทสฺสเนสุ อนุตฺตริยํ
ทสฺสนานุตฺตริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ หตฺถิรตนาทีนํ ทสฺสนํ น
ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสํฆสฺส
วา กสิณอสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อญฺตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม.
ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน
ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสฺสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ
นาม. มณิรตนาทิลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ
นาม. หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ. สิกฺขตฺตยปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ
นาม. ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา
ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ น อนุสฺสรณานุตฺตริยํ,
ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสรณานุตฺตริยํ นาม. (๑๘)
      อนุสฺสติโยว อนุสฺสติฏฺานานิ นาม. พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธสฺส
คุณานุสฺสรณํ. เอวํ อนุสฺสรโต หิ ปีติ อุปฺปชฺชติ. โส ตํ ปีตึ ขยโต วยโต
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อุปจารกมฺมฏฺานํ นาเมตํ คิหีนํปิ ลพฺภติ,
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา. (๑๙)
                         สตตวิหารฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๘] สตตวิหาราติ ขีณาสวสฺส นิจฺจวิหารา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
จกฺขุทฺวารารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ รูปํ จกฺขุวิญฺาเณน ทิสฺวา ชวนกฺขเณ
อิฏฺเ อรชฺชนฺโต เนว สุมโน โหติ, อนิฏฺเ อทุสฺสนฺโต น ทุมฺมโน.
อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโต, สติยา ยุตฺตตฺตา
สโต, สมฺปชญฺเน ยุตฺตตฺตา สมฺปชาโน. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ
ฉสุปิ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขโก วิหรตีติ. อิมินา ฉฬงฺคูเปกฺขา กถิตา. สมฺปชาโนติ
วจนโต ปน จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. สตตวิหาราติ วจนโต
อฏฺปิ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโติ วจนโต ทสปิ จิตฺตานิ
ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตีติ เจ. อาเสวนโต ลพฺภติ. (๒๐)
                          อภิชาติฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๙] อภิชาติโยติ ชาติโย. กณฺหาภิชาติโก สมาโนติ กเณฺห
นีจกุเล ชาโต หุตฺวา. กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสทุสฺสีลยธมฺมํ ปสวติ
กโรติ. โส ตํ อภิชายิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติ. สุกฺกํ ธมฺมนฺติ อหํ ปุพฺเพปิ
ปุญฺานํ อกตตฺตา นีจกุเล นิพฺพตฺโต. อิทานิ ปุญฺ กโรมีติ ปุญฺสงฺขาตํ
ปณฺฑรธมฺมํ อภิชายติ. โส เตน สคฺเค นิพฺพตฺตติ. อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ
นิพฺพานญฺหิ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. สเจ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ
ทเทยฺย. ทฺวินฺนํปิ อปฺปทานโต ปน "อกณฺหํ อสุกฺกนฺ"ติ วุตฺตํ. นิพฺพานญฺจ
นาม อิมสฺมึ อตฺเถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา
นิพฺพานํ นาม. ตํ เอส อภิชายติ ปสวติ กโรติ. สุกฺกาภิชาติโก สมาโนติ
สุกฺเก อุจฺจกุเล ชาโต หุตฺวา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. (๒๑)
                        นิพฺเพธภาคิยฉกฺกวณฺณนา
      นิพฺเพธภาคิยาติ นิพฺเพโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ภชนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ
นิพฺเพธภาคิยา. อนิจฺจสญฺาทโย ปญฺจเก วุตฺตา. นิโรธานุปสฺสนาาเณ สฺา
นิโรธสญฺา นาม. (๒๒)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ทฺวาวีสติยา
ฉกฺกานํ วเสน ทฺวตฺตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ฉกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
                            สตฺตกวณฺณนา
      [๓๓๐] อิติ ฉกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเน สทฺธาเอว ธนํ สทฺธาธนํ. เอเสว นโย
สพฺพตฺถ ปญฺาธนํ ปเนตฺถ สพฺพเสฏฺ. ปญฺาย หิ ตฺวา ตีณิ สุจริตานิ
ปญฺจ สีลานิ ทส สีลานิ ปูเรตฺวา สคฺคูปคา โหนฺติ, สาวกปารมีาณํ,
ปจฺเจกโพธิาณํ, สพฺพญฺุตาณญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติ. อิมาสํ สมฺปตฺตีนํ
ปฏิลาภการณโต ปญฺา "ธนนฺ"ติ วุตฺตา. สตฺตปิ เจตานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว
กถิตานิ. โพชฺฌงฺคกถา กถิตาว. (๑-๒)
      สมาธิปริกฺขาราติ สมาธิปริวารา. สมฺมาทิฏฺาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
อิเม หิ ๑- สตฺต ปริกฺขา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตา. (๓)
      อสตํ ธมฺมา อสนฺตา วา ธมฺมา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา.
วิปริยาเยน สทฺธมฺมา เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. สทฺธมฺเมสุ ปน
สทฺธาทโย สพฺเพปิ วิปสฺสกสฺเสว กถิตา. เตสุปิ ปญฺา โลกิยโลกุตฺตราว. ๒-
อยํ วิเสโส. (๔-๕)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อิเมปิ  ฉ.ม., อิ. ว สทฺโท น ทิสฺสติ
      สปฺปุริสานํ ธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมา. ตตฺถ สุตฺตเคยฺยาทิกํ ธมฺมํ
ชานาตีติ ธมฺมญฺู. ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺู.
"เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺายา"ติ เอวํ อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺู.
ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺู. อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ
กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายาติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ
กาลญฺู. เอตฺถ จ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล. ทส ปริปุจฺฉาย. อิทํ
อติสมฺพาธํ. ทส วสฺสานิ ปน อุทฺเทสสฺส กาโล. วีสติ ปริปุจฺฉาย. ตโต ปรํ
โยเค กมฺมํ กาตพฺพํ. อฏฺวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺู. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ
ปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลญฺู. (๖)
      [๓๓๑] นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ. นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส,
นิตฺตึโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปญฺาโส, ภิกฺขูติ เอวํ วจนการณานิ. อยํ กิร
ปโญฺห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโน. ติตฺถิกา ๑- หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคฺคณฺ
นิทฺทโสติ วทนฺติ. โส กิร ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว.
นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ น โหติ. เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ
มตํ นิพฺพีโส นิตฺตึโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปญฺาโสติ วทนฺติ. อายสฺมา อานนฺโท
คาเม ปิณฺฑาย ๒- วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ.
ภควา อาห:-
      "น อิทํ อานนฺท ติตฺถิกานํ ๓- อธิวจนํ มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ
อธิวจนนฺติ. ๔- ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ.
น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ. น เกวลญฺจ
เอกวสฺโสว, ทสมาสิโกปิ ฯเปฯ เอกมาสิโกปิ. เอกทิวสิโกปิ. เอกมุหุตฺติโกปิ
น โหติเอว. กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา. นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิติ ภควา มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ ๕-
      วตฺวา เยหิ การเณหิ โส นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ สตฺต
นิทฺทสวตฺถูนิ เทเสสิ. ๕- เถโรปิ ตเมว เทสนํ อุทฺธริตฺวา สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ติตฺถิยา, อิ. ติตฺถิยสฺมึ    ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑาย น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ติตฺถิยานํ    ฉ.ม., อิ. อธิวจนํ    ฉ.ม. เทเสติ
อิธาวุโส ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเนติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน.
สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขตฺตยปูรเณ พหลจฺฉนฺโท โหติ. อายติญฺจ
สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อธิคตเปเมน
สมนฺนาคโต โหติ. ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนาย. วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ.
อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินยเน. ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเว. วิริยารมฺเภติ
กายิกเจตสิกวิริยสฺส ปูรเณ. สติเนปกฺเกติ สติยญฺเจว นิปกฺกภาเว ๑- จ.
ทิฏฺิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเน. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ (๗)
      สญฺาสุ อสุภานุปสฺสนาาเณ สญฺา อสุภสญฺา. อาทีนวานุปสฺสนาาเณ
สญฺา อาทีนวสญฺา นาม. เสสา เหฏฺา วุตฺตาเอว.
พลสตฺตกวิญฺาณฏฺิติสตฺตกปุคฺคลสตฺตกานิ วุตฺตนยาเนว. อปฺปหีนฏฺเน
อนุสยนฺตีติ อนุสยา. ถามคโต กามราโค กามราคานุสโย. เอส นโย สพฺพตฺถ.
สญฺโชนสตฺตกํ อุตฺตานตฺถเมว. (๘-๑๓)
                        อธิกรณสมถสตฺตกวณฺณนา
      อธิกรณสมเถสุ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถา.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. อธิกรณานนฺติ วิวาทาธิกรณํ
อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ. สมถาย
วูปสมายาติ สมถตฺถญฺเจว วูปสมนตฺถญฺจ. สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ ฯเปฯ
ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพา.
      ตตฺรายํ วินิจฺฉยนโย. อธิกรเณสุ ตาว ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา
อฏฺารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นาม.
สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย ๒- อนุวาโท
อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นาม. มาติกาย อาคตา
ปญฺจ, วิภงฺเค เทฺวติ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา, อิทํ อาปตฺตาธิกรณํ นาม.
สํฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เนปกฺกภาเว   ฉ.ม., อิ. โย น ทิสฺสติ
      ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ
เยภุยฺยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมึ วิหาเร อุปฺปนฺนํ ตสฺมึเยว
วา อญฺตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา ยตฺถ คนฺตฺวา สํฆสฺส
นิยฺยาติตํ ตตฺถ สํเฆน วา สํเฆ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย
สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติ. เอวํ สมฺมมาเน จ ปเนตสฺมึ ยา
สํฆสมฺมุขตา ธมฺมสมฺมุขตา วินยสมฺมุขตา ปุคฺคลสมฺมุขตา, อยํ สมฺมุขาวินโย
นาม.
      ตตฺถ จ การกสํฆสฺส สํฆสามคฺคีวเสน สมฺมุขีภาโว อยํ ๑-
สํฆสมฺมุขตา. สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา. ยถา ตํ สเมตพฺพํ,
ตเถว สมฺมสนํ ๒- วินยสมฺมุขตา. โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ
อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. อุพฺพาหิกาย วูปสเม ปเนตฺถ
สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติ.
      สเจ ปเนวํปิ น สมฺมติ, อถ นํ อุพฺพาหิกาย สมฺมตา ภิกฺขู "น
มยํ สกฺโกม วูปสเมตุนฺ"ติ สํฆสฺเสว นิยฺยาเตนฺติ, ตโต สํโฆ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ
ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ. เตน คุฬฺหกวิวฏกสกณฺณชปฺปเกสุ ตีสุ
สลากคฺคาเหสุ อญฺตฺรวเสน สลากํ คาหาเปตฺวา สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ
เยภุยฺยตาย ยถา เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ, เอวํ วูปสนฺตํ อธิกรณํ
สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติ.
      ตตฺถ สมฺมุขาวินโย วุตฺตนโยเอว. ยํ ปน เยภุยฺยสิกาย ๓- กมฺมสฺส
กรณํ, อยํ เยภุยฺยสิกา นาม. เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ.
      อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน
จ อมุฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ
อนุวทติ, ยญฺจ อนุวทติ, เตสํ วจนํ สุตฺวา สเจ กาจิ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ
ขมาเปตฺวา, สเจ อตฺถิ, อยํ นาเมตฺถ อาปตฺตีติ เอวํ วินิจฺฉิตํ วูปสมฺมติ.
ตตฺถ สมฺมุขาวินยลกฺขณํ วุตฺตนยเมว. ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. สมฺมนํ    ฉ.ม., อิ. เยภุยฺยสิกา
สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สํโฆ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน
สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน
ปน สติวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รูหติ.
      ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน อสฺสามณเก อชฺฌาจาเร
"สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตินฺ"ติ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโน "อุมฺมตฺตเกน เม
อาวุโส เอตํ กตํ, นาหนฺตํ สรามี"ติ ภณนฺโตปิ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโนว ปุน
อโจทนตฺถาย อมุฬฺหวินยํ ยาจติ, สํโฆ จสฺส ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อมุฬฺหวินยํ
เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ อมุฬฺหวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน ปน
อมุฬฺหวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ ตปฺปจฺจยา อนุวาโท น รูหติ.
      ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส
อญฺเนญฺ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส "สจายํ อิจฺฉินฺนมูโล
ภวิสฺสติ, สมฺมาว วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ. สเจ ฉินฺนมูโล อยเมวสฺส
นาสนา ภวิสฺสตี"ติ มญฺมาโน สํโฆ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ตสฺส ปาปิยสิกํ
กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหตีติ. เอวํ
อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ.
      อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺาตกรเณน
จ ติณวตฺถารเกน จ. ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิ. ยทา
ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน สนฺติเก สํฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺตึ
เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺาตกรเณน จ วูปสมฺมติ.
      ตตฺถ สมฺมุขาวินเย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ
สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. ยํ ๑-
ปเนตฺถ อหํ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ จ อาม ปสฺสามีติ จ
ปฏิญฺาย, ๒- ตาย ปฏิญฺาย "อายตึ สํวเรยฺยาสี"ติ กรณํ, ตํ ปฏิญฺาตกรณํ
นาม. สํฆาทิเสเสหิ ปริวาสาทิยาจนา ปฏิญฺา. ปริวาสาทีนํ ทานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ยา    ฉ.ม., อิ. ปฏิญฺ
ปฏิญฺาตกรณํ นาม. เทฺวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ
อชฺฌาจริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อญฺมญฺ
กเรยฺยาม, ๑- สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตาย สํวตฺเตยฺยาติ อญฺมญฺ
อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ,
ตทาอาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติ.
      ตตฺถ หิ ยตฺตกา หตฺถปาสูปคตา "น เม ตํ ขมตี"ติ เอวํ
ทิฏฺาวิกมฺมํ อกตฺวา นิทฺทํปิ โอกฺกนฺตา โหนฺติ, สพฺเพสํ เปตฺวา ถุลฺลวชฺชญฺจ
คิหิปฏิสํยุตฺตญฺจ สพฺพาปตฺติโย วุฏฺหนฺติ, เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ
สมฺมติ.
      กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนว. อิมานิ
จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ. เตน วุตฺตํ
"อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ
ฯเปฯ ติณวตฺถารโกติ. อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย. วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก
อาคโตเยว. วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต. (๑๔)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ จุทฺทสนฺนํ
สตฺตกานํ วเสน อฏฺนวุติปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        สตฺตกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                            อฏกวณฺณนา
      [๓๓๓] อิติ สตฺตกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ มิจฺฉตฺตาติ อยาถาวา มิจฺฉาสภาวา. สมฺมตฺตาติ ยาถาวา
สมฺมาสภาวา. (๑-๒)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กาเรสฺสาม, อิ. กริสฺสาม
      [๓๓๔] กุสีตวตฺถูนีติ กุสีตสฺส อลสสฺส วตฺถูนิ, ปติฏฺา โกสชฺชการณานีติ
อตฺโถ. กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหตีติ จีวรวิจารณาทิกมฺมํ กตฺตพฺพํ ๑- โหติ. น วิริยํ
อารภตีติ ทุวิธมฺปิ วิริยํ นารภติ. อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺมสฺส
อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา. อนธิคตสฺสาติ ตสฺเสว อนธิคตสฺส อธิคมนตฺถาย.
อสจฺฉิกตสฺสาติ ตสฺเสว อปฺปจฺจกฺขกตสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย. อิทํ
ปมนฺติ อิทํ หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ เอวํ โอสีทนํ ปมํ กุสีตวตฺถุ. อิมินา
นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มาสาจิตํ มญฺเ"ติ เอตฺถ ปน มาสาจิตนฺนาม
ตินฺตมาโส. ยถา ตินฺตมาโส ครุโก โหติ, เอวํ ครุโกติ อธิปฺปาโย.
คิลานวุฏฺิโต โหตีติ คิลาโน หุตฺวา ปจฺฉา วุฏฺิโต โหติ. (๔)
      [๓๓๕] อารมฺภวตฺถูนีติ วิริยการณานิ. เตสมฺปิ อิมินาว นเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๕)
      [๓๓๖] ทานวตฺถูนีติ ทานการณานิ. อาสชฺช ทานํ เทตีติ ปตฺวา
ทานํ เทติ. อาคตํ ทิสฺวาว ตํมุหุตฺตํเยว ๒- นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ทานํ
เทติ, ทสฺสามิ ทสฺสามีติ น กิลเมติ. อิติ เอตฺถ อาสาทนํ ทานการณํ นาม
โหติ. ภยา ทานํ เทตีติอาทีสุปิ ภยาทีนิ ทานการณานีติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ
ภยํ นาม อยํ อทายโก อการโกติ ครหาภยํ วา อปายภยํ วา. อทาสิ เมติ
มยฺหํ ปุพฺเพ เอส อิทํ นาม อทาสีติ ปฏิเทติ ๓- ทสฺสติ เมติ อนาคเต
อิทํ นาม ทสฺสตีติ เทติ. สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ, พุทฺธาทีหิ
ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถนฺติ เทติ. จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารตฺถํ ทานํ เทตีติ
สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการตฺถญฺเจว ปริวารตฺถญฺจ เทติ. ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุกํ
กโรติ. เยน ลทฺธํ โหติ, โสปิ ลทฺธํ เมติ มุทุจิตฺโต โหติ, เยน ทินฺนํ,
โสปิ ทินฺนํ มยาติ มุทุจิตฺโต โหติ, อิติ อุภินฺนํปิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรติ, เตเนว
"อทนฺตทมนนฺ"ติ วุจฺจติ. ยถาห:-
           อทนฺตทมนํ ทานํ        อทานํ ทนฺตทูสกํ
           ทาเนน ปิยวาจาย      อุนฺนมนฺติ นมนฺติ จาติ.
อิเมสุ ปน อฏฺสุ ทาเนสุ จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมํ. (๖)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กาตพฺพํ   ฉ.ม., อิ. มุหุตฺตํเยว   ฉ.ม., อิ. เทติ
      [๓๓๗] ทานูปปตฺติโยติ ทานปจฺจยา อุปปตฺติโย. ทหตีติ เปติ.
อธิฏฺาตีติ ตสฺเสว เววจนํ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. หีเน วิมุตฺตนฺติ หีเนสุ
ปญฺจกามคุเณสุ วิมุตฺตํ. อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุตฺตริมคฺคผลตฺถาย อภาวิตํ.
ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตตีติ ยํ านํ ๑- ปตฺเถตฺวา กุสลํ กตํ, ตตฺถ ตตฺถ
นิพฺพตฺตนตฺถาย สํวตฺตติ.
      วีตราคสฺสาติ มคฺเคน วา สมุจฺฉินฺนราคสฺส สมาปตฺติยา วา วิกฺขมฺภิตราคสฺส.
ทานมตฺเตเนว หิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตุํ ว สกฺกา. ทานํ ปน
สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺกาโร ปริวาโร โหติ. ตโต ทาเนน มุทุจิตฺโต
พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ. เตน วุตฺตํ "วีตราคสฺส โน
สราคสฺสา"ติ. (๗)
      ขตฺติยานํ ปริสา ขตฺติยปริสา, สมูโหติ อตฺโถ. เอเสว นโย
สพฺพตฺถ. (๘)
      โลกสฺส ธมฺมา โลกธมฺมา. เอเตหิ มุตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานํปิ
โหนฺติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อฏฺิเม ภิกฺขเว โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ,
โลโก จ อฏฺ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี"ติ. ๒- ลาโภ อลาโภติ ลาเภ อาคเต
อลาโภ อาคโตเอวาติ เวทิตพฺโพ. ยสาทีสุปิ เอเสว นโย. (๙)
      [๓๓๘] อภิภายตนวิโมกฺขกถา เหฏฺา กถิตาเอว. (๑๐-๑๑)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ เอกาทสนฺนํ
อฏฺกานํ วเสน อฏฺาสีติ ปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        อฏฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. านํ น ทิสฺสติ    องฺ. อฏฺก. ๒๓/๙๕/๑๕๘ (สยา)
                            นวกวณฺณนา
      [๓๔๐] อิติ อฏฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นวกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิ. อาฆาตํ
พนฺธตีติ โกธํ ๑- พนฺธติ กโรติ อุปฺปาเทติ. (๑)
      ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสีติ เอตฺถ ๒- ปุคฺคเล
กุโต ลพฺภา เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํ. ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน
จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิโนเทติ. อถวา สจาหํ
ปฏิโกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน วา ๓-
การเณน ลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. กุโต ลพฺภาติปิ ปาโ, สจาหํ เอตฺถ โกปํ
กเรยฺยํ, ตสฺมึ เม โกปกรเณ กุโต ลทฺธา, ๔- ลาภา นาม เก สิยุนฺติ อตฺโถ.
อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติ. (๒)
      [๓๔๑] สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺานานีติ อตฺโถ.
ตตฺถ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว, อสพฺพกาลิกตฺตา ปน น คหิตา. สุทฺธาวาสา
หิ พุทฺธานํ ขนฺธาวารสทิสา, อสงฺเขยฺยกปฺเป พุทฺเธสุ หิ ๕- อนิพฺพตฺตนฺเตสุ
ตํ านํ สุญฺ โหตีติ อสพฺพกาลิกตฺตา น คหิตา. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ,
ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. (๓)
      [๓๔๒] อกฺขเณสุ ธมฺโม จ เทสิยตีติ จตุสจฺจธมฺโม เทสิยติ.
โอปสมิโกติ กิเลสูปสมกโร. ปรินิพฺพานิโกติ กิเลสปรินิพฺพานาวโห ๖-.
สมฺโพธคามีติ จตุมคฺคาณปฏิเวธคามี. อญฺตรนฺติ อสญฺภวํ วา อรูปภวํ
วา. (๔)
      [๓๔๓] อนุปุพฺพวิหาราติ อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหารา. (๕)
      [๓๔๔] อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา. (๖)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โกปํ    ฉ.ม. เอตสฺมึ   ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. ลาภา   ฉ.ม. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปริพฺพานาวโห
      "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ
นวกานํ วเสน จตุปณฺณาสปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         นวกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                            ทสกวณฺณนา
      [๓๔๕] อิติ นวกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ นาถกรณาติ "สนาถา ภิกฺขเว วิหรถ มา
อนาถา, ทส อิเม ภิกฺขเว ธมฺมา นาถกรณา"ติ ๑- เอวํ อกฺขาตา อตฺตโน
ปติฏฺากรา ธมฺมา.
      กลฺยาณมิตฺโตติ อาทีสุ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา กลฺยาณา อสฺส มิตฺตาติ
กลฺยาณมิตฺโต. เต จสฺส านนิสชฺชาทีสุ สห อยนโต สหายาติ กลฺยาณสหาโย.
จิตฺเตน เจว กาเยน จ กลฺยาณมิตฺเตสุเอว สมฺปวงฺโก โอนโตติ กลฺยาณสมฺปวงฺโก.
สุวโจ โหตีติ สุเขน วตฺตพฺโพ โหติ สุเขน อนุสาสิตพฺโพ. ขโมติ
คาฬฺเหน ผรุเสน กกฺขเฬน วุตฺโต ๒- ขมติ, น กุปฺปติ. ปทกฺขิณคฺคาหี
อนุสาสนินฺติ ยถา เอกจฺโจ โอวทิยมาโน วามโต คณฺหาติ, ปฏิปฺผลติ วา
อสฺสุณนฺโต วา คจฺฉติ, เอวํ อกตฺวา "โอวทถ ภนฺเต อนุสาสถ, ตุเมฺหสุ
อโนวทนฺเตสุ โก อญฺโ โอวทิสฺสตี"ติ ปทกฺขิณํ คณฺหาติ.
      อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จ. กึกรณียานีติ กึ กโรมีติ
เอวํ วตฺวา กตฺตพฺพกมฺมานิ. ตตฺถ อุจฺจกมฺมานิ นาม จีวรสฺส กรณํ
รชนํ เจติเย สุธากมฺมํ อุโปสถาคารเจติยฆรโพธิฆเรสุ ๓- กตฺตพฺพกมฺมนฺติ ๔-
เอวมาทิ. อวจกมฺมนฺนาม ปาทโธวนมกฺขนาทิขุทฺทกกมฺมํ. ตตฺรูปายายาติ
ตตฺรูปคมนียา. อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺโถ โหติ. อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ
สมตฺโถ. ปเรสํ ทสฺเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗/๑๙ ปมนาถสุตฺต.   ฉ.ม., อิ. วุจฺจมาโน
@ ฉ.ม....โพธิยฆเรสุ   ฉ.ม. กตฺตพฺพนฺติ
      ธมฺเม อสฺส กาโม สิเนโหติ ธมฺมกาโม, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ
ปิยายตีติ อตฺโถ. ปิยสมุทาหาโรติ ปรสฺมึ กเถนฺเต สกฺกจฺจํ สุณาติ, สยญฺจ
ปเรสํ เทเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. "อภิธมฺเม อภิวินเย"ติ เอตฺถ ธมฺโม
อภิธมฺโม, วินโย อภิวินโยติ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตนฺตปิฏกํ.
อภิธมฺโมติ สตฺตปฺปกรณานิ. วินโยติ อุภโตวิภงฺคา. อภิวินโยติ ขนฺธกปริวารา.
อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํปิ ๑- ธมฺโมเอว. มคฺคผลานิ อภิธมฺโม. สกลํ วินยปิฏกํ
วินโย. กิเลสวูปสมกรณํ อภิวินโย. อิติ สพฺพสฺมึปิ เอตฺถ ธมฺเม อภิธมฺเม
วินเย อภิวินเย จ. อุฬารปาโมชฺโชติ พหุลปาโมชฺโช โหตีติ อตฺโถ.
      กุสเลสุ ธมฺเมสูติ การณตฺเถ ภุมฺมํ, จตุภูมิกกุสลธมฺมการณา, ๒-
เตสํ อธิคมตฺถาย อนิกฺขิตฺตธุโร โหตีติ อตฺโถ.
      [๓๔๖] กสิณทสเก สกลฏฺเน กสิณานิ. ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ
เขตฺตฏฺเน วา อธิฏฺานฏฺเน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริ คคณตลาภิมุขํ.
อโธติ เหฏฺา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา.
เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต.
เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ
"ปวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. อทฺวยนฺติ ๓- อิทํ ปน เอกสฺส
อญฺภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว
โหติ, น อญฺ, เอวเมว ปวีกสิณํ ปวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อญฺโ
กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส
ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น "อยมสฺส
อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺ"ติ ปมาณํ คณฺหาตีติ. วิญฺาณกสิณนฺติ เจตฺถ
กสิณุคฺฆาติมากาเส ๔- ปวตฺตํ วิญฺาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาติมากาเส
กสิณุคฺฆาติมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา.
อยเมตฺถ สงฺเขโป. กมฺมฏฺานภาวนานเยน ปเนตานิ จ ๕-วีกสิณาทีนิ
วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุตฺตนฺตปิฏกมฺปิ อภิธมฺมปิฏกมฺปิ   ฉ.ม. จตุภูมก...   ก. อนฺวยนฺติ
@ ฉ.ม. กสิณุคฺฆาฏิมากาเส   ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
                        อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา
      [๓๔๗] กมฺมปเถสุ, กมฺมาเนว ทุคฺคติสุคตีนํ ปถภูตตฺตา กมฺมปถา
นาม. เตสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มุสาวาทาทโย จ จตฺตาโร พฺรหฺมชาเล
วิตฺถาริตาเอว. กาเมสุ มิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ
เมถุนวตฺถูสุ วา. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน
อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุ
มิจฺฉาจาโร.
      ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา, ปิตุรกฺขิตา,
มาตาปิตุรกฺขิตา, ภาตุรกฺขิตา, ภคินีรกฺขิตา, าติรกฺขิตา, โคตฺตรกฺขิตา
ธมฺมรกฺขิตา, สารกฺขา, สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส. ธนกฺกีตา, ฉนฺทวาสินี,
โภควาสินี, ปฏวาสินี, โอทปตฺตกินี, โอภฏจุมฺภฏา, ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี
จ ภริยา จ, ธชาหฏา, มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. ๑-
อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ
อิตฺถีนํ อญฺเ ปุริสา. อิทํ อคมนียฏฺานํ นาม. โส ปเนส มิจฺฉาจาโร
สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺาเน อปฺปสาวชฺโช. สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช.
ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน
มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกเอว.
      อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา. ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย
ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา.
อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว
สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ
อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตีทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน
น ปริณาเมติ.
      หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ.
ผรุสวาจา ๒- วิย อปฺปสาวชฺโช จ มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิตฺถิโย น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ผรุสาวาจา
ปรสตฺโต จ, ตสฺส จ วินาสจินฺตา. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น
ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุชฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส
วินาสํ น จินฺเตติ.
      ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา "นตฺถิ
ทินฺนน"ติ อาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา
จ มหาสาวชฺชา จ. อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา
เทฺว สมฺภารา วตฺถุโน จ คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน
ตสฺสูปฏฺานนฺติ.
      อิเมสํ ปน ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺาสโต อารมฺมณโต
เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาธมฺมาว โหนฺติ.
อภิชฺฌาทโย ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา.
      โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต, มิจฺฉาทิฏฺิ จาติ อิเม อฏฺ
กมฺมปถาเอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ.
อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ. พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ
โหติ.
      อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ
โหติ. อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา, มิจฺฉาจาโร
โผฏฺพฺพวเสน สงฺขารารมฺมโณ. "สตฺตารมฺมโณ"ติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ
วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา สตฺตารมฺมณา. ๑-
สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา
อภิชฺฌา. พฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว. มิจฺฉาทิฏฺิ เตภูมิกธมฺมวเสน สงฺขารารมฺมณา
ปญฺตฺติวเสน สตฺตารมฺมณา วา. เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน
โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ นํ ฆาเตถา"ติ
วทนฺติ, สนฺนิฏฺาปกเจตนา ปน ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สตฺตารมฺมณา จ... เอวมุปริปิ
มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน. สนฺนิฏฺาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน
น โหติ. มุสาวาโท ติเวทโน. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา ทุกฺขเวทนา.
สมฺผปฺปลาโป ติเวทโน. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทนา. ตถา มิจฺฉาทิฏฺิ.
พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน.
      มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ. ตถา ๑-
อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสน.
มุสาวาโท โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโป
จ. ผรุสวาจา โทสโมหวเสน. อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา. ตถา พฺยาปาโท.
มิจฺฉาทิฏฺิ โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ.
                        กุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา
      ปาณาติปาตา เวรมณีอาทีนิ สมาทานสมฺปตฺตสมุจฺเฉทวิรติวเสน
เวทิตพฺพานิ.
      ธมฺมโต ปน เอเตสุปิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วตฺตนฺติ
วิรติโยปิ. อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว.
      โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถาเอว, โน มูลานิ. อนฺเต
ตโย กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ
โหติ. อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ. สมฺมาทิฏฺิ อโมโห กุสลมูลํ.
      อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว กเมน ๒- เอเตสํ
อารมฺมณานิปิ. วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ สา เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน
นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต
กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา
      เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา.
กุสลํ ปตฺวา หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตถา น ทิสฺสติ    ฉ.ม. กเมน น ทิสฺสติ
      มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส
อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา ๑- โหนฺติ, าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส
ทฺวิมูลา. ๒- อนภิชฺฌา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา โหติ, ๓-
าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ.
อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาเอวาติ.
                         อริยวาสทสกวณฺณนา
      [๓๔๘] อริยวาสาติ อริยาเอว วสึสุ วสนฺติ วสิสฺสนฺติ เอเตสูติ
อริยวาสา. ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺโตว หุตฺวา ขีณาสโว
อวสิ วสติ วสิสฺสตีติ ตสฺมา อยํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา, อริยสฺส วาสตฺตา
อริยวาโสติ วุตฺตา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ.
      เอวํ โข อาวุโส ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตีติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย
สมนฺนาคโต โหติ. ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม เกติ? าณาทโยติ. ๔- "าณนฺ"ติ
วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. "สตตวิหารา"ติ ๕- วุตฺเต
อฏฺ มหาจิตฺตานิ. "รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี"ติ วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ.
โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติ.
      สตารกฺเขน เจตสาติ ขีณาสวสฺส หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพกาลํ สติ
อารกฺขกิจฺจํ สาเธติ. เตเนวสฺส "จรโต จ ติฏฺโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส
จ สตตํ สมิตํ าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหตี"ติ วุจฺจติ.
      ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํ. เอตฺถ จ สมณาติ
ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณาติ โภวาทิโน. ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ
ปาเฏกฺกสจฺจานิ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ
คหิตานิ พหูนิ สจฺจานีติ อตฺโถ. นุณฺณานีติ นีหฏานิ. ๖- ปนุณฺณานีติ สุฏฺุ
นีหฏานิ. จตฺตานีติ วิสฏฺานิ. วนฺตานีติ วมิตานิ. มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ติมูลานิ              ฉ.ม. ทฺวิมูลานิ
@ ฉ.ม. โหติ น ทิสฺสติ         ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. สตตวิหาโร           ฉ.ม. นิหฏานิ
กตานิ. ปหีนานีติ ปชหิตานิ. ปฏินิสฺสฏฺานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหนฺติ,
เอวํ ปฏิวิสชฺชิตานิ. ๑- สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฏฺภาวเววจนานิ.
      สมวยสฏฺเสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา, สฏฺาติ วิสฏฺา, สมฺมา
อวยา สฏฺา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเสโน, สมฺมาวิสฏฺสพฺพเอสโนติ
อตฺโถ. ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตนฺติ อาทีหิ มคฺคสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ กถิตา.
      ราโค เม ปหีโนติ อาทีหิ ปจฺจเวกฺขณาย ผลํ กถิตํ.
                        อเสกฺขธมฺมทสกวณฺณนา
      อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺีติ อาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมาเอว. เอตฺถ
จ สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาาณนฺติ ทฺวีสุ าเนสุ ปญฺาว กถิตา. สมฺมาวิมุตฺตีติ
อิมินา ปเทน วุตฺตาว เสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
      "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ
ทสกานํ วเสน สมสฏฺิปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ทสกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                         ปญฺหสโมธานวณฺณนา
      [๓๔๙] อิธ ปน ตฺวา ปญฺหา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต
เอกกวเสน เทฺว ปญฺหา กถิตา. ทุกวเสน สตฺตติ. ติกวเสน อสีติสตํ.
จตุกฺกวเสน เทฺว สตานิ. ปญฺจกวเสน ตึสสตํ. ฉกฺกวเสน ทฺวตฺตึสสตํ.
สตฺตกวเสน อฏฺนวุติ. อฏฺกวเสน อฏฺาสีติ. นวกวเสน จตุปณฺณาส. ทสกวเสน
สมสฏฺีติ เอวํ สหสฺสํ จุทฺทส จ ๒- ปญฺหา กถิตา. อิมญฺหิ สุตฺตนฺตํ เปตฺวา
เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺโ สุตฺตนฺโต เอวํ พหุปญฺหปฏิมณฺฑิโต นตฺถิ. ภควา
อิมํ สุตฺตนฺตํ อาทิโต ปฏฺาย สกลํ สุตฺวา จินฺเตสิ "ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏินิสฺสชฺชิตานิ       ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติ. สาวกภาสิโตติ วุตฺเต
โอกปฺปนา น โหติ, ชินภาสิโตติ วุตฺเต โหติ, ตสฺมา ชินภาสิตํ กตฺวา
เทวมนุสฺสานํ โอกปฺปนํ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต อุปฺปาเทสฺสามี"ติ. ตโต วุฏฺาย
สาธุการํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา วุฏฺหิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ
อามนฺเตสิ, สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, สาธุ โข ตฺวํ สาริปุตฺต ภิกฺขูนํ สงฺคีติปริยายํ
อภาสี"ติ.
      ตตฺถ สงฺคีติปริยายนฺติ สามคฺคิยา การณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "สาธุ
โข ตฺวํ สาริปุตฺต มม สพฺพญฺุตาเณน สํสนฺทิตฺวา ภิกฺขูนํ สามคฺคีรสํ ๑-
อภาสี"ติ. สมนุญฺโ สตฺถา อโหสีติ อนุโมทเนน สมนุญฺโ อโหสิ.
เอตฺตเกน อยํ สุตฺตนฺโต ชินภาสิโต นาม ชาโต. เทสนาปริโยสาเน อิมํ
สุตฺตนฺตํ มนสิกโรนฺตา เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
                       สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๑๖๓-๒๕๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=6&A=4096&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=4096&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=221              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=4501              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=4742              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=4742              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]