อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

                       ๒. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา
                          เวสาลินครวณฺณนา
     [๑๔๖] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาสีหนาทสุตฺตํ. ตตฺถ เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก
นคเร. ตํ กิร อปราปรํ วิสาลีภูตตาย "เวสาลี"ติ สงฺขํ ๓- คตํ. ตตฺรายํ
อนุปุพฺพิกถา ๓-:- พาราณสิรญฺโ กิร อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ สณฺาสิ,
สา ตฺวา รญฺโ นิเวเทติ. ๔- ราชา คพฺภปริหารํ อทาสิ. สา สมฺมาปริหริยมานา
คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิ. ปุญฺวนฺตีนํ ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺานํ
โหติ, สา จ ตาสํ อญฺตรา, เตน ปจฺจูสสมเย อลตฺตกปฏลพนฺธุชีวปุปฺผสทิสํ ๕-
มํสเปสึ วิชายิ. ตโต "อญฺา เทวิโย สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ,
อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รญฺโ ปุรโต มม อวณฺโณ อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา
เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสึ เอกสฺมึ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ปฏิกุชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ตํ    ๓ ฉ.ม. สงฺขยํ เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. อนุปุพฺพกถา       ๕ ฉ.ม. นิเวเทสิ   ๖ ฉ.ม. พนฺธุชีวกปุปฺผสทิสํ
ราชมุทฺทิกาย ลญฺเจตฺวา ๑- คงฺคาย โสเต ปกฺขิปาเปสิ. มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตมตฺเต
เทวตา อารกฺขํ ๒- สํวิทหึสุ. สุวณฺณปฏฺฏกํ เจตฺถ ชาติหิงฺคุลเกน "พาราณสิรญฺโ
อคฺคมเหสิยา ปชา"ติ ลิขิตฺวา พนฺธึสุ. ตโต ตํ ภาชนํ อูมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ
คงฺคาโสเตน ปายาสิ.
     เตน จ สมเยน อญฺตโร ตาปโส โคปกุลํ ๓- นิสฺสาย คงฺคาตีเร วิหรติ.
โส ปาโตว คงฺคโมติณฺโณ ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺาย อคฺคเหสิ.
อเถตฺถ ตํ อกฺขรปฏฺฏกํ ๔- ราชมุทฺทิกาลญฺจนํ ๕- จ ทิสฺวา มุญฺจิตฺวา ตํ มํสเปสึ
อทฺทส, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ "สิยา คพฺโภ, ตถาหิสฺส ทุคฺคนฺธปูติกภาโว
นตฺถี"ติ อสฺสมํ อาเนตฺวา ๖- สุทฺเธ โอกาเส ปสิ. อถ อทฺธมาสจฺจเยน ๗- เทฺว
มํสเปสิโย อเหสุํ. ตาปโส ทิสฺวา สาธุตรํ เปสิ. ตโต ปุน อทฺธมาสจฺจเยน
เอกเมกิสฺสา มํสเปสิยา หตฺถปาทสีสานมตฺถาย ปญฺจ ปญฺจ ปีฬกา อุฏฺหึสุ.
อถ ตโต อทฺธมาสจฺจเยน เอกา มํสเปสิ สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก, เอกา
ทาริกา อโหสิ.
     เตสุ ตาปสสฺส ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิ, องฺคุฏฺกโตปสฺส ๘- ขีรํ นิพฺพตฺติ,
ตโต ปภูติ จ ขีรภตฺตํ อลภิตฺถ, โส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ขีรํ ทารกานํ มุเข
อาสิญฺจติ. เตสํ อุทรํ ยํ ยํ ปวิสติ, ตํ ตํ สพฺพํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ,
เอวํ นิจฺฉวี อเหสุํ. อปเร อาหุ "สิพฺเพตฺวา ปิตา วิย เนสํ อญฺมญฺ
ลีนจฺฉวี อเหสุนฺ"๙- ติ. เอวํ เต นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ
ปญฺายึสุ.
     ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ภิกฺขาย ๑๐- ปวิสติ, อติทิวา
ปฏิกฺกมติ. ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ตฺวา โคปาลกา อาหํสุ "ภนฺเต ปพฺพชิตานํ
ทารกโปสนํ ปลิโพโธ, อมฺหากํ ทารเก เทถ, มยํ โปสิสฺสาม, ๑๑- ตุเมฺห อตฺตโน
กมฺมํ กโรถา"ติ. ตาปโส สาธูติ ปฏิสฺสุณิ. โคปาลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ สมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลญฺเฉตฺวา  ๒ ก. รกฺขํ   ๓ ฉ.ม. โคปาลกกุลํ, สี. โคปกกุลํ
@๔ ฉ.ม. อกฺขรปฏฺฏิกํ   ๕ ฉ.ม.....ลญฺฉนํ  ๖ ฉ.ม. เนตฺวา  ๗ ฉ.ม. อฑฺฒ....,
@เอวมุปริปิ  ๘ องฺคุฏฺกโต จสฺส  ๙ ฉ.ม. ลีนา ฉวิ อโหสีติ   ๑๐ สี. ปิณฺฑาย
@๑๑ ฉ.ม. โปเสสฺสาม
กตฺวา ปุปฺเผหิ โอกิริตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ตุริเยหิ วชฺชมาเนหิ อสฺสมํ
อาคตา. ตาปโส "มหาปุญฺา ทารกา อปฺปมาเทน วฑฺเฒถ, วฑฺเฒตฺวา จ
อญฺม อาวาหวิวาหํ กโรถ, ปญฺจโครเสน ราชานํ โตเสตฺวา ภูมิภาคํ
คเหตฺวา นครํ มาเปถ, ตตฺถ กุมารํ อภิสิญฺจถา"ติ วตฺวา ทารเก อทาสิ. เต
สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ทารเก เนตฺวา โปเสสุํ.
     ทารกา วุทฺธิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺาเนสุ อญฺเ โคปาลกทารเก
หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ. เต โรทนฺตา ๑- "กิสฺส โรทถา"ติ จ มาตาปิตูหิ
วุตฺตา "อิเม นิมฺมาตาปิติกา ตาปสโปสิตา อเมฺห อติปหรนฺตี"ติ วทนฺติ.
ตโต เตสํ มาตาปิตโร "อิเม ทารกา อญฺเ ทารเก วินาเสนฺติ ทุกฺขาเปนฺติ,
น อิเม สงฺคเหตพฺพา, วชฺเชตพฺพา อิเม"ติ อาหํสุ. ตโต ปภูติ กิร โส ปเทโส
วชฺชีติ วุจฺจติ โยชนสติโก ปริมาเณน. อถ ตํ ปเทสํ โคปาลกา ราชานํ
โตเสตฺวา อคฺคเหสุํ. ตตฺถ จ นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ กุมารํ
อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ. ตายปสฺส ๒- ทาริกาย สทฺธึ วิวาหํ กตฺวา กติกํ
อกํสุ "น พาหิรโต ทาริกา อาเนตพฺพา, อิโต ทาริกา น กสฺสจิ ทาตพฺพา"ติ.
เตสํ ปมสํวาเสน เทฺว ทารกา ชาตา ธีตา จ ปุตฺโต จ. เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ
เทฺว เทฺว ชาตา. ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺฒนฺตานํ อารามุยฺยาน-
นิวาสฏฺานปริวารสมฺปตฺตึ คเหตุํ อปฺปโหนฺตํ ๓- นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน
คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปึสุ. ตสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลีกตตฺตา เวสาลีเตฺวว นามํ ชาตํ.
เตน วุตฺตํ "เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก นคเร"ติ.
     พหินคเรติ นครสฺส พหิ, น อมฺพปาลิวนํ วิย อนฺโตนครสฺมึ. อยํ
ปน ชีวกมฺพวนํ วิย นครสฺส พหิทฺธา วนสณฺโฑ. เตน วุตฺตํ "พหินคเร"ติ.
อปรปุเรติ ปุรสฺส อปเร, ปจฺฉิมทิสายนฺติ อตฺโถ. วนสณฺเฑติ โส กิร วนสณฺโฑ
นครสฺส ปจฺฉิมทิสายํ คาวุตมตฺเต าเน. ตตฺถ มนุสฺสา ภควโต คนฺธกุฏึ
กตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา ภิกฺขูนํ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานจงฺกมเลณกุฏิมณฺฑปาทีนิ
ปติฏฺเปสุํ, ภควา ตตฺถ วิหรติ. เตน วุตฺตํ "อปรปุเร วนสณฺเฑ"ติ. สุนกฺขตฺโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โรทนฺติ     ๒ ฉ.ม. ตาย จสฺส      ๓ ฉ.ม. อปฺปโหนฺตา
ตสฺส นามํ. ลิจฺฉวีนํ ปน ปุตฺตตฺตา ลิจฺฉวิปุตฺโตติ วุตฺโต. อจิรปกฺกนฺโตติ
วิพฺภมิตฺวา คิหิภาวูปคมเนน อธุนา ปกฺกนฺโต. ปริสตีติ ปริสมชฺเฌ.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ เอตฺถ มนุสฺสธมฺโม ๑- นาม ทส กุสลกมฺมปถา. เต ปฏิเสเธตุํ น
สกฺโกติ. กสฺมา? อุปารมฺภภยา. เวสาลิยํ หิ พหู มนุสฺสา รตนตฺตเย ปสนฺนา
พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สํฆมามกา. เต ทส กุสลกมฺมปถมตฺตํปิ นตฺถิ สมณสฺส
โคตมสฺสาติ วุตฺเต ตฺวํ กตฺถ ภควนฺตํ ปาณํ หนนฺตํ อทฺทส, กตฺถ อทินฺนํ
อาทิยนฺตนฺติอาทีนิ วตฺวา อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ, กึ ทนฺตา เม อตฺถีติ
๒- ปาสาณสกฺขรานิ ขาทิ, ๒- อหินงฺคุฏฺเ คณฺหิตุํ วายมสิ, กกจทนฺเตสุ ปุปฺผาวลิกํ
กีฬิตุํ อิจฺฉสิ, มุขโต เต ทนฺเต ปาเตสฺสามาติ วเทยฺยุํ. โส ตสฺมา ๓- อุปารมฺภภยา
เอวํ วตฺตุํ น สกฺโกติ.
                       อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาทิวณฺณนา
     ตโต อุตฺตรึ ปน วิเสสาธิคมํ ปฏิเสเธนฺโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา
อลมริยาณทสฺสนวิเสโสติ อาห.
     ตตฺถ อลมริยํ าตุนฺติ อลมริโย, อริยภาวาย สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.
าณทสฺสนเมว าณทสฺสนวิเสโส. อลมริโย จ โส าณทสฺสนวิเสโส จาติ
อลมริยาณทสฺสนวิเสโส. าณทสฺสนนฺติ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลํปิ
ปจฺจเวกขณาณํปิ สพฺพญฺุตาณํปิ วุจฺจติ. "อปฺปมตฺโต สมาโน าณทสฺสนํ
อาราเธตี"ติ ๔- หิ เอตฺถ ทิพฺพจกฺขุ าณทสฺสนํ นาม. "าณทสฺสนาย จิตฺตํ
อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี"ติ ๕- เอตฺถ หิ ๖- วิปสฺสนาาณํ. "อภพฺพา เต าณทสฺสนาย
อนุตฺตราย สมฺโพธายา"ติ. ๗- เอตฺถ มคฺโค. "อยํ มญฺเ *- อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา
อลมริยาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร"ติ ๘- เอตฺถ ผลาณํ. "าณญฺจ
ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, `อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ., ฉ.ม. มนุสฺสธมฺมา, ม.มู. ๑๒/๑๔๖/๑๐๕ สํสนฺเทตพฺพํ
@๒-๒ ปาสาณสกฺขรา ขาทสิ  ๓ ฉ.ม. เตสํ   ๔ ม.มู. ๑๒/๓๑๑/๒๗๙ มหาสาโรปมสุตฺต
@๕ ที.สี. ๙/๒๓๔/๗๗ สามญฺผลสุตฺต    ๖ ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๗ องฺ จตุกฺก. ๒๑/๑๙๖/๒๒๕ สาฬฺหสุตฺต  *๘ ปาลิ. อยมญฺโ,
@ม.มู. ๑๒/๓๒๘/๒๙๑ จูฬโคสิงฺคสุตฺต
ปุนพฺภโว"ติ ๑- เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณาณํ. "าณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ
สตฺตาหกาลกโต อาฬาโร กาฬาโม"ติ ๒- เอตฺถ สพฺพญฺุตาณํ. อิธ ปน
โลกุตฺตรมคฺโค อธิปฺเปโต. ตํปิ ๓- หิ โส ภควโต ปฏิเสเธติ.
     ตกฺกปริยาหตนฺติ อิมินา อาจริยํ ปฏิพาหติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ:-
สมเณน โคตเมน อาจริเย อุปสงฺกมิตฺวา สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ คหิตํ นาม นตฺถิ,
ตกฺกปริยาหตํ ปน ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ๔- เอวํ ภวิสฺสติ เอวํ ภวิสฺสตีติ
ตกฺกปริยาหตํ ธมฺมํ เทเสติ. ๕- วีมํสานุจริตนฺติ อิมินาสฺส ๖- โลกิยปญฺ
อนุชานาต. สมโณ โคตโม ปญฺวา, โส ตํ ปญฺาสงฺขาตํ อินฺทวชิรูปมํ วีมํสํ เอวํ
วฏฺฏิสฺสติ. อิโต จิโต จ อนุจราเปตฺวา วีมํสาย อนุจริตํ ธมฺมํ เทเสติ.
สยํปฏิภานนฺติ อิมินาสฺส ธมฺเมสุ ปจฺจกฺขภาวํ ปฏิพาหติ. เอวํ หิสฺส อโหสิ:-
สมณสฺส โคตมสฺส สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ วิปสฺสนา วา มคฺโค วา ผลํ วา
ปจฺจเวกฺขณา วา ๗- นตฺถิ, อยํ ปน ลทฺธปริโส, ราชานํ จกฺกวตฺตึ วิย นํ
จตฺตาโร วณฺณา ปริวาเรนฺติ, สุผุสฺสิตํ ปนสฺส ทนฺตาวรณํ, มุทุกา ชิวฺหา,
มธุโร สโร, อเนลคฬา วาจา, โส ยํ ยํ เทวสฺส ๘- อุปฏฺาติ, ตํ ตํ คเหตฺวา
สยํปฏิภานํ กถํ ๙- กเถนฺโต มหาชนํ รญฺเชติ. ๑๐-
     ยสฺส จ ขฺวาสฺสตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ ยสฺส จ โข อตฺถาย อยํ ๑๑-
เทสิโต. เสยฺยถีทํ? ราคปฏิฆาตตฺถาย อสุภกมฺมฏฺานํ, โทสปฏิฆาตตฺถาย
เมตฺตาภาวนา, โมหปฏิฆาตตฺถาย ปญฺจ ธมฺมา, วิตกฺกูปจฺเฉทาย อานาปานสฺสติ.
     โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ โส ธมฺโม โย ตํ ยถาเทสิตํ
กโรติ, ตสฺส ตกฺกรสฺส สมฺมา เหตุนา นเยน การเณน วฏฺฏทุกฺขกฺขยาย
นิยฺยาติ คจฺฉติ ตํ อตฺถํ สาเธตีติ ทีเปติ. อิทํ ปเนตํ ๑๒- น อตฺตโน อชฺฌาสเยน
วทติ. พุทฺธานํ หิ ธมฺโม อนิยฺยานิโกติ เอวเมวํ วเทยฺย, ๑๓- น ปน สกฺโกติ
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. มหา. ๔/๑๖/๑๕ ปญฺจวคฺคิยกถา  ๒ ม.ม. ๑๓/๓๔๑/๓๒๒ โพธิราชกุมารสุตฺต
@๓ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. เทเสตีติ
@๖ ฉ.ม. อิมินา จสฺส   ๗ ก. ปจฺจกฺขํ นาม   ๘ ฉ.ม. โส ยํ ยเทวสฺส
@๙ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๑๐ ฉ.ม. รญฺเชตีติ   ๑๑ ฉ.ม. อสฺส ธมฺโม
@๑๒ ฉ.ม. ปเนส  ๑๓ ฉ.ม. ปเวเทยฺย
วตฺตุํ. กสฺมา? อุปารมฺภภยา. เวสาลิยํ หิ พหู โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิอุปาสกา.
เต เอวํ วเทยฺยุํ "สุนกฺขตฺต ตฺวํ ภควตา เทสิโต ธมฺโม อนิยฺยานิโกติ
วทสิ, ยทิ อยํ ธมฺโม อนิยฺยานิโก, อิมสฺมึ นคเร อิเม กสฺมา เอตฺตกา
โสตาปนฺนา ชาตา, เอตฺตกา สกทาคามี, เอตฺตกา อนาคามีติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน
อุปารมฺภํ กเรยฺยุนฺ"ติ. โส อิมินา อุปารมฺภภเยน อนิยฺยานิโกติ วตฺตุํ
อสกฺโกนฺโต อชฺฌเนน ๑- วิสฺสฏฺกณฺฑํ วิย อสฺส ธมฺโม อโมโฆ นิยฺยาติ,
อพฺภนฺตเร ปนสฺส กิญฺจิ นตฺถีติ วทติ.
     อสฺโสสิ โขติ เวสาลิยํ พฺราหฺมณกุลเสฏฺิกุลาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ปริสมชฺเฌ
เอวํ ภาสมานสฺส ตํ วจนํ สุณิ, น ปน ปฏิเสเธสิ. กสฺมา? การุญฺตาย.
เอวํ กิรสฺส อโหสิ อยํ กุทฺโธ ฌายมานํ เวฬุวนํ วิย ปกฺขิตฺตโลณํ อุทฺธนํ
วิย จ โกธวเสน ตฏตฏายติ, ๒- มยา ปฏิพาหิโต ปน มยิปิ อาฆาตํ พนฺธิสฺสติ,
เอวมสฺส ตถาคเต จ มยิ จาติ ทฺวีสุ ชเนสุ อาฆาโต อติภาริโย ภวิสฺสตีติ
การุญฺตาย น ปฏิเสเธสิ. อปิจสฺส เอวํ อโหสิ, พุทฺธานํ อวณฺณกถนนฺนาม
ปุณฺณจนฺเท โทสาโรปนสทิสํ, โก อิมสฺส กถํ คณฺหิสฺสติ, สยเมว เขเฬ
ปจฺฉินฺเน มุเข สุกฺเข โอรมิสฺสตีติ อิมินา การเณน น ปฏิเสเธติ. ๓-
ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต อปคโต.
     [๑๔๗] โกธโนติ จณฺโฑ ผรุโส. โมฆปุริโสติ ตุจฺฉปุริโส. ยสฺส หิ
ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, ตํ พุทฺธา "โมฆปุริโส"ติ
วทนฺติ. อุปนิสฺสเย สติปิ ตสฺมึ ขเณ มคฺเค วา ผเล วา อสติ "โมฆปุริโส"ติ
วทนฺติเยว. อิมสฺส ปน ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย สมุจฺฉินฺโนเยว,
เตน ตํ "โมฆปุริโส"ติ อาห. โกธา จ ปนสฺส เอสา วาจา ภาสิตาติ เอสา
จ ปนสฺส วาจา โกเธน ภาสิตา
     กสฺมา ปเนส ภควโต กุทฺโธติ. อยํ หิ ปุพฺเพ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา กเถสิ. โส ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺชุเนน    ๒ ฉ.ม. ปฏปฏายติ    ๓ ฉ.ม. ปฏิเสเธสิ
อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวโลเก โอโลเกนฺโต นนฺทนวนจิตฺตลตาวนปารุสกวนมิสฺ-
สกวเนสุ ๑- ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมาเน เทวปุตฺเต จ เทวธีตโร จ ทิสฺวา เอเตสํ
เอวรูปาย อตฺตภาวสมฺปตฺติยา ิตานํ กึ มธุโร ๒- นุ โข สทฺโท ภวิสฺสตีติ สทฺทํ
โสตุกาโม หุตฺวา ทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิพฺพโสตธาตุปริกมฺมํ ปุจฺฉิ. ภควา
ปนสฺส ทิพฺพโสตธาตุยา อุปนิสฺสโย นตฺถีติ ตฺวา ปริกมฺมํ น กเถสิ. น หิ
พุทฺธา อุปนิสฺสยวิรหิตสฺส ปริกมฺมํ กเถนฺติ. โส ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา
จินฺเตสิ "อหํ สมณํ โคตมํ ปมํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ปุจฺฉึ, โส `มยฺหํ ตํ
สมฺปชฺชตุ วา มา วา สมฺปชฺชตู'ติ กเถสิ. อหํ ปน ปจฺจตฺตปุริสกาเรน
ตํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทิพฺพโสตธาตุปริกมฺมํ ปุจฺฉึ, ตํ เม น กเถสิ. อทฺธาสฺส เอวํ
โหติ `อยํ ราชปพฺพชิโต ทิพฺพจกฺขุาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทิพฺพโสตธาตุาณํ
นิพฺพตฺเตตฺวา เจโตปริยาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อาสวานํ ขยาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา
มยา สมสโม ภวิสฺสตี'ติ อิสฺสามจฺฉริยวเสน มยฺหํ น กเถตี"ติ. ภิยฺโยโส
มตฺตาย ๓- อาฆาตํ พนฺธิตฺวา กาสายานิ ฉฑฺเฑตฺวา คิหิภาวํ ปตฺวาปิ น
ตุณฺหีภูโตว ๔- วิจรติ. ทสพลํ ปน อสตา ตุจฺเฉน อพฺภาจิกฺขนฺโต วิจรติ.
เตนาห ภควา "โกธา จ ปนสฺส เอสา วาจา ภาสิตา"ติ.
     วณฺโณ เหโส สาริปุตฺตาติ สาริปตฺต ตถาคเตน สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ
จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ ปารมิโย ปูเรนฺเตน เอตทตฺถเมว วายาโม กโต "เทสนาธมฺโม
เม นิยฺยานิโก ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺมา โย เอวํ วเทยฺย, โส วณฺณํเยว
ตถาคตสฺส ภาสติ. วณฺโณ ๕- เหโส สาริปุตฺต คุโณ โส ตถาคตสฺส คุโณติ ๕-
ทสฺเสติ.
     อยมฺปิ หิ นาม สาริปุตฺตาติอาทินา กึ ทสฺเสติ? สุนกฺขตฺเตน ปฏิเสธิตสฺส ๖-
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อตฺตนิ อตฺถิตํ ทสฺเสติ. ภควา กิร อยํ ๗- สาริปุตฺต
สุนกฺขตฺโต โมฆปุริโส นตฺถิ คถาคตสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม วทติ. มยฺหํ จ
สพฺพญฺุตาณํ นาม อตฺถิ, อิทฺธิวิธาณํ นาม อตฺถิ, ทิพฺพโสตธาตุาณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......ผารุสกวน.....   ๒ ฉ.ม. กีวมธุโร    ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. ตุณฺหีภูโต    ๕-๕ ฉ.ม. วณฺโณ เหโส สาริปุตฺต ตถาคตสฺส, คุโณ เอโส
@ตถาคตสฺส, น อคุโณติ   ๖ ฉ.ม. ปฏิสิทฺธสฺส    ๗ สี. ปสฺส
นาม อตฺถิ, เจโตปริยาณํ นาม อตฺถิ, ทสพลาณํ นาม อตฺถิ,
จตุเวสารชฺชาณนฺนาม อตฺถิ, อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปนาณนฺนาม อตฺถิ,
จตุโยนิปริจฺเฉทกาณนฺนาม อตฺถิ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกาณํ นาม อตฺถิ, สพฺเพปิ เจเต
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาเยว. เอวรูเปสุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมสุ เอกสฺสาปิ หิ ๑-
ชานนสมตฺถํ ๒- ธมฺมนฺวยมตฺตํปิ นาม เอตสฺส โมฆปุริสสฺส น ภวิสฺสตีติ เอตมตฺถํ
ทสฺเสตุํ อยมฺปิ หิ นาม สาริปุตฺตาติอาทินา นเยน อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
อเนฺวตีติ อนฺวโย, ชานาติ อนุพุชฺฌตีติ อตฺโถ. ธมฺมสฺส อนฺวโย ธมฺมนฺวโย, ตํ ตํ
สพฺพญฺุตาณาทิธมฺมชานนปญฺาเยตํ อธิวจนํ. "อิติปิ โส ภควา"ติอาทีหิ
เอวรูปํปิ นาม มยฺหํ สพฺพญฺุตาณสงฺขาตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ วิชฺชมานเมว
อตฺถีติ ชานิตุํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส ธมฺมนฺวโยปิ น ภวิสฺสตีติ ทสฺเสติ.
อิทฺธิวิธาณาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
                         ทสพลาณาทิวณฺณนา
     [๑๔๘] เอตฺถ จ กิญฺจาปิ เจโตปริยาณานนฺตรํ ติสฺโส วิชฺชา วตฺตพฺพา
สิยุํ, ยสฺมา ปน ตาสุ วุตฺตาสุ อุปริ ทสพลาณํ นาม ๓- ปริปูรติ, ตสฺมา ตา
อวตฺวา ตถาคตสฺส ทสพลาณํ ปริปูรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ทส โข ปนิมานิ
สาริปุตฺตาติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาคตพลานีติ อญฺเหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว
พลานิ. ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺิสฺสริยสมฺปตฺติยา ๔- อาคตานิ, ตถา
อาคตพลานีติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลญฺจ าณพลญฺจ.
เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ:-
         "กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ             ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ
          คนฺธมงฺคลเหมญฺจ                อุโปสถํ ฉทฺทนฺติเม ทสา"ติ.
     อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิ. ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺพฺพํ.
ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ
พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส. ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทสฺสติ          ๒ ฉ.ม. วิชานนสมตฺถํ
@๓ ฉ.ม. น                        ๔ ฉ.ม. ปุญฺุสฺสยสมฺปตฺติยา
ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺส. ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส
ปิงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ,
ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺส. ยํ ทสนฺนํ
เหมวตานํ, ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺส. ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส
ฉทฺทนฺตสฺส. ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส. นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ
อิทเมว วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสานํ ปุริสคณนาย
ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ.
     าณพลํ ปน ปาลิยํ ตาว อาคตเมว. ทสพลาณํ, จตุเวสารชฺชาณํ,
อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปนาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกาณํ.
สํยุตฺตเก ๑- อาคตานิ เตสตฺตติ าณานิ สตฺตสตฺตติ าณานีติ เอวํ อญฺานิปิ
อเนกานิ าณสหสฺสานิ, เอตํ าณพลํ นาม. อิธาปิ าณพลเมว อธิปฺเปตํ.
าณญฺหิ อกมฺปิยตฺเถน อุปตฺถมฺภนตฺเถน จ พลนฺติ วุตฺตํ.
     เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโตติ เยหิ ทสหิ าณพเลหิ อุเปโต สมุเปโต.
อาสภํ านนฺติ เสฏฺฏฺานํ อุตฺตมฏฺานํ. อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ
านนฺติ อตฺโถ. อปิจ ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก วสโภ.
ควชสตเชฏฺโก ๒- วา อุสโภ, ควชสหสฺสเชฏฺโก ๓- วสโภ, สพฺพควเสฏฺโ
สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนิโย นิสโภ,
โส อิธ อุสโภติ อธิปฺเปโต. อิทํปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ
อาสภํ. านนฺติ จตูหิ ปาเทหิ ปวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺานํ. อิทํ ปน อาสภํ
วิยาติ อาสภํ. ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ
ปาเทหิ ปวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ
ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสปวึ อุปฺปีเฬตฺวา
สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺาเนน ติฏฺติ.
เอวํ ติฏฺมาโน จ ๔- ตํ อาสภํ านํ ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ
อาโรเปติ. เตน วุตฺตํ "อาสภํ านํ ปฏิชานาตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. นิทาน ๑๖/๓๔/๕๘ ทุติยาณวตฺถุสุตฺต    ๒ ฉ.ม. วชสตเชฏฺโก
@๓ ฉ.ม. วชสหสฺสเชฏฺโก                ๔ ฉ.ม. ว
     ปริสาสูติ อฏฺสุ ปริสาสุ. สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺนาทํ อภีตนาทํ นทติ,
สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทติ. อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. ยถา วา
สีโห สหนโต จ หนนโต จ สีโหติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต
ปรปฺปวาทานญฺจ หนนโต สีโหติ วุจฺจติ. เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํ.
ตตฺถ ยถา สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส
สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺสุ ปริสาสุ
วิสารโท วิคตโลมหํโส อิติ รูปนฺติอาทินา นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ
สีหนาทํ นทติ. เตน วุตฺตํ "ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี"ติ.
     พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตีติ เอตฺถ พฺรหฺมนฺติ เสฏฺ อุตฺตมํ วิสิฏฺ. จกฺกสทฺโท
ปนายํ:-
         สมฺปตฺติยํ จ ลกฺขเณ             รถงฺเค อิริยาปเถ
         ทาเน รตเน ธมฺม-             จกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ ๑-
         ธมฺเม อิธ อธิปฺเปโต            ตญฺจ เทฺวธา วิภาวเย. ๒-
     "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาสนนฺ"ติอาทีสุ ๓-
หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. "ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี"ติ ๔- เอตฺถ
ลกฺขเณ. "จกฺกํว วหโต ปทนฺ"ติ ๕- เอตฺถ รถงฺเค. "จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺ"ติ ๖-
เอตฺถ อิริยาปเถ. "ททํ ๗- ภุญฺช จ ๘- มา จ ปมาโท, จกฺกํ ปวตฺตย สพฺพปาณีนนฺ"ติ
๙- เอตฺถ ทาเน. "ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ ๑๐- เอตฺถ รตนจกฺเก.
"มยา ปวตฺติตํ จกฺกนฺ"ติ ๑๑- เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. "อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ
ภมติ มตฺถเก"ติ ๑๒- เอตฺถ ขุรจกฺเก. ๑๓- "ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา"ติ ๑๔-
เอตฺถ ปหรจกฺเก. ๑๕- "อสนิวิจกฺกนฺ"ติ ๑๖- เอตฺถ อสนิมณฺฑเล. อิธ ปนายํ
ธมฺมจกฺเก อธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทาเน รตนธมฺมูร, จกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. ธมฺมจกฺเก อิธ มโต ตํ
@จ เทฺวธา วิภาวเย    ๓ องฺ จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗ จกฺกสุตฺต
@๔ ที. มหา. ๑๐/๓๕/๑๕ มหาปทานสุตฺต  ๕ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑/๑๕ จกขุปาลตฺเถรวตฺถุ
@๖ สํ. สคา. ๑๕/๒๙/๑๘ จตุจกฺกสุตฺต  ๗ สี., อิ. ทท   ๘ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๙ ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗/๑๑๑๐/๒๓๔  กุมฺมาสปิณฺฑชาตก (สฺยา)  ๑๐ ที. มหา.
@๑๐/๒๔๓/๑๕๐ มหาสุทสฺสนสุตฺต      ๑๑ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๕๖๓/๔๔๘ เสลสุตฺต
@๑๒ ขุ. ชา. เอกก. ๒๗/๑๐๔,๗๙๖/๓๔,๑๘๐ มิตฺตวินฺทุกชาตก (สฺยา)  ๑๓ ฉ.ม. อุรจกฺเก
@๑๔ ที.สี. ๙/๑๖๖/๕๒ สามญฺผลสุตฺต     ๑๕ ฉ.ม. ปหรณ....
@๑๖ ที. ปาฏิ ๑๑/๖๑/๓๖ อุทุมฺพริกสุตฺต, สํ. นิทาน ๑๖/๑๖๒/๒๑๙ อสนิสุตฺต
     ตํ ปน ธมฺมจกฺกํ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธาณญฺจ เทสนาาณญฺจ. ตตฺถ
ปญฺาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ๑- ปฏิเวธาณํ. กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ
อริยผลาวหํ เทสนาาณํ. ตตฺถ ปฏิเวธาณํ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ ทุวิธํ.
ตญฺหิ อภินิกฺขมนโต ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ
นาม. ตุสิตภวนโต วา ยาว มหาโพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ,
ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. ทีปงฺกรโต ๒- ปฏฺาย วา ยาว อรหตฺตมคฺคา
อุปฺปชฺชมานํ, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. เทสนาาณํปิ ปวตฺตมานํ ปวตฺตนฺติ ทุวิธํ.
ตญฺหิ ยาว อญฺาโกณฺฑญฺสฺส ๓- โสตาปตฺติมคฺคา ปวตฺตมานํ, ผลกฺขเณ
ปวตฺตนฺนาม. เตสุ ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ, เทสนาาณํ โลกิยํ. อุภยํปิ ปเนตํ
อญฺเหิ อสาธารณํ, พุทฺธานํเยว โอรสญฺาณํ.
     อิทานิ เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภณฺานํ ปฏิชานาติ,
ยานิ อาทิโต จ ๔- "ทส โข ปนีมานิ สาริปุตฺต ตถาคตสฺส ตถาคตพลานี"ติ
นิกฺขิตฺตานิ, ตานิ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ กตมานิ ทส, อิธ สาริปุตฺต ตถาคโต
านญฺจ านโตติอาทิมาห. ตตฺถ านญฺจ านโตติ การณญฺจ การณโต.
การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติตาย ๕- อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ
จ, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ. ตํ ภควา "เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ
เหตุปจฺจยา อุปาทาย, ตํ ตํ านํ. เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น
เหตุปจฺจยา ๖- อุปาทาย, ตํ ตํ อฏฺานนฺ"ติ ปชานนฺโต านญฺจ านโต
อฏฺานญฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. อภิธมฺเม ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ
ตถาคตสฺส านญฺจ านโต อฏฺานญฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณนฺ"ติอาทินา ๗-
นเยน วิตฺถาริตเมว. ยมฺปิติ เยน าเณน. อิทมฺปิ สาริปุตฺต ตถาคตสฺสาติ อิทํปิ
านาานญฺจ าณํ ๘- ตถาคตสฺส พลนฺนาม โหตีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพปเทสุ
โยชนา เวทิตพฺพา.
    กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลาสุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว
วา กมฺมสมาทานํ. านโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อริยพลาวหํ, เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ทีปงฺกรทสพลโต
@๓ ฉ.ม. อญฺาตโกณฺฑญฺ...เอวมุปริปิ    ๔ ฉ.ม. ว
@๕ ฉ.ม. ตทายตฺตวุตฺติยาย ๖ ฉ.ม. น เหตู น ปจฺจยา  ๗ อภิ. วิภงฺค ๓๕/๘๐๙/๔๐๙
@าณวิภงฺค. ทสกนิทฺเทส       ๘ ฉ.ม. านาฏฺานาณํ
คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส านํ. กมฺมํ เหตุ. อิมสฺส ปน าณสฺส วิตฺถารกถา
"อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น
วิปจฺจนฺตี"ติอาทินา ๑- นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว.
     สพฺพตฺถ คามินินฺติ สพฺพตฺถ คติคามินิญฺจ ๒- อคติคามินิญฺจ. ปฏิปทนฺติ
มคฺคํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ ฆาเตนฺเตสุ อิมสฺส
เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส เจตนา ติรจฺฉานโยนิคามินีติ อิมินา นเยน
เอกวตฺถุสฺมึปิ กุสลากุสลเจตนาสงฺขาตานํ ปฏิปตฺตีนํ อวิปรีตโต สภาวํ ชานาตีติ. ๓-
อิมสฺสปิ จ ๔- าณสฺส วิตฺถารกถา "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพตฺถคามินึ
ปฏิปทํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต `อยํ มคฺโค อยํ ปฏิปทา นิรยคามินี'ติ
ปชานาตี"ติอาทินา ๕- นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว.
     อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ กามธาตุอาทีหิ วา ธาตูหิ พหุธาตุํ.
นานาธาตุนฺติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา ๖- นานปฺปการธาตุํ. โลกนฺติ
ขนฺธายตนธาตุโลกํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํเยว ๗- ธาตูนํ อวิปรีตโต สภาวํ
ปฏิวิชฺฌติ. อิทํปิ าณํ "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ
ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต ขนฺธนานตฺตํ ปชานาตี"ติอาทีนา ๘- นเยน
อภิธมฺเม วิตฺถาริตเมว.
     นานาธิมุตฺติกตนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ. อิทํปิ าณํ
"ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต
ปชานาติ `สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา"ติอาทินา ๙- นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตเมว.
     ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํ.
เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ. เวเนยฺยวเสน ปน เทฺวธา วุตฺตํ.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ อปรภาวญฺจ, วุฑฺฒิญฺจ
๑๐- หานิญฺจาติ อตฺโถ. อิมสฺสปิ าณสฺส วิตฺถารกถา "ตตฺถ กตมํ ตถาคตสฺส ปรสตฺตานํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๐/๔๑๒ าณวิภงฺค: ทสกนิทฺเทส  ๒ ฉ.ม. สพฺพคติคามินึ
@๓ ฉ.ม. ชานาติ      ๔ ฉ.ม. อิมสฺส จ      ๕ อภิ. วิภงฺค ๓๕/๘๑๑/๔๑๓ ทสกนิทฺเทส
@๖ ฉ.ม. วิลกฺขณตาย   ๗ ฉ.ม. ตาสํ ตาสํ     ๘ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๒/๔๑๔ ทสกนิทฺเทส
@๙ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๓/๔๑๔ ทสกนิทฺเทส    ๑๐  ฉ.ม. วุทฺธิญฺจ
ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ
ปชานาติ อนุสยํ ปชานาตี"ติอาทินา ๑- นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว.
     ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ รูปี รูปานิ
ปสฺสตีติ อาทีนํ อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ
ปมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตินํ. สงฺกิเลสนฺติ
หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํ. วุฏฺานนฺติ "โวทานมฺปิ วุฏฺานํ,
ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺ"ติ ๒- เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานญฺเจว
ภวงฺคผลสมาปตฺติโย จ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส
ปทฏฺานํ โหติ. ตสฺมา "โวทานมฺปิ วุฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ. ภวงฺเคน สพฺพชฺฌาเนหิ
วุฏฺานํ โหติ. ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺานํ โหติ. ตํ สนฺธาย
"ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ. อิทํปิ าณํ "ตตฺถ
กตมํ ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สงฺกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ
าณํ? ฌายีติ จตฺตาโร ฌายี, อตฺเถกจฺโจ ฌายี สมฺปตฺตึเยว สมานํ วิปตฺตีติ
ปจฺเจตี"ติอาทินา ๓- นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตํ. สพฺพญฺุตาณญฺจ ๔- วิตฺถารกถาย
วินิจฺฉโย ๔- สมฺโมหวิโนทนิยํ วิภงฺคฏฺกถายํ วุตฺโต. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพ-
จกฺขุาณกถา วิสุทฺธิมคฺเค ๕- วิตฺถาริตา. อาสวกฺขยกถา ภยเภรเว.
     [๑๔๙] อิมานิ โข สาริปุตฺตาติ ยานิ ปุพฺเพ "ทส โข สาริปุตฺต
ตถาคตสฺส ตถาคตพลานี"ติ อโวจํ, อิมานิ ตานีติ อปฺปนํ กโรติ. ตตฺถ
ปรวาทิกถา โหติ:- ทสพลาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺุตาณสฺเสวายํ
ปเภโทติ. ตํ น ตถา ทฏฺพฺพํ. อญฺเมว, หิ ทสพลาณํ, อญฺ
สพฺพญฺุตาณํ. ทสพลาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ. สพฺพญฺุตาณํ ตํปิ ตโต
อวเสสํปิ ชานาติ. ๖- ทสพลาเณสุปิ หิ ๗- ปมํ การณาการณเมว ชานาติ. ทุติยํ
กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว. ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว. จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว.
ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว. ฉฏฺ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว. สตฺตมํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๑๔/๔๑๔ าณวิภงฺค: ทสกนิทฺเทส
@๒ อภิ. วิภงฺค ๓๕/๘๒๘/๔๑๙ ทสกนิทฺเทส  ๓ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๒๘/๔๑๗ ทสกนิทฺเทส
@๔-๔ ฉ.ม. สตฺตนฺนํ าณานํ วิตฺถารกถาวินิจฺฉโย  ๕ วิสุทฺธิ. ๒/๒๕๑-๒
@อภิญฺานิทฺเทส  ๖ ฉ.ม. ปชานาติ  ๗ ฉ.ม. ทสพลาเณสุ หิ
ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว. อฏฺมํ ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมว. นวมํ
สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว. ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺุตาณํ ปน เอเตหิ
ชานิตพฺพํ จ ตโต อุตฺตริญฺจ ปชานาติ. เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ.
ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ,
มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ. อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ
"ทสพลาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ
กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ โลกุตฺตรนฺ"ติ. ชานนฺโต ปฏิปาฏิยา สตฺต
าณานิ สวิตกฺกสวิจารานีติ วกฺขติ. ตโต ปรานิ เทฺว อวิตกฺกอวิจารานีติ วกฺขติ.
อาสวกฺขยาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา
อวิตกฺกอวิจารนฺติ วกฺขติ. ตถา ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต เทฺว ๑-
รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺติ วกฺขติ, สพฺพญฺุตาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว
กามาวจรเมว โลกิยเมวาติ วกฺขติ.
     เอวเมตฺถ อนุปทวณฺณนํ ตฺวา ๒- อิทานิ ยสฺมา ตถาคโต ปมํเยว
านาฏฺานาเณน เวเนยฺยสตฺตานํ อาสวกฺขยาธิคมนสฺส เจว อนธิคมสฺส จ
านาฏฺานภูตํ กิเลสาวรณาภาวํ ปสฺสติ, โลกิยสมฺมาทิฏฺิฏฺานทสฺสนโต
นิยตมิจฺฉาทิฏฺิฏฺานาภาวทสฺสนโต จ. อถ เนสํ กมฺมวิปากาเณน วิปากาวรณาภาวํ
ปสฺสติ, ติเหตุกปฏิสนฺธิทสฺสนโต. สพฺพตฺถคามินีปฏิปทาาเณน กมฺมาวรณาภาวํ
ปสฺสติ, อนนฺตริยกมฺมาภาวทสฺสนโต. เอวํ อนาวรณานํ อเนกธาตุนานาธาตุาเณน
อนุกูลธมฺมเทสนตฺถํ จริยวิเสสํ ปสฺสติ, ธาตุเวมตฺตทสฺสนโต. อถ เนสํ
นานาธิมุตฺติกตาาเณน อธิมุตฺตึ ปสฺสติ, ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ อธิมุตฺติวเสน
ธมฺมเทสนตฺถํ. อเถวํ ทิฏฺาธิมุตฺตีนํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธมฺมํ เทเสตุํ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาเณน ๓- อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ปสฺสติ, สทฺธาทีนํ
ติกฺขมุทุภาวทสฺสนโต. เอวํ ปริญฺาตินฺทฺริยปโรปริยตฺตา ปน เตสํ ๔-
เจ ๔- ทูเร โหนฺติ, ปมชฺฌานาทีสุ  วสีภูตฺตา อิทฺธิวิเสเสเนว ๕-
เต ขิปฺปํ อุปคจฺฉติ, อุปคนฺตฺวา จ เนสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ าเณน
ปุพฺพชาติภาวนํ, ทิพฺพจกฺขุาณานุภาวโต ปตฺตพฺเพน เจโตปริยาเณน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตโต ปรานิ เทฺว    ๒ ฉ.ม. กตฺวา    ๓ ฉ.ม.....ปริยตฺตาเณน
@๔-๔ ฉ.ม. เต สเจ        ๕ ฉ.ม. อิทฺธิวิเสเสน
สมฺปติ จิตฺตวิเสสํ ปสฺสนฺโต อาสวกฺขยาณานุภาเวน อาสวกฺขยคามินิยา ปฏิปทาย
วิคตสมฺโมหตฺตา อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺมา อิมินา อนุกฺกเมน อิมานิ
พสพลานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     ตํ สาริปุตฺต วาจํ อปฺปหายาติอาทีสุ ปุน เอวรูปํ ๑- วาจํ น วกฺขามีติ
วทนฺโต ตํ วาจํ ปชหติ นาม. ปุน เอวรูปํ จิตฺตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ จินฺเตนฺโต
จิตฺตํ ปชหติ นาม. ปุน เอวรูปํ ทิฏฺึ น คณฺหิสฺสามีติ ปชหนฺโต ทิฏฺึ
ปฏินิสฺสชฺชติ นาม, ตถา อกโรนฺโต เนว ปชหติ น ปฏินิสฺสชฺชติ. โส
ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยติ ยถา นิรยปาเลหิ อาหริตฺวา นิรเย ปิโต,
เอวํ นิรเย ปิโตเยวาติ. เวทิตพฺโพ.
     อิทานิสฺส อตฺถสาธกํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ
สีลสมฺปนฺโนติอาทีสุ โลกิยโลกุตฺตรสีลสมาธิปญฺา เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรวเสเนว
วินิวตฺเตตุํปิ วฏฺฏติ. อยญฺหิ สมฺมาวาจากมฺมนตาชีเวหิ สีลสมฺปนฺโน,
สมฺมาวายามสติสมาธีหิ สมาธิสมฺปนฺโน, สมฺมาทิฏฺิสงฺกปฺเปหิ ปญฺาสมฺปนฺโน, โส
เอวํ สีลาทิสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ยถา ทิฏฺเว ธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อญฺ
อาราเธติ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอวํ สมฺปทมิทํ สาริปุตฺต วทามิ อิมํปิ การณํ
เอวรูปเมว, ยถา หิ มคฺคานนฺตรํ อวิรชฺฌิตฺวาว ผลํ นิพฺพตฺตติ, เอวเมว
อิมสฺสปิ ปุคฺคลสฺส จุติอนนฺตรํ อวิรชฺฌิตฺวาว นิรเย ปฏิสนฺธิ โหตีติ ทสฺเสติ.
สกลสฺมิญฺหิ พุทฺธวจเน อิมาย อุปมาย คาฬฺหตรํ กตฺวา วุตฺตอุปมา นาม
นตฺถิ.
     [๑๕๐] เวสารชฺชานีติ เอตฺถ สารชฺชปฏิปกฺโข เวสารชฺชํ, จตูสุ าเนสุ
สารชฺชาภาวํ ๒- ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสมยาณสฺเสตํ นามํ.
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโตติ อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺเพ ธมฺมา มยา
อภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ ปฏิชานโต ตว. อนภิสมฺพุทฺธาติ อิเม นาม ธมฺมา ตยา
อนภิสมฺพุทฺธา. ตตฺร วตาติ เตสุ วต อนภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ ทสฺสิตธมฺเมสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวรูปึ            ๒ ก. สารชฺชภาวํ
สหธมฺเมนาติ สเหตุนา สการเณน วจเนน สุนกฺขตฺโต วิย วิปฺปลปนฺโต
อปฺปมาณํ. นิมิตฺตเมตนฺติ เอตฺถ ปุคฺคโลปิ ธมฺโมปิ นิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปโต. ตํ
ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ, โย มํ ปฏิโจเทสฺสติ, ตํ ธมฺมํ น ปสฺสามิ, ยํ ทสฺเสตฺวา
อยํ นาม ธมฺโม ตยา อนภิสมฺพุทฺโธติ มํ ปฏิโจเทสฺสตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
เขมปฺปตฺโตติ เขมํ ปตฺโต, เสสปททฺวยํ อิมสฺเสว เววจนํ. สพฺพํ เหตํ
เวสารชฺชาณเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ทสพลสฺส หิ อยํ นาม ธมฺโม ตยา
อนภิสมฺพุทฺโธติ โจทกํ ปุคฺคลํ วา โจทนาการณํ อนภิสมฺพุทฺธํ ธมฺมํ วา อปสฺสโต
สภาวพุทฺโธเยว วา สมาโน อหํ พุทฺโธสฺมีติ วทามีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พลวตรํ
โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. เตน สมฺปยุตฺตํ าณํ เวสารชฺชํ นาม. ตํ สนฺธาย
"เขมปฺปตฺโต"ติอาทิมาห. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อนฺตรายิกา ธมฺมาติ เอตฺถ ปน อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา, เต
อตฺถโต สญฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา. สญฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตญฺหิ
อนฺตมโส ทุกฺกฏทุพฺภาสิตํปิ มคฺคผลานํ อนฺตรายํ กโรติ. อิธ ปน เมถุนธมฺโม
อธิปฺเปโต. เมถุนํ เสวโต หิ ยสฺส กสฺสจิ นิสฺสํสยเมว มคฺคผลานํ อนฺตราโย
โหติ. ยสฺส โข ปน เตสุ อตฺถายาติ ราคกฺขยาทีสุ ยสฺส อตฺถาย. ธมฺโม
เทสิโตติ อสุภภาวนาทิธมฺโม กถิโต. ตตฺร วต มนฺติ ตสฺมึ นิยฺยานิกธมฺเม ๑-
มํ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                           อฏฺปริสวณฺณนา
     [๑๕๑] "อฏฺ โข ๒- อิมา สาริปุตฺตา"ติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ?
เวสารชฺชาณสฺส พลทสฺสนตฺถํ. ยถา หิ พฺยตฺตปริสํ อชฺโฌคาเหตฺวา วิญฺูนํ จิตฺตํ
อาราธนสมตฺถาย กถาย ธมฺมกถิกสฺส เฉกภาโว ปญฺายติ, เอวํ อิมา ๓- อฏฺ
ปริสา ปตฺวา เวสารชฺชาณสฺส ๓- เวสารชฺชภาโว สกฺกา าตุนฺติ
เวสารชฺชาณสฺส พลํ ทสฺเสนฺโต อฏฺ โข อิมา สาริปุตฺตาติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิยฺยานิกธมฺเม  ๒ ก. อถ โข
@๓-๓ ก. อิมาหิ อฏฺหิ ปริสาหิปิ เวสารชฺชาณสฺส
     ตตฺถ ขตฺติยปริสาติ ขตฺติยานํ สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนฏฺานํ, เอส นโย
สพฺพตฺถ. มารกายิกานํ ปน สนฺนิปติตฺวา นิสินฺนฏฺานํ มารปริสา เวทิตพฺพา,
น มารานํ. สพฺพาปิ เจตา ปริสา อุคฺคฏฺานทสฺสนวเสน คหิตา. มนุสฺสา หิ
"เอตฺถ ราชา นิสินฺโน"ติ ปกติวจนํปิ วตฺตุํ น สกฺโกนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา
มุจฺจนฺติ. เอวํ อุคฺคา ขตฺติยปริสา. พฺราหฺมณา ตีสุ เวเทสุ กุสลา โหนฺติ,
คหปตโย นานาโวหาเรสุ เจว อกฺขรจินฺตาย จ. สมณา สกวาทปรวาเทสุ
กุสลา โหนฺติ. เตสํ มชฺเฌ ธมฺมกถากถนํ นาม อติวิย ภาโร. อมนุสฺสาปิ
อุคฺคา โหนฺติ. อมนุสฺโสติ หิ วุตฺตมตฺเตปิ มนุสฺสานํ สกลสรีรํ สงฺกมฺปติ,
ตสฺส ๑- รูปํ วา ทิสฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา สตฺตา วิสญฺิโนปิ ๒- โหนฺติ. เอวํ
อมนุสฺสปริสา อุคฺคา. ตาสุปิ ธมฺมกถากถนนฺนาม อติวิย ภาโร. อิติ
อุคฺคฏฺานทสฺสนวเสเนตา ๓- คหิตาติ เวทิตพฺพา.
     อชฺโฌคาหตีติ อนุปวิสติ. อเนกสตํ ขตฺติยปริสนฺติ พิมฺพิสารสมาคมาติ-
สมาคมลิจฺฉวิสมาคมสทิสํ. อญฺเสุปิ จกฺกวาเฬสุ ลพฺภติเยว. กึ ปน ภควา
อญฺานิ จกฺกวาฬานิปิ คจฺฉตีติ, อาม คจฺฉติ. กีทิโส หุตฺวา? ยาทิสา เต,
ตาทิโสเยว. เตเนวาห "อภิชานามิ โข ปนาหํ อานนฺท อเนกสตํ ขตฺติยปริสํ
อุปสงฺกมิตฺวา ๔- ตตฺถ ยาทิสโก เตสํ วณฺโณ โหติ, ตาทิสโก มยฺหํ วณฺโณ
โหติ. ยาทิสโก เตสํ สโร โหติ, ตาทิสโก มยฺหํ สโร โหติ. ธมฺมิยา จ กถาย
สนฺทสฺเสมิ สมาทเปมิ สมุตฺเตเชมิ สมฺปหํเสมิ. ภาสมานญฺจ มํ น ชานนฺติ
`โก นุ โข อยํ ภาสติ เทโว วา มนุสฺโส วา'ติ. ธมฺมิยา จ กถาย
สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อนฺตรธายามิ. อนฺตรหิตญฺจ
มํ น ชานนฺติ `โก นุ โข อยํ อนฺตรหิโต เทโว วา มนุสฺโส วา"ติ. ๕-
     ขตฺติยา เกยูรงฺคมาลาคนฺธาทิวิภูสิตา นานาวิราควสนา
อามุตฺตมณิกุณฺฑลา ๖- โมลีธรา โหนฺติ. กึ ภควาปิ เอวํ อตฺตานํ มณฺเฑติ.
เตปิ ๗- โอทาตาปิ โหนฺติ กาฬาปิ มงฺคุรจฺฉวีปิ. ๘- กึ สตฺถาปิ เอวรูโป
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตสํ    ๒ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ     ๓ ฉ.ม....ทสฺสนวเสน ตา
@๔ ปาลิ., ฉ.ม. อุปสงฺกมิตา   ๕ ที. มหา. ๑๐/๑๗๒/๙๘ มหาปรินิพฺพานสุตฺต
@๖ ฉ.ม. อามุกฺกมณิกุณฺฑลา     ๗ ฉ.ม. เต จ    ๘ ฉ.ม. มงฺคุลจฺฉวีปิ
โหติ. ๑- สตฺถา อตฺตโน ปพฺพชิตเวเสเนว คจฺฉติ, เตสํ ปน ตาทิโส หุตฺวา
อุปฏฺาติ, คนฺตฺวา ราชาสเน นิสินฺนํ อตฺตานํ ทสฺเสติ, เตสํ "อชฺช อมฺหากํ
ราชา อติวิย วิโรจตี"ติ โหติ. เต จ ภินฺนสฺสราปิ ๒- โหนฺติ คมฺภีรสฺสราปิ ๓-
กากสฺสราปิ. สตฺถา พฺรหฺมสฺสเรเนว ธมฺมํ กเถติ. ตาทิสโก มยฺหํ สโร โหตีติ
อิทํ ปน ภาสนฺตรํ สนฺธาย กถิตํ. มนุสฺสานํ ปน ตํ สุตฺวา "อชฺช ราชา
มธุเรน สทฺเทน ๔- กเถตี"ติ โหติ. กเถตฺวา ปกฺกนฺเต จ ภควติ ปุน ราชานํ
อาคตํ ทิสฺวา "โก นุโข อยนฺ"ติ วีมํสา อุปฺปชฺชติ.
     อิทํ วุตฺตํ โหติ:- โก นุโข อยํ อิมสฺมึ าเน อิทาเนว มคธภาสาย ๕-
สีหลภาสาย ๖- มธุเรน สเรน กเถนฺโต อนฺตรหิโต, กึ เทโว อุทาหุ มนุสฺโสติ.
กิมตฺถํ ปเนวํ อชานนฺตานํ ธมฺมํ เทเสตีติ. วาสนตฺถาย. เอวํ สุโตปิ หิ ธมฺโม
อนาคเต ปจฺจโย โหติเยวาติ อนาคตํ ปฏิจฺจ เทเสติ. ๗-
     สนฺนิสินฺนปุพฺพนฺติ สงฺคมฺม นิสินฺนปุพฺพํ. สลฺลปิตปุพฺพนฺติ อาลาปสลฺลาโป
กตปุพฺโพ. สากจฺฉาติ ธมฺมสากจฺฉาปิ สมาปชฺชิตปุพฺพา. อเนกสตํ พฺราหฺมณ-
ปริสนฺติอาทินา หิ ๘- โสณทณฺฑสมาคมาทิวเสน เจว อญฺจกฺกวาฬวเสน จ
สมฺภโว เวทิตพฺโพ.
                           จตุโยนิวณฺณนา
     [๑๕๒] จตสฺโส โข อิมา สาริปุตฺต โยนิโยติ เอตฺถ โยนีติ
ขนฺธโกฏฺาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํ. "จตสฺโส นาคโยนิโย จตสฺโส
สุปณฺณโยนิโย"ติ ๙- เอตฺถ หิ ขนฺธโกฏฺาโส โยนิ นาม. "โยนิ เหสา ภูมิช
ผลสฺส อธิคมายา"ติ ๑๐- เอตฺถ การณํ. "น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ
มตฺติสมฺภวนฺ"ติ ๑๑- เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโค. อิธ ปน ขนฺธโกฏฺาโส โยนีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โหตีติ    ๒ สี. ฉินฺนสฺสราปิ   ๓ ฉ.ม. คคฺครสฺสราปิ, สี. พทฺธสฺสราปิ
@๔ ฉ.ม. สเรน    ๕ ฉ.ม. มาคธ...  ๖ ฉ.ม. สีหฬ... เอวมุปริปิ
@๗ ฉ.ม. เทเสตีติ  ๘ ฉ.ม.... อาทีนมฺปิ  ๙ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๓๔๒/๒๐๔ นาคสํยุตฺต
@๑๐ ม. อุปริ. ๑๔/๒๒๖/๑๙๒ ภูมิชสุตฺต   ๑๑ ม.ม. ๑๓/๔๕๗/๔๔๙ วาเสฏฺสุตฺต,
@ขุ. ธมฺม. ๒๕/๓๙๖/๘๖ อญฺตรพฺราหฺมณวตฺถุ
อธิปฺเปโต. ตตฺถ อณฺเฑ ชาตา อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตา ชลาพุชา. สํเสเท
ชาตา สํเสทชา. วินา เอเตหิ การเณหิ อุปฺปติตฺวา วิย นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตาติ
โอปปาติกา. อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตีติ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ชายนฺติ. ปูติกุณเป
วาติอาทีหิ อนิฏฺฏฺานาเนว ๑- ทสฺสิตานิ. อิฏฺเสุปิ สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีสุ
สตฺตา ชายนฺติเอว. เทวาติอาทีสุ จตุมฺมหาราชิกโต ปฏฺาย อุปริเทวา
โอปปาติกาว โหนฺติ. ภุมฺมเทวา ๒- ปน จตุโยนิกา. เอกจฺเจ จ มนุสฺสาติ มนุสฺเสสุ
เกจิ เทวา วิย โอปปาติกา จ โหนฺติ. เยภุยฺเยน ปเนเต ชลาพุชาว, อณฺฑชาปิ
เอตฺถ โกนฺตปุตฺตา ๓- เทฺว ภาติยตฺเถรา วิย, สํเสทชาปิ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺต-
โปกฺขรสาติพฺราหฺมณปทุมวตีเทวีอาทโย วิย, เอวํ วินิปาติเกสุ, นิชฺฌามตณฺหิกเปตา
เนรยิกา วิย โอปปาติกาเยว, อวเสสา จตุโยนิกาปิ โหนฺติ. ยถา จ ๔- เต,
เอวํ ยกฺขาปิ สพฺพจตุปฺปทปกฺขิชาติทีฆชาติอาทโยปิ สพฺเพปิ จตุโยนิกาเยว.
                           ปญฺจคติวณฺณนา
     [๑๕๓] ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโยติ เอตฺถ สุกตทุกฺกฏกมฺมวเสน
คนฺตพฺพาติ คติโย. อปิจ คติคตินิพฺพตฺติคติอชฺฌาสยคติวิภวคตินิปฺผตฺติคตีติ
พหุวิธา คติ นาม. ตตฺถ "ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี"ติ ๕- จ, "ยสฺส คตึ น
ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา"ติ ๖- จ อยํ คติคติ นาม. "อิเมสํ โข อหํ
ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ กลฺยาณธมฺมานํ เนว ชานามิ คตึ วา อคตึ วา"ติ ๗- อยํ
นิพฺพตฺติคติ นาม. "เอวํ ๘- โข เต อหํ พฺรเหฺม คติญฺจ ปชานามิ ชุติญฺจ
ปชานามี"ติ ๙- อยํ อชฺฌาสยคติ นาม. "วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต
คตี"ติ ๑๐- อยํ วิภวคติ นาม. "เทฺวเยว คติโย ภวนฺติ อนญฺา"ติ ๑๑- อยํ
นิปฺผตฺติคติ นาม. ตาสุ อิธ คติคติ อธิปฺเปตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี....อาทีนิ อนิฏฺาเนว   ๒ ฉ.ม. ภูมเทวา   ๓ ม. โกณฺฑปุตฺตา
@๔ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ    ๕ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๘๔/๑๙๙ อภยสุตฺต
@๖ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๔๒๐/๙๐ วงฺคีสตฺเถรวตฺถุ  ๗ ม.มู. ๑๒/๕๐๘/๔๕๒ มารตชฺชนียสุตฺต
@๘ ฉ.ม. เอวมฺปิ   ๙ ม.มู. ๑๒/๕๐๓/๔๔๕ พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺต
@๑๐ วินย.  ปริ. ๘/๓๓๙/๓๑๕ คาถาสงฺคณิก  ๑๑ ที.สี. ๙/๕๘/๘๘ อมฺพฏฺสุตฺต,
@ที. มหา. ๑๐/๓๔/๑๔ มหาปทานสุตฺต
     นิรโยติอาทีสุ นิรติอฏฺเน นิรสฺสาทฏฺเน นิรโย. ติริยํ อญฺฉนฺตีติ ๑-
ติรจฺฉานา. เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ. เปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโย.
มนโส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสา. ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวหิ
จ ทิพฺพนฺตีติ เทวา. นิรยญฺจาหํ สาริปุตฺตาติอาทีสุ นิรโยติ สทฺธึ โอกาเสน
ขนฺธา. ติรจฺฉานโยนึ จาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. มคฺคํ ปฏิปทนฺติ อุภเยนาปิ
วุตฺตํ คติสํวตฺตนิกกมฺมเมว ทสฺเสติ. ยถา จ ปฏิปนฺโนติ เยน มคฺเคน ยาย
ปฏิปทาย ปฏิปนฺโนติ อุภยํปิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิสติ. อปายนฺติอาทีสุ
วุฑฺฒิสงฺขาตา ๒- สุขสงฺขาตา วา อยา อเปตตฺตา อปาโย. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสฺสรณนฺติ
ทุคฺคติ. ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วินิปตนฺตีติ วินิปาโต. นิพฺพานญฺจาหนฺติ อิทํ ปน
น เกวลํ คติคติเมว, คตินิสฺสรณํ นิพฺพานํปิ ชานามีติ ทสฺสนตฺถํ อาห. อิธ
มคฺโคติ ปฏิปทาติ ๓- อุภเยนปิ อริยมคฺโคว วุตฺโต.
                        าณปฺปวตฺตาการวณฺณนา
     [๑๕๔] อิทานิ ยถาวุตฺเตสุ าเนสุ ๔- อตฺตโน าณปฺปวตฺตาการํ ทสฺเสนฺโต
อิธาหํ สาริปุตฺตาติอาทิมาห.
     ตตฺถ เอกนฺตทุกฺขาติ นิจฺจทุกฺขา นิรนฺตรทุกฺขา. ติปฺปาติ ๕- พหลา.
กฏุกาติ ขรา. เสยฺยถาปีติอาทีนิ โอปมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. ตตฺถ กาสูติ อาวาโฏปิ
วุจฺจติ ราสีปิ.
         "กินฺนุ สนฺตรมาโนว                กาสุํ ขณสิ สารถิ
          ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ            กึ กาสุยา กริสฺสสี"ติ ๖-
เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นาม:-
                  "องฺคารกาสุํ อปเร ถุนนฺติ ๗-
                   นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา"ติ ๘-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺฉิตาติ     ๒ ฉ.ม. วฑฺฒิสงฺขาตา   ๓ ฉ.ม. มคฺโค ปฏิปทาติ
@๔ ฉ.ม. สตฺตสุ าเนสุ อฏฺสุ าเนสุ  ๕ ฉ.ม. ติพฺพาติ   ๖ ขุ. ชา,
@มหา. ๒๘/๓๙๖/๑๕๓ เตมิยชาตก (สฺยา)    ๗ ฉ.ม. ผุณนฺติ, อิ. ผุนนฺติ
@๘ ขุ. ชา, มหา. ๒๘/๕๔๖/๒๐๓ เนมิราชชาตก (สฺยา)
เอตฺถ ราสี. อิธ ปน อาวาโฏ อธิปฺเปโต. เตเนวาห "สาธิกโปริสา"ติ. ตตฺถ
สาธิกํ โปริสํ ปมาณํ อสฺสาติ สาธิกโปริสา, อติเรกปญฺจรตนาติ อตฺโถ. วีตจฺจิกานํ
วีตธูมานนฺติ เอตํ ปริฬาหสฺส พลวภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, อจฺจิยา วา สติ ธูเม
วา สติ วาโต สมุฏฺาติ, เตน ปริฬาโห น พลวา โหติ. ฆมฺมปเรโตติ
ฆมฺมานุคโต. ตสิโตติ ชาตตโณฺห. ปิปาสิโตติ อุทกํ ปาตุกาโม. เอกายเนน มคฺเคนาติ
เอกปเถเนว มคฺเคน, อนุคมนีเยน ๑- อุโภสุ ปสฺเสสุ นิรนฺตรกณฺฏกรุกฺขคหเนน.
ปณิธายาติ องฺคารกาสุยํ ปตฺถนา นาม นตฺถิ, องฺคารกาสุํ อารพฺภ ปน
อิริยาปถสฺส ปิตตฺตา เอวํ วุตฺตํ.
     เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- องฺคารกาสุ วิย หิ นิรโย
ทฏฺพฺโพ. องฺคารกาสุมคฺโค วิย นิรยูปคํ กมฺมํ. มคฺคารุโฬฺห วิย
กมฺมสมงฺคีปุคฺคโล. จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุโก ภควา. ยถา โส ปุริโส
มคฺคารูฬฺหํ ทิสฺวาว ชานาติ ๒- "อยํ อิมินา มคฺเคน คนฺตฺวา องฺคารกาสุยํ
ปติสฺสตี"ติ, เอวเมว ๓- ภควา ปาณาติปาตาทีสุ ยงฺกิญฺจิ กมฺมํ อายูหนฺตํ เอวํ
ชานาติ "อยํ อิมํ กมฺมํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ. ยถา โส ปุริโส อปรภาเค
ตํ องฺคารกาสุยา ปติตํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค "โส ปุริโส ตํ กมฺมํ
กตฺวา กุหึ นิพฺพตฺโต"ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต นิรเย
นิพฺพตฺตํ ปสฺสติ ปญฺจวิธพนฺธนาทิมหาทุกฺขํ อนุภวนฺตํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ตสฺส
กมฺมายูหนกาเล อญฺโ วณฺโณ, นิรเย นิพฺพตฺตสฺส อญฺโติ ๔-, อถาปิ "โส
สตฺโต ตํ กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺโต"ติ โอโลเกนฺตสฺส อเนกสหสฺสานํ
สตฺตานํ มชฺเฌ ิโตปิ "อยํ โส"ติ โสเยว สตฺโต อาปาถํ อาคจฺฉตีติ ๕-
"ทิพฺพจกฺขุพลํ นาม เอตนฺ"ติ วทนฺติ.
     ทุติยอุปมายํ ยสฺมา องฺคารกาสุยํ วิย คูถกูเป ปริฬาโห นตฺถิ, ตสฺมา
"เอกนฺตทุกฺขา"ติ อวตฺวา "ทุกฺขา"ติอาทิมาห. เอตฺถปิ ปุริมนเยเนว
โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. อิมํปิ หิ ปุคฺคลํ ภควา หตฺถิโยนิอาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ
นิพฺพตฺตํ วธพนฺธนอากฑฺฒนวิกฑฺฒนาทีหิ มหาทุกฺขํ อนุภวมานํ ปสฺสติเยว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุกฺกมนิเยน    ๒ ฉ.ม. ทิสฺวา วิชานาติ    ๓ ฉ.ม. เอวเมวํ
@๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ      ๕ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ตติยอุปมายํ ตนุปตฺตปลาโสติ น อพฺภปฏลํ วิย ตนุปณฺโณ, วิรฬปณฺณตํ
ปน ๑- สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. กพรจฺฉาโยติ วิรฬจฺฉาโย. ทุกฺขพหุลนฺติ ๒-
ปิตฺติวิสยสฺมึ หิ ทุกฺขเมว พหุลํ, สุขํ ปริตฺตํ, กทาจิ อนุภวิตพฺพํ โหติ, ตสฺมา
เอวมาห. อิธาปิ ๓- ปุริมนเยเนว โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
     จตุตฺถอุปมายํ พหลปตฺตปลาโสติ นิรนฺตรปณฺโณ ปตฺตสญฺฉนฺโน.
สณฺฑจฺฉาโยติ ๔- ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ฆนจฺฉาโย. สุขพหุลา เวทนาติ มนุสฺสโลเก
ขตฺติยกุลาทีสุ สุขพหุลา เวทนา เวทิตพฺพา โหติ, ตา เวทิยมานํ นิปนฺนํ วา
นิสินฺนํ วา ปสฺสามีติ ทสฺเสติ. อิทํปิ ๕- โอปมฺมสํสนฺทนํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     ปญฺจมอุปมายํ ปาสาโทติ ทีฆปาสาโท. อุลฺลิตฺตาวลิตฺตนฺติ อนฺโต เจว
อุลฺลิตํ พหิ จ อวลิตฺตํ. ผุสิตคฺคฬนฺติ ทฺวารพาหาหิ สทฺธึ สุปิหิตกวาฏํ.
โคนกตฺถโตติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถโต. ปฏิกตฺถโตติ อุณฺณามเยน
เสตอตฺถรเณน อตฺถโต. ปฏลิกตฺถโตติ ฆนปุพฺพเกน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถโต.
กทฺทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถโต. ตํ
กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติ.
สอุตฺตรจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริพนฺเธน ๖- รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถ.
อุภโต โลหิตกูปธาโนติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกสฺส อุภโต
ปิตโลหิตกูปธาโน. อิธาปิ อุปมาสํสนฺทนํ ปุริมนเยน วิภชิตพฺพํ. ๗-
     อยมฺปเนตฺถ อปรภาคโยชนา, ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหเมว ชานาติ
"อยํ เอเตน มคฺเคน คนฺตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห ๘- กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺเก
นิสีทิสฺสติ วา นิปชฺชิสฺสติ วา"ติ, เอวเมว ภควา ทานาทีสุ ปุญฺกิริยาวตฺถูสุ
ยงฺกิญฺจิ กุสลกมฺมํ อายูหนฺตํเยว ปุคฺคลํ ทิสฺวา "อยํ อิมํ กตฺวา เทวโลเก
นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ชานาติ. ยถา โส ปุริโส อปรภาเค ตํ ปาสาทํ อารุยฺห
กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺนํ วา นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ นิรนฺตรสุขํ
เวทิยมานํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค "โส ปุริโส ตํ กลฺยาณกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนสฺส   ๒ ฉ.ม. ทุกฺขพหุลาติ   ๓ ฉ.ม. เอตฺถาปิ   ๔ ฉ.ม. สนฺตนทาโย
@๕ ฉ.ม. อิธาปิ   ๖ ฉ.ม. อุตฺตริพทฺเธน   ๗ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ   ๘ ฉ.ม. อารุยฺห
กตฺวา กุหึ นิพฺพตฺโต"ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต
เทวโลเก นิพฺพตฺตํ ปสฺสติ นนฺทนวนาทีสุ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ
อนุภวมานํ.
                         อาสวกฺขยวารวณฺณนา
     อาสวกฺขยวาเร "ทิพฺเพน จกฺขุนา"ติ อวตฺวา "ตเมนํ ปสฺสามี"ติ วุตฺตํ.
ตํ กสฺมาติ เจ? นิยมาภาวา. อิมํ หิ ปุคฺคลํ ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสิสฺสติ,
เจโตปริยาเณนาปิ ชานิสฺสติ, สพฺพญฺุตาเณนาปิ ชานิสฺสติเยว. เอกนฺตสุขา
เวทนาติ อิทํ กิญฺจาปิ เทวโลกสุเขน สทฺธึ พฺยญฺชนโต เอกํ, อตฺถโต ปน
นานา โหติ. เทวโลกสุขํ หิ ราคปริฬาหาทีนํ อตฺถิตาย น เอกนฺเตเนว
เอกนฺตสุขํ. ๑- นิพฺพานสุขํ ปน สพฺพปริฬาหานํ วูปสมาย สพฺพากาเรน
เอกนฺตสุขํ. อุปมายํปิ "ยถา ปาสาเท เอกนฺตสุขา"ติ วุตฺตํ. ตํ มคฺคปริฬาหสฺส
อวูปสนฺตตาย ฉาตชฺฌตฺตตาย ปิปาสาภิภูตาย จ เอกนฺตเมว สุขํ. วนสณฺเฑ
ปน โปกฺขรณิยํ โอรุยฺห รโชชลฺลสฺส ปวาหิตตฺตา มคฺคทรถสฺส วูปสนฺตตาย
ภิสมุฬาลขาทเนน ๒- เจว มธุโรทกปาเนน จ ขุปฺปิปาสานํ วินีตตาย อุทกสาฏกํ
ปริวตฺเตตฺวา มฏฺทุกูลํ นิวาเสตฺวา ตณฺฑุลตฺถวิกํ อุสฺสีสเก กตฺวา อุทกสาฏกํ
ปีเฬตฺวา หทเย เปตฺวา มนฺทมนฺเทน จ วาเตน วีชยมานสฺส นิปนฺนตฺตา
สพฺพากาเรน เอกนฺตสุขํ โหติ.
     เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- โปกฺขรณี วิย หิ อริยมคฺโค
ทฏฺพฺโพ. โปกฺขรณีมคฺโค วิย ปุพฺพภาคปฏิปทา. มคฺคารุโฬฺห วิย
ปฏิปทาสมงฺคีปุคฺคโล. จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุ ภควา. วนสณฺโฑ วิย นิพฺพานํ.
ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหํ ทิสฺวาว ชานาติ "อยํ อิมินา มคฺเคน คนฺตฺวา
โปกฺขรณิยํ นฺหาตฺวา ๓- รมณีเย วนสณฺเฑ รุกฺขมูเล นิสีทิสฺสติ วา นิปชฺชิสฺสติ
วา"ติ, เอวเมว ภควา ปฏิปทํ ปูเรนฺตเมว นามรูปํ ปริจฺฉินฺทนฺตเมว
ปจฺจยปริคฺคหํ กโรนฺตเมว ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขํ    ๒ ฉ.ม. ภิสมูลขาทเนน       ๓ ฉ.ม. นฺหตฺวา, เอวมุปริปิ
ชานาติ "อยํ อิมํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา สพฺพาสเว เขเปตฺวา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ
ปญฺาวิมุตฺตินฺติ เอวํ วุตฺตผลสมาปตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสตี"ติ. ยถา โส
ปุริโส อปรภาเค ตายํ โปกฺขรณิยํ นฺหาตฺวา วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนํ วา
นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค
ตํ ปุคฺคลํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มคฺคํ ภาเวตฺวา ผลํ สจฺฉิกตฺวา นิโรธสยนวรคตํ
นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ.
                       ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา
     [๑๕๕] "อภิชานามิ โข ปนาหํ สาริปุตฺต จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺ"ติ อิทํ
กสฺมา อารทฺธํ? ปาฏิเยกฺกํ อนุสนฺธิวเสน อารทฺธํ. อยํ กิร สุนกฺขตฺโต
ทุกฺกรการิกาย สุทฺธิ โหตีติ เอวํลทฺธิโก. อถสฺส ภควา มยา เอตสฺมึ อตฺตภาเว
ตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรการโก นาม มยา สทิโส นตฺถิ.
ทุกฺกรกาเรน สุทฺธิยา สติ อหเมว สุทฺโธ ภเวยฺยนฺติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ
อารภิ. อปิจ อยํ สุนกฺขตฺโต ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, โสปสฺส ๑- ปสนฺนภาโว
"อทฺทสา โข ภควา สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต อเจลํ โกรกฺขตฺติยํ จตุกุณฺฑิกํ
ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขเนว ๒- ขาทนฺตํ มุเขเนว ๒- ภุญฺชนฺตํ, ทิสฺวานสฺส
เอตทโหสิ `สาธุรูโป วต โภ อยํ ๓- สมโณ จตุกุณฺฑิโก ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขเนว
ขาทติ, มุเขเนว ภุญฺชตี"ติเอวมาทินา ปาฏิกสุตฺเต ๔- อาคตนเยน เวทิตพฺโพ.
     อถ ภควา อยํ ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, มยา จ เอตสฺมึ อตฺตภาเว
ตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรกาเร ปสีทนฺเตนาปิ อเนน มยิ
ปสีทิตพฺพํ สิยา, โสปิสฺส ปสาโท มยิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ๕- อิทํ เทสนํ
อารภิ.
     ตตฺร พฺรหฺมจริยนฺติ ทานํปิ เวยฺยาวจฺจํปิ สิกฺขาปทํปิ พฺรหฺมวิหาราปิ
ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลสาสนํปิ
อชฺฌาสโยปิ วิริยํปิ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส จสฺส     ๒-๒  ฉ.ม. มุเขน       ๓ ปาลิ., สี. อรหํ
@๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๗/๕ โกรกฺขตฺติยวตฺถุ         ๕ ฉ.ม. สี. ทสฺเสนฺโตปิ
              "กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ
               กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก
               อิทฺธี ชุตี พลวิริยูปปตฺติ
               อกฺขาหิ เม ๑- นาค มหาวิมานํ.
               อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก
               สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา
               โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ
               สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
               ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ
               ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก
               อิทฺธี ชุตี พลวิริยูปปตฺติ
               อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมานนฺ"ติ ๒-
อิมสฺมิญฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ.
         "เกน ปาณิ กามทโท             เกน ปาณิ มธุสฺสโว
          เกน เต พฺรหฺมจริเยน           ปุญฺ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
          เตน ปาณิ กามทโท             เตน ปาณิ มธุสฺสโว
          เตน เม พฺรหฺมจริเยน           ปุญฺ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี"ติ ๓-
     อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุสฺมึ เวยฺยาวจฺจํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ. "อิทํ ๔- โข
ภิกฺขเว ติตฺติริยนฺนาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี" ๔- อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก
ปญฺจสิกฺขาปทํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ. "ตํ โข ปน เม ปญฺจสิกฺข พฺรหฺมจริยํ เนว
นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา"ติ ๕- อิมสฺมึ
มหาโควินฺทตฺเต พฺรหฺมวิหารา พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา. "เอกสฺมึ พฺรหฺมจริยสฺสุมึ,
สหสฺสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ., ฉ.ม. อิทญฺจ เต   ๒ ขุ. ชา, มหา. ๒๘/๑๐๑๐-๑๑/๓๕๕ วิธุรชาตก (สฺยา)
@๓ ขุ. เปต. ๒๖/๒๗๕,๒๗๗/๑๘๓ อุพฺพรีวคฺค   ๔-๔ ปาลิ เอวํ, วินย. จูฬ. ๗/๓๑๑/๘๒
@เสนาสนกฺขนฺธก   ๕ ที. มหา ๑๐/๓๒๙/๒๑๔ มหาโควินฺทปพฺพชฺชา
มจฺจุหายินนฺ"ติ ๑- เอตฺถ ธมฺมเทสนา พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา. "อปเร ๒- อพฺรหฺมจารี
ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามา"ติ ๒- สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ
พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตา.
              "มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม
               ภริยาปิ อเมฺห ๓- นาติกฺกมนฺติ
               อญฺตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จราม
            ๔- ตสฺมาติหมฺห ทหรา น มิยฺยเร"ติ ๔-
มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโต.
         "หีเนน พฺรหฺมจริเยน               ขตฺติเย อุปปชฺชติ
          มชฺฌิเมน จ เทเวสุ ๕-            อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี"ติ ๕-
     เอวํ นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กโต อฏฺงฺคิโก อุโปสโถ พฺรหฺมจริยนฺติ
วุตฺโต. "อิทํ โข ปน เม ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย
ฯเปฯ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค"ติ ๖- มหาโควินฺทสุตฺตสฺมิญฺเว อริยมคฺโค
พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโต. "ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ  วิตฺถาริกํ
พาหุชญฺ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺ"ติ ๗- ปาสาทิกสุตฺเต
สิกฺขาตฺตยสงฺคหํ สาสนํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํ.
         "อปิ อตรมานานํ               ผลาสาว สมิชฺฌติ
          วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ            เอวํ ชานาหิ คามณี"ติ ๘-
เอตฺถ อชฺฌาสโย พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโต. อิธ ปน วิริยํ พฺรหฺมจริยนฺติ อธิปฺเปตํ.
วิริยพฺรหฺมจริยสฺส หิ อิทเมว สุตฺตํ. ตเทตํ เอกสฺมึ อตฺตภาเว จตุพฺพิธสฺส
ทุกฺกรสฺส กตตฺตา จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. สคา. ๑๕/๑๘๔/๑๘๖ อนฺธกวินฺทสุตฺต,   ๒-๒ ปาลิ. ปเร, ม.มู. ๑๒/๘๓/๕๖
@มูลปริยายวคฺค   ๓ ฉ.ม. อเมฺห จ ภริยา    ๔-๔ ปาลิ. ตสฺมา หิ อมฺหํ, ขุ. ชา.
@ทสก. ๒๗/๑๔๑๕/๒๘๙ มหาธมฺมปาลชาตก (สฺยา)   ๕-๕ ปาลิ. เทวตฺตํ, ขุ. ชา.
@อฏฺก. ๒๗/๑๑๘๖/๒๔๙ อาทิตฺตชาตก (สฺยา)  ๖ ที. มหา. ๑๐/๓๒๙/๒๑๔
@มหาโควินฺทปพฺพชฺชา    ๗ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๗๔/๑๐๗ พฺรหฺมจริยปริปูราทิกถา
@๘ ขุ. ชา. เอกก. ๒๗/๘/๓ คามณิชาตก (สฺยา)
     ตปสฺสี สุทํ โหมีติ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ, ตปนิสฺสิตโก โหมีติ อตฺโถ.
ปรมตปสฺสีติ ปรโม ตปสฺสี, ตปนิสฺสิตกานํ อุตฺตโม. ลูโข สุทํ โหมีติ ลูโข
โหมิ. เชคุจฺฉีติ ปาปเชคุจฺฉิโก. ปวิวิตฺโต สุทํ โหมีติ ปวิวิตฺโต อหํ โหมิ.
ตตฺรสฺสุ เม อิทํ สาริปุตฺตาติ ตตฺร จตุรงฺเค พฺรหฺมจริเย อิทํ มม ตปสฺสิตาย
โหติ, ตปนิสฺสิตกภาเว มยฺหํ อิทํ อเจลกาทิตปสฺสิตกตํ โหตีติ ทสฺเสติ.
     ตตฺถ อเจลโกติ นิจฺเจโล นคฺโค. มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺาจาโร,
อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต, ิตโกว อุจฺจารํ กโรมิ, ปสฺสาวํ
กโรมิ, ขาทามิ ภุญฺชามิ จ. หตฺถาวเลขโนติ ๑- หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ นิฏฺิเต ๒-
ชิวฺหาย หตฺถํ อวลิขามิ, ๓- อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมึเยว ทณฺฑกสญฺี หุตฺวา
หตฺเถน อวลิขามีติ ทสฺเสติ. เต กิร ทณฺฑกํ สตฺโตติ ปญฺเปนฺติ, ตสฺมา
เตสํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวมกาสิ. ภิกฺขาคหณตฺถํ เอหิ ภนฺเตติ ๔- วุตฺโต น
เอตีติ น เอหิภทฺทนฺติโก. เตนหิ ติฏฺ ติฏฺ ภนฺเตติ ๕- วุตฺโตปิ น ติฏฺตีติ
น ติฏฺภทฺทนฺติโก. ตทุภยํปิ ติตฺถิยา จ ๖- เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตีติ น
กโรนฺติ. อหํปิ เอวํ อกาสินฺติ ทสฺเสติ. อภิหตนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏภิกฺขํ.
อุทฺทิสฺส กตนฺติ อิมํ ตุเมฺห อุทฺทิสฺส กตนฺติ เอวํ อาโรจิตภิกฺขํ. น นิมนฺตนนฺต
อสุกนฺนาม กุลํ วา วีถึ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถาติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขํปิ น
สาทิยามิ น คณฺหามิ.
     น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหามิ. น
กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหามิ. กสฺมา?
กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติ. น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ
อนฺตรํ กตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหามิ. กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ
ลภตีติ. ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโย. น ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมึ
อุฏฺาย เทนฺเต น คณฺหามิ. กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติ. น คพฺภินิยาติอาทีสุ
ปน คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติ, ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. หตฺถาปเลขโน   ๒ ฉ.ม. ิเต    ๓ ฉ.ม., อิ. อปลิชามิ, เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. ภทฺทนฺเตติ          ๕ ฉ.ม. เอวํ
โหติ, ปุริสนฺตรคตายาติ ๑- รติอนฺตราโย โหตีติ น คณฺหามิ. น สงฺกิตฺตีสูติ
สงฺกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุ. ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย
ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีหิ ๒- สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติ. อุกฺกฏฺาเจลโก. คโต ๓-
น ปฏิคณฺหาติ,
     น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ปิณฺฑํ ลภิสฺสามีติ อุปฏฺิโต โหติ, ตตฺถ
ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหามิ. กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติ.
สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี, สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา อิมสฺส ภิกฺขํ
ทสฺสามาติ มานุสกา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ. เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ
นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา วิจรนฺติ. ๔- ตโต อาหฏภิกฺขํ น
คณฺหามิ, กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติ, อหํปิ ตถา
อกาสึ. น ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ ๕- กตํ โลณโสจิรกํ, ๖- เอตฺถ จ
สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุปิ สาวชฺชสญฺี.
     เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมึเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติ. เอกาโลปิโกติ
โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติ. ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยา. ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาตี โหติ, ยตฺถ
อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา เปนฺติ. เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํ. อฑฺฒมาสิกนฺติ
อฑฺฒมาสนฺตริกํ. ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ. เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน
สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาคตํ ภตฺตโภชนํ.
     สากภกฺโขติ อลฺลสากภกฺโข. สามากภกฺโขติ สามากตณฺฑุลภกฺโข. นีวาราทีสุ
นีวารา นาม ตาว อรญฺเ สยํ ชาตวีหิชาติ. ททฺทุลนฺติ จมฺมกาเรหิ จมฺมํ
ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ. หฏํ วุจฺจติ สิเลโสปิ เสวาโลปิ กณฺณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิ.
กณนฺติ โกณฺฑกํ. ๗- อาจาโมติ ภตฺตอุกฺขลิกาย ลคฺโคชฺฌามโอทโน, ตํ
ฉฑฺฑิตฏฺาเน คเหตฺวา ขาทตีติ. ๘- "โอทนกญฺชิยนฺ"ติปิ วทนฺติ. ปิญฺากาทโย
ปากฏา. ๙- ปวตฺตผลโภชีติ ปติตผลโภชี.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสคิ   ๒ ฉ.ม. ตณฺฑุลาทีนิ      ๓ ฉ.ม. ตโตปิ
@๔ ฉ.ม. จรนฺติ     ๕ ม. สพฺพสมฺภาเรหิ     ๖ ฉ.ม. โลณโสวีรกํ, สี. สุวีรกํ
@๗ ฉ.ม. กุณฺฑกํ     ๘ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ ๙ ฉ.ม. ปากฏาเอว
     สาณานีติ สาณวากโจฬานิ. มสาณานีติ มิสฺสกโจฬานิ. ฉวทุสฺสานีติ
มตสรีรโต ฉฑฺฑิตวตฺถานิ. เอรกติณาทีนิ วา คนฺเถตฺวา กตนิวาสนานิ. ปํสุกูลานีติ
ปวิยํ ฉฑฺฑิตนนฺตกานิ. ติริฏานีติ รุกฺขตจวตฺถานิ. อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํ.
อชินกฺขิปนฺติ ตเทว มชฺเฌ ทาฬิกํ ๑- สขุรกนฺติปิ วทนฺติ. กุสจีรนฺติ กุสติณํ
คนฺเถตฺวา กตจีรํ. วากจีรผลกจีเรสุปิ เอเสว นโย. เกสกมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ
กตกมฺพลํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ยานิ กานิจิ ภิกฺขเว ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ,
เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกุฏฺโ อกฺขายติ. เกสกมฺพโล ภิกฺขเว สีเต สีโต อุณฺหกาเล
อุโณฺห ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโสติ" ๒- วาลกมฺพลนฺติ อสฺสวาลาทีหิ
กตกมฺพลํ. อุลูกปกฺขนฺติ อุลูกปตฺตานิ คนฺเถตฺวา กตนิวาสนํ. อุพฺภฏฺโกติ อุทฺธํ
ิตโก. อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกฏิกวิริยํ อนุยุตฺโต, คจฺฉนฺโตปิ
อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก
วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา านจงฺกมาทีนิ กโรมีติ
ทสฺเสติ. เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปมิ. สายตติยกนฺติ ๓-
สายตติยํ. ๓- ปาโต มชฺฌนฺติเก สายนฺติ ทิวสฺส ติกฺขตฺตุํ ปาปํ ปวาเหสฺสามีติ
อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรามีติ ทสฺเสติ.
     [๑๕๖] เนกวสฺสคณิกนฺติ เนกวสฺสคณสญฺชาตํ. รโชชลฺลนฺติ รชมลํ,
อิทํ อตฺตโน รโชชลฺลกวตสมาทานกาลํ สนฺธาย วทติ. เชคุจฺฉิสฺมินฺติ
ปาปชิคุจฺฉนภาเว. ยาว อุทกพินฺทุมฺหิปีติ ยาว อุทกตฺเถเวปิ ๔- มม ทยา
ปจฺจุปฏฺิตา โหติ. โก ปน วาโท อญฺเสุ สกฺขรกถลทณฺฑกวาลกาทีสุ. เต กิร
อุทกพินฺทุํ จ เอเต จ สกฺขรกถลาทโย ขุทฺทกปาณาติ ปญฺเปนฺติ. เตนาห "ยาว
อุทกพินฺทุมฺหิปิ เม ทยา ปจฺจุปฏฺิตา โหตี"ติ. อุทกพินฺทุมฺปิ น หนามิ น
วินาเสมิ, กึการณ? มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสินฺติ
นินฺนถลติณคฺครุกฺขสาขาทีสุ วิย ๕- วิสมฏฺาเน คเต อุทกพินฺทุสงฺขาเต ขุทฺทกปาเณ
สงฺฆาตํ วธํ มา อาปาเทสินฺติ. เอตมตฺถํ "สโต จ ๕- อภิกฺกมามี"ติ ทสฺเสติ.
อเจลเกสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผาลิตํ              ๒ องฺ ติก. ๒๐/๑๓๘/๒๗๙ เกสกมฺพลสุตฺต
@๓-๓ ฉ.ม. สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํ   ๔ ฉ.ม. อุทกเถวเกปิ
@๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ           ๖ ฉ.ม. ว
กิร ภูมิอกฺกนฺตกาลโต ปภูติ สีลวา นาม นตฺถิ. ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตาปิ ทุสฺสีลาว
หุตฺวา คจฺฉนฺติ, อุปฏฺากานํ เคเห ภุญฺชนฺตาปิ ทุสฺสีลาว หุตฺวา ภุญฺชนฺติ.
อาคจฺฉนฺตาปิ ทุสฺสีลาว หุตฺวา อาคจฺฉนฺติ. ยทา ปน โมรปิญฺเฉน ผลกํ
สมฺมชฺชิตฺวา สีลํ อธิฏฺาย นิสีทนฺติ, ตทา สีลวนฺโต นาม โหติ.
     วนกมฺมิกนฺติ กณฺฑมูลผลาทีนํ ๑- อตฺถาย วเน วิจรนฺตํ. วเนน วนนฺติ
วนโต วนํ, เอส นโย สพฺพตฺถ. ปปตามีติ ๒- คจฺฉามิ. อารญฺโกติ อรญฺเ
ชาตวทฺโธ, ๓- อิทํ อตฺตโน อาชีวกกาลํ สนฺธาย วทติ. โพธิสตฺโต กิร ปาสณฺฑํ
ปริคณฺหนตฺถาย ตํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชฺชิ, นิรตฺถกภาวํ ปน ตฺวาปิ น อุปพฺพชิโต,
โพธิสตฺตา หิ ยํ ยํ านํ อุเปนฺติ, ตโต อนิวตฺติตธมฺมา โหนฺติ, ปพฺพชิตฺวา
ปน มา มํ โกจิ อทฺทสาติ ตโตว อรญฺ ปวิฏฺโ. เตเนวาห "มา มํ เต
อทฺทสํสุ อหญฺจ มา เต อทฺทสนฺ"ติ.
     โคฏฺาติ โควชา. ปฏฺิตคาโวติ นิกฺขนฺตคาโว. ตตฺถ จตุกุณฺฑิโกติ
วนนฺเตเยว ๔- ิโต โคปาลกานํ คาวีหิ สทฺธึ อปคตภาวํ ทิสฺวา เทฺว หตฺเถ
เทฺว จ ชณฺณุกานิ ภูมิยํ เปตฺวา เอวํ จตุกุณฺฑิโก อุปสงฺกมิตฺวาติ อตฺโถ.
ตานิ สุทํ อาหาเรมีติ มหลฺลกวจฺฉกานํ โคมยานิ กสฏานิ นิโรชานิ โหนฺติ,
ตสฺมา ตานิ วชฺเชตฺวา ยานิ ตรุณกานํ ๕- ขีรปาเณเนว วทนฺตานํ สโอชานิ
โคมยานิ, ตานิ กุจฺฉิปูรํ ขาทิตฺวา ปุน วนสณฺฑเมว ปวิสติ. ตํ สนฺธายาห
"ตานิ สุทํ อาหาเรมี"ติ. ยาวกีวญฺจ เมติ ยตฺตกํ กาลํ มม สกํ มุตฺตกรีสํ
อปริกฺขีณํ โหติ. ยาว เม ทฺวารวลญฺโช ปวตฺติตฺถ, ตาว ตเทว อาหาเรมีติ
อตฺโถ. กาเล ปน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปริกฺขีณมํสโลหิโต อุปจฺฉินฺนทฺวารวลญฺโช
วจฺฉกานํ โคมยานิ อาหาเรมิ. มหาวิกฏโภชนสฺมินฺติ มหนฺเต วิกฏโภชเน,
อปกติโภชเนติ อตฺโถ.
     [๑๕๗] ตตฺร สุทํ สาริปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ โหตีติ
ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขนํ. สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. สาริปุตฺตาติ อาลปนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กนฺทมูลผลาผลาทีนํ           ๒ ฉ.ม. สํปตามีติ
@๓ ฉ.ม. ชาตวุทฺโธ                 ๔ ก. จรนฺโตเยว   ๕ ฉ.ม. ตรุณวจฺฉกานํ
อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา:- ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ ๑- อญฺตรสฺมึ ภึสนเก วนสณฺเฑติ, ๑-
ตตฺร โย โส ภึสนโก วนสณฺโฑ วุตฺโต, ตสฺส ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส
ภึสนกตสฺมึ โหติ, ภึสนกกิริยาย โหตีติ อตฺโถ. กึ โหติ, อิทํ โหติ, โย โกจิ
อวีตราโค ฯเปฯ โลมานิ หํสนฺตีติ.
     อถวา ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมํ. สุ อิติ นิปาโต, กึสุ นาม เต โภนฺโต
สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ วิย. อิทนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา
ทสฺสนวจนํ. สุทนฺติ สุ อิทํ, สนฺธิวเสน อิการโลโป เวทิตพฺโพ จกฺขุนฺทฺริยํ
อิตฺถินฺทฺริยํ อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กึสูธ วิตฺตนฺติอาทีสุ วิย. อยํ ปเนตฺถ
อตฺถโยชนา, ตสฺส สาริปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ อิทํสุ โหตีติ.
ภึสนกตสฺมินฺติ ภึสนกภาเวติ อตฺโถ. เอกสฺส ตการสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ.
"ภึสนกตฺตสฺมินฺ"ติ เยว วา ปาโ, ภึสนกตาย อิติ วา วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาโส
กโต, นิมิตฺตตฺเถ เจตฺถ ๒- ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ,
ภึสนกภาเว อิทํสุ โหติ, ภึสนกภาวนิมิตฺตํ ภึสนกภาวเหตุ ภึสนกภาวปจฺจยา
อิทํสุ โหติ, โย โกจิ อวีตราโค ตํ วนสณฺฑํ ปวิสติ, เยภุยฺเยน โลมานิ
หํสนฺติ พหุตรานิ โลมานี หํสนฺติ, อุทฺธํมุขานิ สูจิสทิสานิ กณฺฏกสทิสานิ จ
หุตฺวา ติฏฺนฺติ, อปฺปานิ น หํสนฺติ, พหุตรานํ วา สตฺตานํ หํสนฺติ, อปฺปกานํ
อติสูรปุริสานํ น หํสนฺตีติ.
     อนฺตรฏฺกาติ มาฆมาสสฺส อวสาเน จตสฺโส, ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ
จตสฺโสติ เอวํ อุภินฺนํ อนฺตเร อฏฺรตฺติ. อพฺโภกาเสติ มหาสตฺโต หิมปาตสมเย
รตฺตึ อพฺโภกาเส วิหรติ, อถสฺส โลมกูเปสุ อาวุตา มุตฺตา วิย หิมพินฺทูนิ
ติฏฺนฺติ, สกลสรีรํ ๓- เสตทุกูลปารุตํ วิย โหติ. ทิวา วนสณฺเฑติ ทิวา
หิมพินฺทูสุ สุริยาตาปสมฺผสฺเสน วิคเตสุ อสฺสาโสปิ ภเวยฺย, อยํ ปน สุริเย
อุคฺคจฺฉนฺเตเยว วนสณฺฑํ ปวิสติ, ตตฺราปิสฺส สุริยาตเปน ปคฺฆรนฺตํ หิมํ สรีเรเยว
ปตตีติ. ๔- ทิวา อพฺโภกาเส วิหรามิ รตฺตึ วนสณฺเฑติ คิมฺหกาเล กิเรส ทิวา
อพฺโภกาเส
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อญฺตรํ ภึสนกํ วนสณฺฑนฺติ   ๒ ฉ.ม. เจตํ     ๓ ฉ.ม. สรีรํ
@๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
วิหาสิ, เตนสฺส กจฺเฉหิ เสทธารา มุจฺจึสุ, รตฺตึ อสฺสาโส ภเวยฺย, อยํ
ปน สุริเย อตฺถงฺคจฺฉนฺเตเยว วนสณฺฑํ ปวิสติ. อถสฺส ทิวา คหิตอุสฺเม
วนสณฺเฑ องฺคารกาสุยํ ปกฺขิตฺโต วิย อตฺตภาโว ปริฑยฺหิตฺถ. อนจฺฉริยาติ
อนุอจฺฉริยา. ปฏิภาสีติ อุปฏฺาสิ.
     โสตตฺโตติ ทิวา อาตเปน รตฺตึ ปวนอุสฺมาย ๑- สุตตฺโต. โสสินฺโนติ
รตฺตึ หิเมน ทิวา หิโมทเกน สุฏฺุ ตินฺโต. ภึสนเกติ ภยชนเก. นคฺโคติ
นิจฺเจโล. นิวาสนปารุปเน หิ สติ สีตํ วา อุณฺหํ วา น อติพาเธยฺย, ตมฺปิ
เม นตฺถีติ ทสฺเสติ. น จคฺคิมาสิโนติ อคฺคึปิ น อุปคโต. เอสนาปสุโตติ
สุทฺธิเอสนตฺถาย ปสุโต ปยุตฺโต. มุนีติ ตทา อตฺตานํ มุนีติ กตฺวา กเถสิ. ๒-
     ฉวฏฺิกานีติ อุปฑฺฒทฑฺฒานิ อฏฺีนิ. อุปธายาติ ๓- ยถา สีสูปธานญฺจ
ปาทูปธานญฺจ ปญฺายติ, เอวํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปมีติ ทสฺเสติ.
โคมณฺฑลาติ ๔- โคปาลทารกา. เต กิร โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สุเมธ
ตฺวํ อิมสฺมึ าเน กสฺมา นิสินฺโน, กเถหีติ วทนฺติ. โพธิสตฺโต อโธมุโข
นิสีทติ, น กเถติ. อถ นํ เต อกเถตุํ น ทสฺสามาติ ปริวาเรตฺวา โอฏฺุภนฺติ
สรีเร เขฬํ ปาเตนฺติ. โพธิสตฺโต เอวํปิ น กเถติ. อถ นํ ตฺวํ น กเถสีติ
โอมุตฺเตนฺติ ปสฺสาวมสฺส อุปริ วิสฺสชฺเชนฺติ. โพธิสตฺโต เอวํปิ น กเถติเยว.
ตโต นํ กเถหิ กเถหีติ ปํสุเกน โอกิรนฺติ. โพธิสตฺโต เอวํปิ น กเถติเยว.
อถสฺส น กเถสีติ ทณฺฑสลากา คเหตฺวา กณฺณโสเตสุ ปเวเสนฺติ. โพธิสตฺโต
ทุกฺขา ติปฺปา ๕- กฏุกา เวทนา อธิวาเสนฺโต กสฺสจิ กิญฺจิ น กเถสฺสามีติ ๖-
มตโก วิย อจฺฉติ. เตนาห "น โข ปนาหํ สาริปุตฺต อภิชานามิ เตสุ ปาปกํ
จิตฺตํ อุปฺปาเทตา"ติ. น มยา เตสุ ปาปกํ จิตฺตํปิ อุปฺปาทิตนฺติ อตฺโถ.
อุเปกฺขาวิหารสฺมึ โหตีติ อุเปกฺขาวิหาโร โหติ. วิหาโรว ๗- หิ วิหารสฺมินฺติ
วุตฺโต. เตเนว จ "อิทํสุ เม"ติ เอตฺถาปิ อยํสุ เมติ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วนอุสฺมาย     ๒ ฉ.ม. กเถติ     ๓ ก. อุปณิธายาติ    ๔ ฉ.ม. คามนฺฑลาติ
@๕ ฉ.ม. ติพฺพา        ๗ ฉ.ม. กริสฺสามีติ  ๖ ฉ.ม. วิหาโร เอว.
อิมินา นเยน อญฺานิปิ เอวรูปานิ ปทานิ เวทิตพฺพานิ. อิมินา อิโต
เอกนวุเต กปฺเป ปูริตํ อุเปกฺขาวิหารํ ทสฺเสติ. ยํ สนฺธายาห:-
         "สุเข ปตฺเต ๑- น รชฺชามิ          ทุกฺเข น โหมิ ทุมฺมโน
          สพฺพตฺถ ตุลิโต โหมิ               เอสา เม อุเปกฺขาปารมี"ติ.
                            อาหารสุทฺธิวณฺณนา
     [๑๕๘] อาหาเรน สุทฺธีติ โกลาทินา เอกจฺเจน ปริตฺตกอาหาเรน สกฺกา
สุชฺฌิตุนฺติ เอวํ ทิฏฺิโน โหนฺติ. เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. โกเลหีติ พท-
เรหิ. ๒- โกโลทกนฺติ โกลานิ มทฺเทตฺวา กตปานกํ. โกลวิกตินฺติ โกลสาฬวโกลปูว-
โกลคุฬาทิโกลวิการํ. เอตปรโมติ เอตํ ปมาณํ ปรมํ อสฺสาติ เอตปรโม. ตทา
เอกนวุติกปฺปมตฺถเก ปน น เพลุวปกฺกตาลปกฺกปฺปมาโณ โกโล โหติ, ยํ
เอตรหิ โกลสฺส ปมาณํ, เอตฺตโกว โหตีติ อตฺโถ.
     [๑๕๙] อธิมตฺตกิสมานนฺติ อติวิย กิสภาวํ. อาสีติกปพฺพานิ วา กาฬปพฺพานิ
วาติ ยถา อาสีติกวลฺลิยา วา กาฬวลฺลิยา วา สนฺธิฏฺาเนสุ มิลายิตฺวา มชฺเฌ
อุนฺนตุนฺนตา ๓- โหนฺติ, เอวํ มยฺหํ องฺคปจฺจงฺคานิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ.
โอฏฺปทนฺติ ยถา โอฏฺสฺส ปทํ มชฺเฌ คมฺภีรํ โหติ, เอวเมว โพธิสตฺตสฺส มิลาเต
มํสโลหิเต วจฺจทฺวารสฺส อนฺโตปวิฏฺตฺตา อานิสทํ มชฺเฌ คมฺภีรํ โหติ. อถสฺส
ภูมิยํ นิสินฺนฏฺานํ สรโปงฺเขน อกฺกนฺตํ วิย มชฺเฌ อุนฺนตํ โหติ. วฏฺฏนาวฬีติ
ยถา ยฏฺิ ๔- รชฺชุยา อาวุนิตฺวา กตา วฏฺฏนาวลี วฏฺฏนานํ อนฺตรนฺตรา
นินฺนา โหติ, วฏฺฏนฏฺาเนสุ อุนฺนตา, เอวํ ปิฏฺิกณฺฏโก อุนฺนตาวนโต โหติ,
ชรสาลาย โคปานสิโยติ ชิณฺณสาลาย โคปานสิโย, ตา วํสโต มุจฺจิตฺวา
มณฺฑเล ปติฏฺนฺติ มณฺฑลโต มุจฺจิตฺวา ภูมิยนฺติ เอวํ เอกา อุปริ โหติ,
เอกา เหฏฺาติ โอลุคฺควิลุคฺคา ภวนฺติ. โพธิสตฺตสฺส ปน น เอวํ ผาสุฬิโย,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขปตฺโต  ๒ ฉ.ม. ปทเรหิ  ๓ ฉ.ม. อุนฺนตุนฺนตานิ
@๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ตสฺส หิ โลหิเต ฉินฺเน มํเส มิลาเต ผาสุฬนฺตเรหิ จมฺมานิ เหฏฺา โอติณฺณานิ,
ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
     โอกฺขายิกาติ เหฏฺา อนุปวิฏฺา. ตสฺส กิร โลหิเต ฉินฺเน มํเส
มิลาเต อกฺขิอาวาฏกา มตฺถลุงฺคํ อาหจฺจ อฏฺสุ, เตนสฺส เอวรูปา อกฺขิตารกา
อเหสุํ. อามกจฺฉินฺโนติ อติตรุณกาเล ฉินฺโน, โส หิ วาตาตเปน สมฺผุสติ เจว
มิลายติ จ. ยาวสฺสุ เม สาริปุตฺตาติ สาริปุตฺต มยฺหํ อุทรจฺฉวิ ยาว ปิฏฺิกณฺฏกํ
อลฺลีนา โหติ. อถวา ยาวสฺสุ เม สาริปุตฺต ภาริยภาริยา อโหสิ ทุกฺกรการิกา,
มยฺหํ อุทรจฺฉวิ ยาว ปิฏฺิกณฺฏกํ อลฺลีนา อโหสีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ
เวทิตพฺโพ. ปิฏฺิกณฺฏกญฺเว ปริคฺคณฺหามีติ สหอุทรจฺฉวึ คณฺหามิ. อุทรจฺฉวึเยว
ปริคฺคณฺหามีติ สหปิฏฺิกณฺฏกํ คณฺหามิ. อวกุชฺโช ปปตามีติ ตสฺส หิ อุจฺจาร-
ปสฺสาวตฺถาย นิสินฺนสฺส ปสฺสาโว เนว นิกฺขมติ, วจฺจํ ปน เอกเทฺวกตกฏฺิมตฺตํ
นิกฺขมิ. พลวทุกฺขํ อุปฺปาเทติ. สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, ตตฺเถว อวกุชฺโช
ภูมิยํ ปตติ. เตนาห "อวกุชฺโช ปปตามี"ติ. ตเมว กายนฺติ ตํ เอกนวุติกปฺปมตฺถเก
กายํ. มหาสจฺจกสุตฺเต ปน ปจฺฉิมภวกายํ ๑- สนฺธาย อิมเมว กายนฺติ อาห.
ปูติมูลานีติ มํเส วา โลหิเต วา สติ ติฏฺนฺติ. ตสฺส ปน อภาเว จมฺมขณฺเฑ
โลมานิ วิย หตฺเถเยว ลคฺคนฺติ, ตํ สนฺธายาห "ปูติมูลานิ โลมานิ กายสฺมา
ปปตนฺตี"ติ.
     อลมริยาณทสฺสนวิเสสนฺติ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถํ โลกุตฺตรมคฺคํ.
อิมิสฺสาเยว อริยาย ปญฺายาติ วิปสฺสนาย ปญฺาย อนธิคมา. ยายํ อริยาติ
ยา อยํ มคฺคปญฺา อธิคตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา เอตรหิ วิปสฺสนาย
ปญฺาย อธิคตตฺตา มคฺคปญฺา อธิคตา, เอวํ เอกนวุติกปฺปมตฺถเก วิปสฺสนาย
ปญฺาย อนธิคตตฺตา โลกุตฺตรมคฺคปญฺ นาธิคโตสฺมีติ, มชฺฌิมภาณกตฺเถรา
ปนาหุ, อิมิสฺสาเยวาติ วุตฺตปญฺาปิ ยายํ อริยาติ วุตฺตปญฺาปิ มคฺคปญฺาเยว.
อถ เน ภิกฺขู อหํสุ "เอวํ สนฺเต มคฺคสฺส อนธิคตตฺตา มคฺคํ นาธิคโตสฺมีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺฉิมภวิกกายํ
อิทํ วุตฺตํ โหติ ภนฺเต"ติ, อาวุโส กิญฺจาปิ ทีเปตุํ น สกฺโกมิ, เทฺวปิ ปน
มคฺคปญฺาเยวาติ, เอตเทว เจตฺถ ยุตฺตํ. อิตรถา หิ ยา อยนฺติ นิทฺเทโส
อนนุรูโป สิยา.
                         สํสารสุทฺธิอาทิวณฺณนา
     [๑๖๐] สํสาเรน สุทฺธีติ พหุกํ สํสริตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. อุปปตฺติยา
สุทฺธีติ พหุกํ อุปปชฺชิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. อาวาเสน สุทฺธีติ พหูสุ าเนสุ
วสิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. ตีสุปิ าเนสุ สํสรณกวเสน สํสาโร. อุปปชฺชนกวเสน
อุปปตฺติ. วสนกวเสน อาวาโสติ ขนฺธาเยว วุตฺตา. ยญฺเนาติ
พหุยาเค ยชิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. มุทฺธาวสิตฺเตนาติ ตีหิ สงฺเขหิ
ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺเตน. อคฺคิปาริจริยายาติ พหุอคฺคิปริจรเณน
สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติ.
     [๑๖๑] ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. สุสุกาฬเกโสติ
สุฏฺุ กาฬเกโส. ภเทฺรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโตติ อิมินาสฺส เยน โยพฺพเนน
สมนฺนาคโต ยุวา, ตํ โยพฺพนํ ภทฺทํ ลทฺธกนฺติ ทสฺเสติ. ปเมน วยสาติ
ปมวโย นาม เตตฺตึส วสฺสานิ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ, ปญฺาเวยฺยตฺติเยนาติ
ปญฺาเวยฺยตฺติภาเวน. ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณ. วุฑฺโฒติ วฑฺฒิตฺวา
ิตองฺคปจฺจงฺโค. มหลฺลโกติ ชาติยา มหลฺลโก. อทฺธคโตติ พหุอทฺธานํ คโต
จิรกาลาติกฺกนฺโต. วโย อนุปฺปตฺโตติ วสฺสสตสฺส ตติยโกฏฺาสํ ปจฺฉิมวยํ
อนุปฺปตฺโต. อาสีติโก เม วโย วตฺตตีติ อิมํ กิร สุตฺตํ ภควา ปรินิพฺพานสํวจฺฉเร
กเถสิ. ตสฺมา เอวมาห. ปรมายาติ อุตฺตมาย. สติยาติอาทีสุ ปทสตํปิ
ปทสหสฺสํปิ วทนฺตสฺเสว อุคฺคณฺหณสมตฺถตา ๑- สติ นาม. ตเทว
อาธารณอุปนิพนฺธนสมตฺถตา คติ นาม. เอวํ คหิตํ ธาริตํ สชฺฌายํ กาตุํ สมตฺถวิริยํ
ธิติ นาม. ตสฺส อตฺถญฺจ การณญฺจ ทสฺสนสมตฺถตา ปญฺาเวยฺยตฺติยํ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คหณสมตฺถตา
     ทฬฺหธมฺโม ๑- ธนุคฺคโหติ ทฬฺหธนุํ คเหตฺวา ิโต อิสฺสาโส. ทฬฺหธนุ
นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติ, ทฺวิสหสฺสถามํ นาม ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาพนฺโธ
โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺปฺปมาณา ๒- อุกฺขิตฺตสฺส ปวิโต
มุจฺจติ. สิกฺขิโตติ ทสทฺวาทส วสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโป. กตหตฺโถติ
โกจิ สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ. กตหตฺโถ น โหติ, อยํ ปน กตหตฺโถ
จิณฺณวสีภาโว. กตูปาสโนติ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺโป. ลหุเกน อสเนนาติ อนฺโต
สุสิรํ กตฺวา ตุลาทีนิ ปูเรตฺวา กตลาขาปริกมฺเมน สลฺลหุกกณฺเฑน. เอวํ กตํ
หิ เอกอุสภคามิ เทฺว อุสภานิ คจฺฉติ, อฏฺอุสภคามิ โสฬส อุสภานิ คจฺฉติ.
อปฺปกสิเรนาติ นิทฺทุกฺเขน. อติปาเตยฺยาติ อติกฺกเมยฺย. เอวํ อธิมตฺตสติมนฺโตติ
ยถา โส ธนุคฺคโห ตํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลจฺฉายํ สีฆเมว อติกฺกเมติ, เอวํ ปทสตํปิ
ปทสหสฺสํปิ อุคฺคเหตุํ อุปธาเรตุํ สชฺฌายิตุํ อตฺถการณานิ จ อุปปริกฺขิตุํ
สมตฺถาติ ๓- อตฺโถ. อญฺตฺร อสิตปีตขายิตสายิตาติ อสิตปีตาทีนิ หิ ภควตาปิ
กาตพฺพานิ โหนฺติ, ภิกฺขูหิปิ. ตสฺมา เตสํ กรณมตฺตกาลํ เปตฺวาติ ทสฺเสติ.
     อปริยาทินฺนาเยวาติ อปริกฺขีณา เอว. สเจ หิ เอโก ภิกฺขุ
กายานุปสฺสนํ ปุจฺฉติ, อญฺโ เวทนานุปสฺสนํ, อญฺโ จิตฺตานุปสฺสนํ, อญฺโ
ธมฺมานุปสฺสนํ. อิมินา ปุฏฺโ ๔- อหํ ปุจฺฉิสฺสามีติ เอโก เอกํ น โอโลเกติ.
เอวํ สนฺเตปิ เตสํ วาโร ปญฺายติ. เอวํ พุทฺธานํ ปน วาโร น ปญฺายติ,
วิทตฺถิจตุรงฺคุลจฺฉายํ สีฆเมว ๕- อติกฺกมนโต ปุเรตรํเยว ภควา จุทฺทสวิเธน
กายานุปสฺสนํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ, โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ, ปญฺจวิเธน
ธมฺมานุปสฺสนํ กเถติ. ติฏฺนฺตุ วา ตาว เอเต จตฺตาโร. สเจ หิ อญฺเ
จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเนสุ, อญฺเ อิทฺธิปาเทสุ, อญฺเ ปญฺจินฺทฺริเยสุ, ๖- อญฺเ
ปญฺจพเลสุ, ๗- อญฺเ สตฺต โพชฺฌงฺเคสุ, อญฺเ อฏฺสุ มคฺคงฺเคสุ ปญฺหํ
ปุจฺเฉยฺยุํ, ตํปิ ภควา กเถยฺย. ติฏฺนฺตุ วา เอเต อฏฺ. สเจ อญฺเ
สตฺตตึสชนา โพธิปกฺขิเยสุ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ, ตํปิ ภควา ตาวเทว กเถยฺย. กสฺมา?
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทฬฺหธมฺมา         ๒ ฉ.ม. กณฺฑปฺปมาณา     ๓ ม. สมตฺโถติ
@๔ ฉ.ม. ปุฏฺ             ๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ม. อินฺทฺริเยสุ           ๗ ม. พเลสุ
ยาวตา หิ โลกิยมหาชนา เอกํ ปทํ กเถนฺติ. ตาวตา ๑- อานนฺทตฺเถโร อฏฺ
ปทานิ กเถติ. อานนฺทตฺเถเร ปน เอกํ ปทํ กเถนฺเตเยว ภควา โสฬสปทานิ
กเถติ. กสฺมา? ภควโต หิ ชิวฺหา มุทุกา ทนฺตาวรณํ สุผุสิตํ วจนํ
อคลิตํ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก. เตนาห "ปริยาทินฺนาเยวสฺส สาริปุตฺต ตถาคตสฺส
ธมฺมเทสนา"ติ.
     ตตฺถ ธมฺมเทสนาติ ตนฺติปนา. ธมฺมปทพฺยญฺชนนฺติ ปาลิยา ปทพฺยญฺชนํ,
ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส พฺยญฺชนกํ อกฺขรํ. ปญฺหปฏิภานนฺติ ปญฺหาพฺยากรณํ.
อิมินา กึ ทสฺเสติ? ตถาคโต ปุพฺเพ ทหรกาเล อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปทํ
วตฺตุํ สกฺโกติ, ปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา คาถํ วตฺตุํ สกฺโกติ, จตุอกฺขเรหิ วา
อฏฺอกฺขเรหิ วา โสฬสอกฺขเรหิ วา ปเทหิ ยุตฺตาย คาถาย อตฺถํ วตฺตุํ สกฺโกติ.
อิทานิ ปน มหลฺลกกาเล อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปทํ วา, ปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา
คาถํ วา, คาถาย อตฺถํ วา วตฺตุํ น สกฺโกตีติ เอวํ นตฺถิ. ทหรกาเล
จ มหลฺลกกาเล จ สพฺพเมตํ ตถาคตสฺส อปริยาทินฺนเมวาติ อิทํ ๒- ทสฺเสติ.
มญฺจเกน เจปิ มนฺติ อิทํ พุทฺธพลทีปนตฺถเมว ปริกปฺเปตฺวา อาห. ทสพลํ
ปน มญฺจกํ ๓- อาโรเปตฺวา คามนิคมราชธานิโย ปริหรณกาโล นาม นตฺถิ.
ตถาคตา หิ ปญฺจเม อายุโกฏฺาเส ขณฺฑิจฺจาทีหิ อนภิภูตา สุวณฺณวณฺณสฺส
สรีรสฺส เววณฺณิเย อนุปฺปตฺเต ๔- เทวมนุสฺสานํ ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติ.
     [๑๖๒] นาคสมาโลติ ตสฺส เถรสฺส นามํ. ปมโพธิยํ หิ
วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อุปวานนาคิตเมฆิยตฺเถรา วิย อยํปิ ภควโต อุปฏฺาโก อโหสิ.
วีชยมาโนติ มนฺทมนฺเทน ตาลวณฺฏวาเตน ภควโต อุตุสุขํ สมุฏฺาปยมาโน.
เอตทโวจาติ สกลสุตฺตนฺตํ สุตฺวา ภควโต ปุพฺพจริตํ ทุกฺกรการํ อาคมฺม ปสนฺโน
เอตํ "อจฺฉริยํ ภนฺเต"ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ
อจฺฉริยํ. อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อภูตํ. อุภเยนปิ อตฺตโน วิมฺหยเมว ทีเปติ. โก นาโม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตาว                 ๒ ฉ.ม. อิมํ
@๓ ฉ.ม. มญฺจเก               ๔ ฉ.ม. อนนุปฺปตฺเต
อยํ ภนฺเตติ อิทํ ภทฺทโก วตายํ ธมฺมปริยาโย, หนฺทสฺส ภควนฺตํ อายาจิตฺวา
นามํ คณฺหาเปมีติ อธิปฺปาเยน อาห. อถสฺส ภควา นามํ คณฺหนฺโต ตสฺมา
ติห ตฺวนฺติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ, ยสฺมา อิทํ สุตฺตํ สุตฺวา ตว โลมานิ หฏฺานิ,
ตสฺมาติห ตฺวํ นาคสมาล อิมํ ธมฺมปริยายํ "โลมหํสนปริยาโย"เตฺวว นํ ธาเรหีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๓๓๙-๓๗๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=8663&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=8663&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=159
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=2296
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=2788
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=2788
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12