อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

                          ๓. จกฺกวตฺติสุตฺต
                         อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา
     [๘๐] เอวมฺเม สุตนฺติ จกฺกวตฺติสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:-
     มาตุลายนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา
อวิทูเร วนสณฺเฑ วิหรติ. "ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสี"ติ เอตฺถ
อยมนุปุพฺพิกถา:-
     ภควา กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส สมุฏฺานสมเย ปจฺจูสกาเล มหากรุณาสมาปตฺติโต
วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต อิมาย อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถาย
มาตุลนครวาสีนํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปาโตว
วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวาโร มาตุลนครํ สมฺปตฺโต. มาตุลนครวาสิโน ขตฺติยา
"ภควา กิร อาคโต"ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมฺม ๒- ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา
มหาสกฺกาเรน นครํ ปเวเสตฺวา นิสชฺชฏฺานํ สํวิธาย ภควนฺตํ มหารเห ปลฺลงฺเก
นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทํสุ. ภควา ภตฺตกิจฺจํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ      ๒ สี. ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา
นิฏฺเปตฺวา จินฺเตสิ "สจาหํ อิมสฺมึ าเน อิเมสํ มนุสฺสานํ ธมฺมํ
เทเสสฺสามิ, อยํ ปเทโส สมฺพาโธ, มนุสฺสานํ าตุํ วา นิสีทิตุํ วา โอกาโส
น ภวิสฺสติ, มหตา โข ปน สมาคเมน ภวิตพฺพนฺ"ติ.
     อถ ราชกุลานํ ภตฺตานุโมทนํ ๑- อกตฺวาว ปตฺตํ คเหตฺวา นครโต
นิกฺขมิ. มนุสฺสา จินฺตยึสุ "สตฺถา อมฺหากํ อนุโมทนํปิ อกตฺวา คจฺฉติ,
อทฺธา ภตฺตคฺคํ อมนาปํ อโหสิ, พุทฺธานํ นาม น สกฺกา จิตฺตํ คเหตุํ,
พุทฺเธหิ สทฺธึ วิสฺสาสกรณํ นาม สมุสฺสิตผณํ อาสีวิสํ คีวายํ คหณสทิสํ
โหติ, เอถ โภ, ตถาคตํ ขมาเปสฺสามา"ติ. สกลนครวาสิโน ภควตา สเหว
นิกฺขนฺตา.
     ภควา คจฺฉนฺโตว มคธกฺเขตฺเต ิตํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ สณฺฑจฺฉานํ ๒-
กรีสมตฺตภูมิภาเค ปติฏฺิตํ เอกํ มาตุลรุกฺขํ ทิสฺวา อิมสฺมึ รุกฺขมูเล
นิสีทิตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน "มหาชนสฺส านนิสชฺชานํ โอกาโส ภวิสฺสตี"ติ
นิวตฺติตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมภณฺฑาคาริกํ
อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกสิ. เถโร โอโลกิตสญฺายเอว "สตฺถา นิสีทิตุกาโม"ติ
ตวา สุคตมหาจีวรํ ปญฺเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน.
อถสฺส ปุรโต มนุสฺสา นิสีทึสุ. อุโภสุ ปสฺเสสุ ปจฺฉโต จ ภิกฺขุสํโฆ,
อากาเส เทวตา อฏฺสุ, เอวํ มหาปริสมชฺฌคโต ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู
อามนฺเตสิ.
     เต ภิกฺขูติ ตตฺร อุปวิฏฺา ธมฺมปฏิคฺคาหกา ภิกฺขู. อตฺตทีปาติ
อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คตึ ปรายนํ ปติฏฺ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถ.
อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํ. อนญฺสรณาติ อิทํ อญฺสรณปฏิกฺเขปวจนํ.
น หิ อญฺโ อญฺสฺส สรณํ โหติ, อญฺสฺส วายาเมน อญฺสฺส
อสุชฺฌนโต. ๓- วุตฺตมฺปิ เจตํ "อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร
สิยา"ติ. ๔- เตนาห "อนญฺสรณา"ติ. โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภุตฺตนุโมทนํ         ๒ ฉ.ม. สนฺทจฺฉายํ
@๓ สี. อสิชฺฌนโต          ๔ ขุ.ธ. ๒๕/๑๖๐/๔๕
โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม. เตนาห "ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺสรณา"ติ. "กาเย
กายานุปสฺสี"ติ อาทีนิ มหาสติปฏฺาเน วิตฺถาริตานิ.
     โคจเรติ จริตุํ ยุตฺตฏฺาเน. สเกติ อตฺตโน สนฺตเก. เปตฺติเก
วิสเยติ ปิติโต อาคตวิสเย. จรตนฺติ วิจรนฺตานํ. ๑- "จรนฺตนฺ"ติปิ ปาโ,
อยเมวตฺโถ. น ลจฺฉตีติ น ลภิสฺสติ น ปสฺสิสฺสติ. มาโรติ เทวปุตฺตมาโรปิ
มจฺจุมาโรปิ กิเลสมาโรปิ. โอตารนฺติ รนฺธํ ฉิทฺทํ วิวรํ. อยํ ปนตฺโถ
เลฑฺฑุฏฺานโต นิกฺขมฺม โตรเณ นิสีทิตฺวา พาลาตปํ ตปนฺตํ ลาปํ สกุณํ คเหตฺวา
ปกฺขนฺทเสนสกุณวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ:-
     ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว สกุณคฺฆี ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา
อคฺคเหสิ. อถโข ภิกฺขเว ลาโป สกุโณ สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทเวสิ
"มยเมวมฺห อลกฺขิกา, มยํ อปฺปปุญฺา, เย มยํ อโคจเร จริมฺห ปรวิสเย,
สเจชฺช มยํ โคจเร จเรยฺยาม สเก เปตฺติเก วิเสย, น มฺยายํ สกุณคฺฆี อลํ
อภวิสฺส ยทิทํ ยุทฺธายา"ติ. โก ปน เต ลาป โคจโร สโก เปตฺติโก
วิสโยติ. ยทิทํ นงฺคลฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺานนฺติ. อถโข ภิกฺเขเว สกุณคฺฆี
สเก พเล อปตมานา ๒- ลาปํ สกุณํ มุญฺจิ "คจฺฉ โข ตฺวํ ลาป, ตตฺรปิ
คนฺตฺวา น โมกฺขสี"ติ.
     อถโข ภิกฺขเว ลาโป สกุโณ นงฺคลกฏฺกรณํ เลฑฺฑุฏฺานํ คนฺตฺวา
มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรูหิตฺวา สกุณคฺฆึ อปตมาโน ๓- อฏฺาสิ "เอหิ โขทานิ
เม สกุณคฺฆิ, เอหิ โขทานิ เม สกุณคฺฆี"ติ. อถโข สา ภิกฺขเว สกุณคฺฆี
สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อปตมานา อุโภ ปกฺเข สนฺนยฺห ลาปํ
สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา. ยทา โข ภิกฺขเว อญฺาสิ ลาโป สกุโณ
ปหุอาคตา โข มฺยายํ สกุณคฺฆีติ, อถโข ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตรํ ปจฺจุปาทิ.
อถโข ภิกฺขเว สกุณคฺฆี ตตฺเถว อุรํ ปจฺจตาเลสิ. เอวญฺหิ ตํ ภิกฺขเว โหติ
โย อโคจเร จรติ ปรวิสเย.
     ตสฺมาติห ภิกฺขเว มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย, อโคจเร
ภิกฺขเว จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จรนฺตานํ      ๒ ฉ.ม. อสํวทมานา.    ๓ ฉ.ม. วทมาโน
โก จ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา. กตเม
ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา กามูปสญฺหิตา รชนียา
ฯเปฯ กายวิญฺเยฺยา โผฏฺพฺพา ฯเปฯ รชนียา. อยํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
อโคจโร ปรวิสโย.
     โคจเร ภิกฺขเว จรถ ฯปฯ น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ
ภิกฺขเว ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา.
กตเม จตฺตาโร.? อิธิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ ฯเปฯ สโก
เปตฺติโก วิสโย"ติ. ๑-
     กุสลานนฺติ อนวชฺชลกฺขณานํ. สมาทานเหตูติ สมาทาย วตฺตนเหตุ.
เอวมิทํ ปุญฺ ปวฑฺฒตีติ เอวํ อิทํ โลกิยโลกุตฺตรํ ปุญฺผลํ ปวฑฺฒติ.
ปุญฺผลนฺติ จ อุปรูปริ ปุญฺปิ ปุญฺวิปาโกปิ เวทิตพฺโพ.
                     ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา
     [๘๑] ตตฺถ ทุวิธํ กุสลํ วฏฺฏคามิ จ วิวฏฺฏคามิ จ. ตตฺถ
วฏฺฏคามิกุสลํ นาม มาตาปิตูนํ ปุตฺตธีตูสุ ปุตฺตธีตานญฺจ มาตาปิตูสุ
สิเนหวเสน มุทุมทฺทวจิตฺตํ. วิวฏฺฏคามิกุสลํ นาม จตฺตาโร "สติปฏฺานา"ติ
อาทิเภทา สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมา. เตสุ วฏฺฏคามิปุญฺสฺส ปริโยสานํ
มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติสิริวิภโว. วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติ. ตตฺถ
วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺเสสฺสติ.
     อิธ ปน วฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากทสฺสนตฺถํ ภิกฺขเว ยทา ปุตฺตธีตโร
มาตาปิตูนํ โอวาเท น อฏฺสุ, ตทา อายุนาปิ วณฺเณนาปิ อิสฺสริเยนาปิ
ปริหายึสุ. ยทา ปน อฏฺสุ, ตทา วฑฺฒึสูติ วตฺวา วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน
"ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว"ติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ จกฺกวตฺตีติ อาทีนิ
มหาปทาเน วิตฺถาริตาเนว.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหาวาร. ๑๙/๓๗๒/๑๒๘ สกุณคฺฆิสุตฺต
     [๘๒] โอสกฺกิตนฺติ อีสกมฺปิ อวสกฺกิตํ. านา จุตนฺติ สพฺพโส
านา อปคตํ. ตํ กิร จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวาเร อกฺขาหตํ วิย เวหาสํ
อฏฺาสิ. อถสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ เทฺว ขทิรตฺถมฺเภ นิกฺขณิตฺวา จกฺกรตนมตฺถเก
เนมิอภิมุขํ เอกํ สุตฺตกํ พนฺธึสุ. อโธภาเคปิ เนมิอภิมุขํ เอกํ พนฺธึสุ.
เตสุ อุปริมสุตฺตโต อปฺปมตฺตกมฺปิ โอคตํ จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ นาม โหติ,
เหฏฺา สุตฺตสฺส านํ อุปริมโกฏิยา อติกฺกนฺตคตํ านา จุตํ นาม โหติ,
ตเทตํ อติพลวโทเส สติ เอวํ โหติ. สุตฺตมตฺตํปิ ปน เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตํ วา
ภฏฺ านา จุตเมว โหติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ "โอสกฺกิตํ ฺานา จุตนฺ"ติ.
     อถ เม อาโรเจยฺยาสีติ ตาต ตฺวํ อชฺชาทึ กตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ
จกฺกรตนสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉ, เอวํ ตฺวํ คจฺฉนฺโต ยทา จกฺกรตนํ อีสกํปิ
โอสกฺกิตํ านา จุตํ ปสฺสสิ, อถ มยฺหํ อาจิกฺเขยฺยาสิ. ชีวิตญฺหิ เม ตว
หตฺเถ นิกฺขิตฺตนฺติ. อทฺทสาติ อปฺปมตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ คนฺตฺวา
โอโลเกนฺโต เอกทิวสํ อทฺทส.
     อถโข ภิกฺขเวติ ภิกฺขเว อถ ราชา ทฬฺหเนมิ "จกฺกรตนํ
โอสกฺกิตนฺ"ติ สุตฺวา อุปฺปนฺนพลวโทมนสฺโส "นทานิ มยา จิรํ ชีวิตพฺพํ
ภวิสฺสติ, อปฺปาวเสสํ เม อายุ, น เมทานิ กาเม ปริภุญฺชนกาโล, ปพฺพชฺชากาโล
เม อิทานี"ติ โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา เชฏฺปุตฺตํ กุมารํ อามนฺตาเปตฺวา
เอตทโวจ. สมุทฺทปริยนฺตนฺติ ปริกฺขิตฺตเอกสมุทฺทปริยนฺตเมว. อิทญฺหิสฺส
กุลสนฺตกํ. จกฺกวาฬปริยนฺตํ ปน ปุญฺิทฺธิวเสน นิพฺพตฺตํ, น ตํ สกฺกา
ทาตุํ. กุลสนฺตกํ ปน นิยฺยาเทนฺโต "สมุทฺทปริยนฺตนฺ"ติ อาห. เกสมสฺสุนฺติ
ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ  หิ ปมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ. ตโต ปฏฺาย
ปรุฬฺหเกเส พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, เตน วุตฺตํ "เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา"ติ.
     [๘๓] กาสายานีติ กาสายรสปีตานิ. อาทิโต เอวํ กตฺวา ปจฺฉา
วกฺกลานิปิ ธาเรนฺติ. ปพฺพชีติ ปพฺพชิโต. ปพฺพชิตฺวา จ อตฺตโน
มงฺคลวนุยฺยาเนเยว วสิ. ราชีสิมฺหีติ ราชอิสิมฺหิ. พฺราหฺมณปพฺพชิตา หิ
"พฺราหฺมณีสโย"ติ วุจฺจนฺติ. เสตจฺฉตฺตํ ปน ปหาย ราชปพฺพชิตา ราชีสโยติ.
อนฺตรธายีติ อนฺตรหิตํ นิพฺพุตทีปสิขา วิย อภาวํ อุปคตํ.
     ปฏิสํเวเทสีติ กนฺทนฺโต ปริเทวนฺโต ชานาเปสิ. เปตฺติกนฺติ ปิติโต
อาคตํ ทายชฺชํ น โหติ, น สกฺกา กุสีเตน หีนวิริเยน ทส อกุสลกมฺมปเถ
สมาทาย วตฺตนฺเตน ปาปุณิตุํ. อตฺตโน ปน สุกฏกมฺมํ นิสฺสาย ทสวิธํ วา
ทฺวาทสวิธํ วา จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรนฺเตเนว ตํ ปตฺตพฺพนฺติ ทีเปติ. อถ นํ
วตฺตปฏิปตฺติยํ โจเทนฺโต "อิงฺฆ ตฺวนฺ"ติ อาทิมาห.
     ตตฺถ อริเยติ นิทฺโทเส. จกฺกวตฺติวตฺเตติ จกฺกวตฺตีนํ วตฺเต.
                        จกฺกวตฺติอริยวตฺตวณฺณนา
     [๘๔] ธมฺมนฺติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ. นิสฺสายาติ ตทธิฏฺาเนน
เจตสา ตเมว นิสฺสยํ กตฺวา. ธมฺมํ สกฺกโรนฺโตติ ยถา กโต โส ธมฺโม
สุฏฺุ กโต โหติ, เอวเมตํ กโรนฺโต. ธมฺมํ ครุกโรนฺโตติ ตสฺมึ คารวุปฺปตฺติยา
ตํ ครุํ กโรนฺโต. ธมฺมํ มาเนนฺโตติ ตเมว ธมฺมํ ปิยญฺจ ภาวนียญฺจ กตฺวา
วิหรนฺโต. ธมฺมํ ปูเชนฺโตติ ตํ อปทิสิตฺวา คนฺธมาลาทิปูชเนนสฺส ปูชํ
กโรนฺโต. ธมฺมํ อปจายมาโนติ ตสฺเสว ธมฺมสฺส อญฺชลิกรณาทีหิ นีจวุตฺติตํ
กโรนฺโต. ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตูติ ตํ ธมฺมํ ธชมิว ปุรกฺขตฺวา เกตุมิว ๑- จ
กตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ปวตฺติยา ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ จ หุตฺวาติ อตฺโถ.
ธมฺมาธิปเตยฺโยติ ธมฺมาธิปติภูโต อาคตภาเวน ธมฺมวเสเนว จ สพฺพกิริยานํ
กรเณน ธมฺมาธิปเตยฺโย หุตฺวา.
     ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ สํวิทหสฺสูติ ธมฺโม อสฺสา อตฺถีติ ธมฺมิกา,
รกฺขา จ อาวรณญฺจ คุตฺติ จ รกฺขาวรณคุตฺติ. ตตฺถ "ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ
รกฺขี"ติ วจนโต ขนฺติอาทโย รกฺขา. วุตฺตเญฺหตํ "กถญฺจ ภิกฺขเว ปรํ
รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ. ขนฺติยา อวิหึสาย เมตฺตจิตฺตตาย อนุทยตายา"ติ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. กุนฺตมิว,          ๒ สํ. มหา. ๑๙/๓๘๕/๑๔๗
นิวาสนปารุปนเคหาทีนํ นิวารณา อาวรณํ, โจราทิอุปทฺทวนิวารณตฺถํ โคปายนา
คุตฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ สุฏฺุ สํวิทหสฺสุ ปวตฺตยํ เปหีติ อตฺโถ. อิทานิ
ยสฺส สา สํวิทหิตพฺพา, ตํ ทสฺเสนฺโต อนฺโตชนสฺมินฺติ อาทิมาห.
     ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ:- อนฺโตชนสงฺขาตํ ตว ปุตฺตทารํ สีลสํวเร
ปติฏฺเปหิ, วตฺถคนฺธมาลาทีนิ จสฺส เทหิ, สพฺเพ อุปทฺทเว จสฺส นิวาเรหิ.
พลกายาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- พลกาโย กาลํ อนติกฺกมิตฺวา
ภตฺตเวตฺตนสมฺปทาเนนปิ อนุคฺคเหตพฺโพ. อภิสิตฺตขตฺติยา
ภทฺรอสฺสาชาเนยฺยาทิรตนสมฺปทาเนนปิ ๑- อุปสงฺคหิตพฺพา. อนุยนฺตขตฺติยา ๒-
เตสํ อนุรูปยานวาหนสมฺปทาเนนปิ โตเสตพฺพา. พฺราหฺมณา อนฺนปานวตฺถาทินา
เทยฺยธมฺเมน. คหปติกา ภตฺตวีชนงฺคลผาลพลิพทฺธาทิสมฺปทาเนน. ตถา
นิคมวาสิโน เนคมา, ชนปทวาสิโน จ ชานปทา. สมิตปาปวาหิตปาปา
สมณพฺราหฺมณา สมณพฺราหฺมณปริกฺขารสมฺปทาเนน สกฺกาเรตพฺพา. มิคปกฺขิโน
อภยทาเนน สมสฺสาเสตพฺพา.
     วิชิเตติ อตฺตโน อาณาปวตฺติฏฺาเน. อธมฺมกาโรติ อธมฺมกิริยา. มา
ปวตฺติตฺถาติ ยถา น ปวตฺตติ, ตถา นํ ปฏิปาเทหีติ อตฺโถ. สมณพฺราหฺมณาติ
สมิตปาปา พาหิตปาปา. มทปฺปมาทา ปฏิวิรตาติ นววิธมานมทา, ปญฺจสุ
กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสชฺชนสงฺขาตา ปมาทา จ ปฏิวิรตา. ขนฺติโสรจฺเจ นิวิฏฺาติ
อธิวาสนขนฺติยญฺจ สุรตภาเว จ ปติฏฺิตา. เอกมตฺตานนฺติ อตฺตโน ราคาทีนํ
ทมนาทีหิ เอกมตฺตานํ ทเมนฺติ สาเมนฺติ ปรินิพฺพาเปนฺตีติ วุจฺจนฺติ. กาเลน
กาลนฺติ กาเล กาเล. อภินิวชฺเชยฺยาสีติ คูถํ วิย วิสํ วิย อคฺคึ วิย จ สุฏฺุ
วชฺเชยฺยาสิ. สมาทายาติ สุรภิกุสุมทามํ วิย อมตํ วิย จ สมฺมา อาทาย
ปวตฺเตยฺยาสิ.
     อิธ ตฺวา วตฺตํ สมาเนตพฺพํ. อนฺโตชนสฺมึ พลกาเย เอกํ,
ขตฺติเยสุ เอกํ, อนุยนฺเตสุ ๓- เอกํ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ เอกํ, เนคมชานปเทสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. คทฺรภสฺสา..., ฉ.ม. ภทฺรสฺสา...   ๒ สี. อนุยุตฺตขตฺติยา.
@๓ สี. อนุยุตฺเตสุ.
เอกํ, สมณพฺราหฺมเณสุ เอกํ, มิคปกฺขีสุ เอกํ, อธมฺมการปฏิกฺเขโป เอกํ,
อธนานํ ธนานุปฺปทานํ เอกํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหปุจฺฉนํ
เอกนฺติ เอวเมตํ ทสวิธํ โหติ. คหปติเก ปน ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา
คณฺหนฺตสฺส ทฺวาทสวิธํ โหติ. ปุพฺเพ อวุตฺตํ คณฺหนฺเตน อธมฺมราคสฺส จ
วิสมโลภสฺส จ ปหานวเสน ทฺวาทสวิธํ เวทิตพฺพํ. อิทํ โข ตาต ตนฺติ อิทํ
ทสวิธํ ทฺวาทสวิธญฺจ อริยํ จกฺกวตฺติวตฺตํ นาม.
                      จกฺกรตนปาตุภาวกถาวณฺณนา
     [๘๕] วตฺตมานสฺสาติ ปูเรตฺวา วตฺตมานสฺส. ตทหุโปสเถติ อาทิ
มหาสุทสฺสเน วุตฺตํ.
                       ทุติยาทิจกฺกวตฺติกถาวณฺณนา
     [๙๐] สมเตนาติ ๑- อตฺตโน มติยา. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ปสาสตีติ
อนุสาสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- โปราณกํ ราชวํสํ ราชปฺปเวณึ ราชธมฺมํ
ปหาย อตฺตโน มติมตฺเต ตฺวา ชนปทมนุสาสตีติ. เอวมยํ มฆเทววํสสฺส
กฬารชนโก วิย ทฬฺหเนมิวํสสฺส อุปจฺเฉทโก อนฺติมปุริโส หุตฺวา อุปฺปนฺโน.
ปุพฺเพนาปรนฺติ ปุพฺพกาเลน สทิสา หุตฺวา อปรกาลํ. ชนปทา น ปพฺพนฺตีติ
น วฑฺฒนฺติ. ยถา ตํ ปุพฺพกานนฺติ ยถา ปุพฺพกานํ ราชูนํ ปุพฺเพ จ ปจฺฉา
จ สทิสาเยว หุตฺวา ปจฺจึสุ. ๒- ตถา น ปจฺจนฺติ ๓- กตฺถจิ สุญฺา โหนฺติ
หตวิลุตฺตา, เตลมธุผาณิตาทีสุ เจว ยาคุภตฺตาทีสุ จ โอชาปิ ปริหายิตฺถาติ
อตฺโถ.
     อมจฺจา ปาริสชฺชาติ อมจฺจา เจว ปริสาวจรา จ. คณกมหามตฺตาติ
อจฺฉินฺทิกาทิปาคณกา เจว มหาอมจฺจา จ. อนีกฏฺาติ หตฺถิอาจริยาทโย.
โทวาริกาติ ทฺวารรกฺขิโน. มนฺตสฺสาชีวิโนติ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺา, ตํ นิสฺสาย
กตฺวา เย ชีวนฺติ ปณฺฑิตา มหามตฺตา, เตสํ เอตํ นามํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สมเนน,      ๒ ฉ.ม. ปพฺพึสุ       ๓ ฉ.ม. ปพฺพนฺติ
                      อายุวณฺณาทิปริหานิกถาวณฺณนา
     [๙๑] โน จ โข อธนานนฺติ พลวโลภตฺตา ปน อธานานํ
ทลิทฺทมนุสฺสานํ ธนํ นานุปฺปทาสิ. ธเน อนนุปฺปทิยมาเนติ น อนุปฺปทิยมาเน,
อยเมว วา ปาโ. ทาลิทฺทิยนฺติ ทลิทฺทภาโว. อตฺตนา จ ชีวาหีติ สยญฺจ
ชีวํ ยาเปหีติ อตฺโถ. อุทฺธคฺคิกนฺติ อาทีสุ อุปรูปริภูมีสุ ผลทานวเสน
อุทฺธมคฺคมสฺสาติ อุทฺธคฺคิกา. สคฺคสฺส หิตา ตตฺรูปปตฺติชนนโตติ โสวคฺคิกา.
นิพฺพตฺตฏฺาเน สุโข วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากา. สุฏฺุ อคฺคานํ ทิพฺพวณฺณาทีนํ
ทสนฺนํ วิเสสานํ นิพฺพตฺตนโต สคฺคสํวตฺตนิกา. เอวรูปํ ทกฺขิณทานํ
ปติฏฺเปหีติ อตฺโถ.
     [๙๒] ปวฑฺฒิสฺสตีติ วฑฺฒิสฺสติ พหุํ ภวิสฺสติ. สุนิเสธํ นิเสเธยฺยนฺติ
สุฏฺุ นิสิทฺธํ กตฺวา นิเสเธยฺยํ. มูลฆจฺจนฺติ ๑- มูลหตํ. ขรสฺสเรนาติ
ผรุสสทฺเทน. ปณเวนาติ วชฺฌเภริยา.
     [๙๓] สีลานิ เนสํ ฉินฺทิสฺสามาติ เยสํ อนฺตมโส มูลกมุฏฺึปิ
หริสฺสาม, เตสํ ตเถว สีสานิ ฉินฺทิสฺสาม, ยถา โกจิ หตภาวํปิ น ชานิสฺสติ,
อมฺหากํทานิ กิเมตฺถ ราชาปิ เอวํ อุฏฺาย ปรํ มาเรตีติ อยํ เนสํ อธิปฺปาโย.
อุปกฺกมึสูติ อารภึสุ. ปนฺถทุหนนฺติ ปนฺถฆาตํ, ปนฺเถ ตฺวา โจรกมฺมํ.
     [๙๔] น หิ เทวาติ โส กิร จินฺเตสิ "อยํ ราชา สจฺจํ เทวาติ
มุขปฏิญฺาย ทินฺนาย มาราเปติ, หนฺทาหํ มุสาวาทํ กโรมี"ติ มรณภยา ๒-
"น หิ เทวา"ติ อโวจ.
     [๙๖] เอกิทนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เอเก สตฺตาติ อตฺโถ.
จาริตฺตนฺติ มิจฺฉาจารํ.
     [๙๙] อภิชฺฌาพฺยาปาทาติ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,อิ. มูลฆจฺฉํ.       ๒ สี. มรณภเยน.
     [๑๐๐] มิจฺฉาทิฏฺีติ นตฺถิ ทินฺนนฺติ อาทิกา อนฺตคฺคาหิกา
ปจฺจกนีกทิฏฺิ.
     [๑๐๑] อธมฺมราโคติ มาตา มาตุจฺฉา ปิตา ปิตุจฺฉา มาตุลานีติ
อาทิเก อยุตฺตฏฺาเน ราโค. วิสมโลโภติ ปริโภคยุตฺเตสุปิ าเนสุ
อติพลวโลโภ. มิจฺฉาธมฺโมติ ปุริสานํ ปุริเสสุ อิตฺถีนญฺจ อิตฺถีสุ ฉนฺทราโค.
     อมตฺเตยฺยตาติ อาทีสุ มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, ตสฺส ภาโว
มตฺเตยฺยตา, มาตริ สมฺมา ปฏิปตฺติยา เอตํ นามํ. ตสฺสา อภาโว เจว
ตปฺปฏิปกฺขตา จ อมตฺเตยฺยตา. อเปตฺเตยฺยตาทีสุปิ เอเสว นโย. น กุเล
เชฏฺาปจายิตาติ กุเล เชฏฺานํ อปจิติยา นีจวุตฺติยา อกรณภาโว.
                        ทสวสฺสายุกสมยวณฺณนา
     [๑๐๓] ยํ อิเมสนฺติ ยสฺมึ สมเย อิเมสํ. อลํปเตยฺยาติ ปติโน
ทาตุํ ยุตฺตา. อิมานิ รสานีติ อิมานิ โลเก อคฺครสานิ. อติพฺยาทิปฺปิสฺสนฺตีติ
อติวิย ทิปฺปิสฺสนฺติ, อยเมว วา ปาโ. กุสลนฺติปิ น ภวิสฺสตีติ นามํปิ น
ภวิสฺสติ, ปญฺตฺติมตฺตํปิ น ปญฺายิสฺสตีติ อตฺโถ. ปุชฺชา จ ภวิสฺสนฺติ
ปาสํสา จาติ ปูชารหา จ ภวิสฺสนฺติ ปสํสารหา จ. ตทา กิร มนุสฺสา
"อสุเกน นาม มาตา ปหฏา, ปิตา ปหโฏ, สมณพฺราหฺมณา ชีวิตา โวโรปิตา,
กุเล เชฏฺานํ อตฺถิภาวํปิ น ชานาติ, อโห ปุริโส"ติ ตเมว ปูชิสฺสนฺติ
เจว ปสํสิสฺสนฺติ จ.
     น ภวิสฺสติ มาตาติ วาติ อยํ มยฺหํ มาตาติ ครุจิตฺตํ น
ภวิสฺสติ. เคเห มาตุคามํ วิย นานาวิธํ อสพฺภิกถํ กถยมานา อคารวูปจาเรน
อุปสงฺกมิสฺสนฺติ. มาตุจฺฉาทีสุ เอเสว นโย. เอตฺถ จ มาตุจฺฉาติ มาตุ ภคินี.
มาตุลานีติ มาตุลภริยา. อาจริยภริยาติ สิปฺปายตนานิ สิกฺขาปกสฺส อาจริยสฺส
ภริยา. ครูนํ ทาราติ จูฬปิตุมหาปิตุอาทีนํ ภริยา. สมฺเภทนฺติ มิสฺสกภาวํ. ๑-
มริยาทเภทํ วา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มิสฺสีภาวํ
     ติพฺโพ อาฆาโต ปจฺจุปฏฺิโต ภวิสฺสตีติ พลวโกโป ปุนปฺปุนํ
อุปฺปตฺติวเสน ปจฺจุปฏฺิโต ภวิสฺสติ. อปรานิ เทฺว เอตสฺเสว เววจนานิ.
โกโป หิ จิตฺตํ อาฆาเตตีติ อาฆาโต. อตฺตโน จ ปรสฺส จ หิตสุขํ
พฺยาปาเทตีติ พฺยาปาโท. มโน ปทูสนโต มโนปโทโสติ วุจฺจติ. ติพฺพํ
วธกจิตฺตนฺติ ปิยมานสฺสาปิ ปรํ มารณตฺถาย วธกจิตฺตํ. ตสฺส วตฺถุํ ทสฺเสตุํ
มาตุปิ ปุตฺตมฺหีติ อาทิ วุตฺตํ. มาควิกสฺสาติ มิคลุทฺทกสฺส.
     [๑๐๔] สตฺถนฺตรกปฺโปติ สตฺเถน อนฺตรกปฺโป. สํวฏฺฏกปฺปํ
อปฺปตฺวา อนฺตราว โลกวินาโส. อนฺตรกปฺโป จ นาเมส ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺโป
โรคนฺตรกปฺโป สตฺถนฺตรกปฺโปติ ติวิโธ. ตตฺถ โลภุสฺสทาย ปชาย
ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺโป โหติ. โมหุสฺสทาย โรคนฺตรกปฺโป. โทสุสฺสทาย สตฺถนฺตรกปฺโป.
ตตฺถ ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺเปน นฏฺา เยภุยฺเยน ปิตฺติวิสเย ๑- อุปฺปชฺชนฺติ. ๒-
กสฺมา.? อาหารนิกฺกนฺติยา พลวตฺตา. โรคนฺตรกปฺเปน นฏฺา เยภุยฺเยน สคฺเค
นิพฺพตฺตนฺติ. กสฺมา? เตสญฺหิ "อโห วต อญฺเสํ สตฺตานํ เอวรูโป โรโค
น ภเวยฺยา"ติ เมตฺตจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ. สตฺถนฺตรกปฺเปน นฏฺา เยภุยฺเยน
นิรเย อุปฺปชฺชนฺติ. ๓- กสฺมา? อญฺมญฺ พลวาฆาตตาย.
     มิคสญฺนฺติ "อยํ มิโค, อยํ มิโค"ติ สญฺ. ติณฺหานิ สตฺถานิ
หตฺเถสุ ปาตุภวิสฺสนฺตีติ เตสํ กิร หตฺเถน ผุฏฺมตฺตํ ยงฺกิญฺจิ อนฺตมโส
ติณปณฺณํ อุปาทาย อาวุธเมว ภวิสฺสติ.
     มา จ มยํ กญฺจีติ มยํ กญฺจิ เอกํ ปุริสํปิ ชีวิตา มา โวโรปยิมฺห.
มา จ อเมฺห โกจีติ อเมฺหปิ โกจิ เอกปุริโส ชีวิตา มา โวโรปยิตฺถ.
ยนฺนูน มยนฺติ อยํ โลกวินาโส ปจฺจุปฏฺิโต, น สกฺกา ทฺวีหิ เอกฏฺาเน
ิเตหิ ชีวิตํ ลทฺธุนฺติ มญฺมานา เอวํ จินฺตยิสฺสนฺติ. ๔- วนคหนนฺติ
วนสงฺขาเตหิ ติณคุมฺพลตาทีหิ คหนฏฺานํ. ๕- รุกฺขคหนนฺติ รุกฺเขหิ คหนํ
ทุปฺปเวสนฏฺานํ. ๖- นทีวิทุคฺคนฺติ นทีนํ อนฺตรทีปาทีสุ ทุคฺคมนฏฺานํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เปตฺติวิสเย    ๒ ฉ.ม., อิ. อุปปชฺชนฺติ.   ๓ ฉ.ม., อิ. อุปปชฺชนฺติ
@๔ ฉ.ม., อิ. จินฺตยึสฺ       ๕ ฉ.ม. คหนํ ทุปฺปเวสฏฺานํ  ๖ ฉ.ม. ทุปฺปเวสฏฺานํ
ปพฺพตวิสมนฺติ ปพฺพเตหิ วิสมํ, ปพฺพเตสุ วา วิสมฏฺานํ. สภาคายิสฺสนฺตีติ ยถา
อหํ ชีวามิ ทิฏฺา โภ สตฺตา, ตฺวํปิ ตถา ชีวสีติ เอวํ สมฺโมทนกถาย
อตฺตนา สภาเค กริสฺสนฺติ.
                      อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
     [๑๐๕] อายตนฺติ มหนฺตํ. ปาณาติปาตา วิรเมยฺยามาติ ปาณาติปาตโต
โอสกฺเกยฺยาม. ปาณาติปาตํ วิรเมยฺยามาติปิ สชฺฌายนฺติ, ตตฺถ ปาณาติปาตํ
ปชเหยฺยามาติ อตฺโถ. วีสติวสฺสายุกาติ มาตาปิตโร ปาณาติปาตา
ปฏิวิรตา, ปุตฺตา กสฺมา วีสติวสฺสายุกา อเหสุนฺติ. เขตฺตวิสุทฺธิยา. เตสญฺหิ
มาตาปิตโร สีลวนฺโต ชาตา. อิติ สีลคพฺเภ วฑฺฒิตตฺตา อิมาย เขตฺตวิสุทฺธิยา
ทีฆายุกา อเหสุํ. เย ปเนตฺถ กาลํ กตฺวา ตตฺเถว นิพฺพตฺตา, เต อตฺตโนว
สีลสมฺปตฺติยา ทีฆายุกา อเหสุํ.
     อสฺสามาติ ภเวยฺยาม. จตฺตารีสวสฺสายุกาติ อาทโย โกฏฺาสา
อทินฺนาทานาทีหิ ปฏิวิรตานํ วเสน เวทิตพฺพา.
                        สงฺขราชอุปฺปตฺติวณฺณนา
     [๑๐๖] อิจฺฉาติ มยฺหํ ภตฺตํ เทถาติ เอวํ อุปฺปชฺชนกตณฺหา.
อนสนนฺติ น อสนํ อวิปฺผาริกภาโว กายาลสิยํ, ภตฺตํ ภุตฺตานํ ภตฺตสมฺมทปจฺจยา
นิปชฺชิตุกามตา. โภชเนน ๑- กายทุพฺพลภาโวติ อตฺโถ. ชราติ
ปากฏชรา. กุกฺกุฏสมฺปาติกาติ เอกคามสฺส ฉทนปิฏฺิโต อุปฺปติตฺวา อิตรสฺส
คามสฺส ฉทนปิฏฺเ ปตนสงฺขาโต กุกฺกุฏสมฺปาโต เอตาสุ อตฺถีติ
กุกฺกุฏสมฺปาติกา. "สมฺปาทิกา"ติปิ ปาโ, คามนฺตรโต คามนฺตรํ กุกฺกุฏานํ ปทสา
คมนสงฺขาโต กุกฺกุฏสมฺปาโท เอตาสุ อตฺถีติ อตฺโถ. อุภยํเปตํ ฆนนิวาสตฺตํเยว
ทีเปติ. อวีจิ มญฺเ ผุโฏ ๒- ภวิสฺสตีติ อวีจิมหานิรโย วิย นิรนฺตรํ ปูริโต
ภวิสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ......ชนโก     ๒ สี. ผุฏฺโ
                       เมตฺเตยฺยพุทฺธุปฺปาทวณฺณนา
     [๑๐๗] "อสีติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ภิกฺขเว มนุสฺเสสุ เมตฺเตยฺโย นาม
ภควา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ น วฑฺฒมานกวเสน วุตฺตํ. น หิ พุทฺธา
วฑฺฒมาเน อายุมฺหิ นิพฺพตฺตนฺติ, หายมาเน ปน นิพฺพตฺตนฺติ. ตสฺมา ยทา
ตํ อายุ วฑฺฒิตฺวา อสงฺเขยฺยตํ ปตฺวา ปุน ภสฺสมานํ ๑- อสีติวสฺสสหสฺสายุกกาเล
สฺสติ, ตทา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ. ปริหริสฺสตีติ อิทํ ปน ปริวาเรตฺวา
วิจรนฺตานํ วเสน วุตฺตํ.
     [๑๐๘] ยูโปติ ปาสาโท. รญฺา มหาปนาเทน การาปิโตติ รญฺา
เหตุภูเตน ตสฺสตฺถาย สกฺเกน เทวราเชน วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ ๒- เปเสตฺวา
การาปิโต.
     ปุพฺเพ กิร เทฺว ปิตาปุตฺตา นฬการา ปจฺเจกพุทฺธสฺส นเฬหิ จ
อุทุมฺพเรหิ จ ปณฺณสาลํ การาเปตฺวา ตํ ตตฺถ วาสาเปตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฏฺหึสุ. เต กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. เตสุ ปิตา เทวโลเกเยว
อฏฺาสิ. ปุตฺโต เทวโลกา จวิตฺวา สุรุจิสฺส รญฺโ เทวิยา สุเมธาย กุจฺฉิสฺมึ
นิพฺพตฺโต มหาปนาโท นาม กุมาโร อโหสิ. โส อปรภาเค ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา
มหาปนาโท นาม ราชา ชาโต. อถสฺส ปุญฺานุภาเวน สกฺโก เทวราชา
วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ' รญฺโ ปาสาทํ กโรหีติ ปหิณิ. โส ตสฺส ปาสาทํ นิมฺมินิ
ปญฺจวีสติโยชนุพฺเพธํ สตฺตภูมิกํ ๓- สตฺตรตนมยํ. ยํ สนฺธาย ชาตเก วุตฺตํ:-
       "ปนาโท นาม โส ราชา       ยสฺส ยูโป สุวณฺณิโย
        ติริยํ โสฬสุพฺเพธํ            อุพฺภมาหุ ๔- สหสฺสธา.
        สหสฺสกณฺโฑ ๕- สตฺต เคณฺฑุ    ธชาลุ หริตามโย
        อนจฺจุํ ตตฺถ คนฺธพฺพา         ฉ สหสฺสานิ สตฺตธา.
        เอวเมตํ ตทา อาสิ          ยถา ภาสสิ ภทฺทชิ
        สกฺโก อหํ ตทา อาสึ         เวยฺยาวจฺจกโร ตวา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หายมานํ      ๒ ม. วิสุกมฺม....,    ๓ ฉ.ม. สตฺตภูมกํ
@๔ ฉ.ม. อุทฺธมาหุ      ๕ สี......กณฺณ
     โส ราชา ตตฺถ ยาวตายุกํ วสิตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก
นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ เทวโลเก นิพฺพตฺเต โส ปาสาโท มหาคงฺคาย อนุโสตํ
ปติ. ตสฺส ธุรโสปาณสมฺมุฏฺาเน ปยาคปติฏฺานํ นาม นครํ มาปิตํ.
ถูปิกาสมฺมุขฏฺาเน โกฏิคาโม นาม คาโม.
     อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต กาเล โส นฬการเทวปุตฺโต เทวโลกโต
จวิตฺวา มนุสฺสปเถ ภทฺทชิเสฏฺี นาม หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส นาวาย คงฺคาตรณทิวเส ภิกฺขุสํฆสฺส ตํ ปาสาทํ ทสฺเสสีติ
วตฺถุ วิตฺถาเรตพฺพํ. กสฺมา ปเนส ปาสาโท น อนฺตรหิโตติ. อิตรสฺส
อานุภาวา. เตน สทฺธึ ปุญฺ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตกุลปุตฺโต อนาคเต
สงฺโข นาม ราชา ภวิสฺสติ. ตสฺส ปริโภคตฺถาย โส ปาสาโท อุฏฺหิสฺสติ,
ตสฺมา น อนฺตรหิโตติ.
    #[๑๐๘] อุสฺสาเปตฺวาติ ตํ ปาสาทํ อุฏฺาเปตฺวา. อชฺฌาวสิตฺวาติ
ตตฺถ วสิตฺวา. ตํ ทตฺวา วิสชฺชิตฺวาติ ตํ ปาสาทํ ทานวเสน ทตฺวา
นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน จ วิสชฺชิตฺวา. กสฺส จ เอวํ ทตฺวาติ. สมณาทีนํ.
เตนาห "สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ทานํ ทตฺวา"ติ. กถํ ปน
โส เอกํ ปาสาทํ พหูนํ ทสฺสตีติ. เอวํ กิรสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ "อยํ
ปาสาโท วิปฺปกิริยตู"ติ. โส ขณฺฑาขณฺฑํ วิปฺปกิริสฺสติ. โส ตํ อลคฺคมาโนว
หุตฺวา "โย ยตฺตกํ อิจฺฉติ, โส ตตฺตกํ คณฺหาตู"ติ ทานวเสน วิสชฺเชสฺสติ.
เตน วุตฺตํ "ทานํ ทตฺวา เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต ฯเปฯ วิหริสฺสตี"ติ. เอตฺตเกน
ภควา วฏฺฏคามิกุสลสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสติ.
     [๑๐๙] อิทานิ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต ปุน
อตฺตทีปา ภิกฺขเว วิหรถาติ อาทิมาห.
                    ภิกฺขุโนอายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
     [๑๑๐] อิทํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อายุสฺมินฺติ ภิกฺขเว ยํ โว อหํ
อายุนาปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, ตตฺถ อิทํ ภิกฺขุโน อายุสฺมึ อิทํ อายุการณนฺติ
อตฺโถ. ตสฺมา ตุเมฺหหิ อายุนา วฑฺฒิตุกาเมหิ อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา
ภาเวตพฺพาติ ทสฺเสติ.
     วณฺณสฺมินฺติ ยํ โว อหํ วณฺเณนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ ตตฺถ
วณฺณการณํ. สีลวโต หิ อวิปฺปฏิสาราทีนํ วเสน สรีรวณฺโณปิ กิตฺติวเสน
คุณวณฺโณปิ วฑฺฒติ. ตสฺมา ตุเมฺหหิ วณฺเณน วฑฺฒิตุกาเมหิ สีลสมฺปนฺเนหิ
ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
     สุขสฺมินฺติ ยํ โว อหํ สุเขนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ ตตฺถ
วิเวกชปีติสุขาทิ นานปฺปการกํ ฌานสุขํ. ตสฺมา ตุเมฺหหิ สุเขน วฑฺฒิตุกาเมหิ
อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ ภาเวตพฺพานิ.
     โภคสฺมินฺติ ยํ โว อหํ โภเคนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อยํ โส
อปฺปมาณานํ สตฺตานํ อปฺปฏิกูลภาวาวโห ๑- สุขสยนาทิ เอกาทสานิสํโส
สพฺพทิสา วิปฺผาริตพฺรหฺมวิหารโภโค. ตสฺมา ตุเมฺหหิ โภเคน วฑฺฒิตุกาเมหิ
อิเม พฺรหฺมวิหารา ภาเวตพฺพา.
     พลสฺมินฺติ ยํ โว อหํ พเลนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ
อาสวกฺขยปริโยสาเน อุปฺปนฺนํ อรหตฺตผลสงฺขาตํ พลํ. ตสฺมา ตุเมฺหหิ พเลน
วฑฺฒิตุกาเมหิ อรหตฺตปฺปตฺติยา โยโค กรณีโย.
     ยถยิทํ ภิกฺขเว มารพลนฺติ ยถา อิทํ เทวปุตฺตมารมจฺจุมารกิเลสมารานํ
พลํ ทุปฺปสหํ ทุรภิสมฺภวํ, เอวํ อญฺ โลเก เอกพลํปิ น สมนุปสฺสามิ. ตํปิ
พลํ อิทเมว อรหตฺตผลํ ปสหติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ. ตสฺมา เอตฺเถว
โยโค กรณีโยติ ทสฺเสติ.
     เอวมิทํ ปุญฺนฺติ เอวํ อิทํ โลกุตฺตรปุญฺปิ ยาว อาสวกฺขยา
ปวฑฺฒตีติ. วิวฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธึ นิฏฺเปนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺเปสิ.
สุตฺตปริโยสาเน วีสติภิกฺขุสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. จตุราสีติปาณสหสฺสานิ
อมตปานํ ปิวึสูติ.
                      จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑. ฉ.ม., อิ. อปฺปฏิกูลตาวโห.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๒๙-๔๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=6&A=727&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=727&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=33
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=1189
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=1264
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=1264
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_11