อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                        ๔. รถวินีตสุตฺตวณฺณนา
    [๒๕๒] เอวมฺเม สุตนฺติ รถวินีตสุตฺตํ. ตตฺถ ราคเหติ เอวํนามเก
นคเร, ตหิ มนฺธาตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ราชคหนฺติ วุจฺจติ.
อญฺเเปตฺถ ปกาเร วณฺณยนฺติ. กินฺเตหิ, นามเมตํ ตสฺส นครสฺส. ตํ ปเนตํ
พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺ โหติ ยกฺขปริคฺคหิตํ,
เตสํ วสนวนํ ๑- หุตฺวา ติฏฺติ. เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปติ เวฬุวนนฺติ ตสฺส
อุยฺยานสฺส นามํ, ตํ กิร เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ อฏฺารสหตฺเถน จ ปากาเรน,
โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตํ นีโลภาสํ มโนรมํ, เตน เวฬุวนนฺติ วุจฺจติ. กลนฺทกานํ เจตฺถ
นิวาปํ อทํสุ, เตน กลนฺทกนิวาโปติ วุจฺจติ.
    ปุพฺเพ กิร อญฺตโร ราชา ตตฺถ อุยฺยานกีฬนตฺถํ อาคโต ๒- สุรามเทน
มตฺโต ทิวา เสยฺยํ อุปคโต สุปิ. ปริชโนปิสฺส "สุตฺโต ราชา"ติ ปุปฺผผลาทีหิ
ปโลภิยมาโน อิโต จิโต จ ปกฺกามิ, อถ สุราคนฺเธน อญฺตรสฺมา สุสิรรุกฺขา
กณฺหสปฺโป นิกฺขมิตฺวา รญฺาภิมุโข อาคจฺฉติ. ตํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตา "รญฺโ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วสนฺตวนํ          ๒ ม. อตฺตโน
ชีวิตํ ทมฺมี"ติ กาลกเวเสน อาคนฺตฺวา กณฺณมูเล สทฺทมกาสิ. ราชา ปฏิพุชฺฌิ,
กณฺหสปฺโป นิวตฺโต. โส ตํ ทิสฺวา "อิมาย มม ชีวิตํ ทินฺนนฺ"ติ กาลกานํ
ตตฺถ นิวาปํ เปสิ, ๑- อภยโฆสนํ จ โฆสาเปสิ. ตสฺมา ตํ ตโต ปภูติ
กลนฺทกนิวาปนฺติ สงฺขฺยํ คตํ. กลนฺทกาติ หิ กาลกานํ นามํ.
    ชาติภูมิกาติ ชาติภูมิวาสิโน. ตตฺถ ชาติภูมีติ ชาตฏฺานํ. ตํ โข ปเนตํ
เนว โกสลมหาราชาทีนํ น จงฺกีพฺราหฺมณาทีนํ น สกฺกสุยามสนฺตุสิตาทีนํ น
อสีติมหาสาวกาทีนํ น อญฺเสํ สตฺตานํ ชาตฏฺานํ "ชาติภูมี"ติ วุจฺจติ. ยสฺส ปน
ชาตทิวเส ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกธชมาลาวิปฺปกิณฺณกุสุมวาสจุณฺณคนฺธสุคนฺธา
สพฺพผาลิผุลฺลมิว ๒- นนฺทนวนํ วิโรจยมานา ปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ วิย
อกมฺปิตฺถ, ชจฺจนฺธาทีนํ จ รูปทสฺสนาทีนิ อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ ปวตฺตึสุ,
ตสฺส สพฺพญฺุโพธิสตฺตสฺส ชาตฏฺานสากิยชนปโท ๓- กปิลวตฺถาหาโร, สา
"ชาติภูมี"ติ วุจฺจติ.
                          ธมฺมครุภาววณฺณนา
    วสฺสํ วุฏฺาติ เตมาสํ วสฺสํ วุฏฺา ปวาริตปวารณา หุตฺวา. ภควา
เอตทโวจาติ "กจฺจิ ภิกฺขเว ขมนียนฺ"ติอาทีหิ วจเนหิ อาคนฺตุกปฏิสนฺถารํ
กตฺวา เอตํ "โก นุโข ภิกฺขเว"ติอาทิวจนมโวจ. เต กิร ภิกฺขู "กจฺจิ
ภิกฺขเว ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิตฺถ อปฺปกิลมเถน อทฺธานํ อาคตา, น จ
ปิณฺฑเกน กิลมิตฺถ, กุโต จ ตุเมฺห ภิกฺขเว อาคจฺฉถา"ติ ปฏิสนฺถารวเสน
ปุจฺฉิตา "ภควา สากิยชนปเท กปิลวตฺถาหารโต ชาติภูมิโต อาคจฺฉามา"ติ
อาหํสุ. อถ ภควา เนว สุทฺโธทนมหาราชสฺส, น สุกฺโกทนสฺส, น สกฺโกทนสฺส,
น โธโตทนสฺส, น อมิโตทนสฺส, น อมิตาย เทวิยา, น มหาปชาปติยา, น
สกลสฺส สากิยมณฺฑลสฺส อาโรคฺยํ ปุจฺฉิ. อถโข อตฺตนา จ ทสกถาวตฺถุลาภึ
ปรญฺจ ตตฺถ สมาทเปตารํ ปฏิปตฺติสมฺปนฺนํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉนฺโต อิทํ "โก นุ โข
ภิกฺขเว"ติอาทิวจนํ อโวจ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺเปสิ   ๒ ฉ.ม. สพฺพปาลิผุลฺลมิว    ๓ สี. ชาตฏฺานํ สากิยชนปเท
    กสฺมา ปน ภควา สุทฺโธทนาทีนํ อาโรคฺยํ อปุจฺฉิตฺวา เอวรูปํ ภิกฺขุเมว
ปุจฺฉติ? ปิยตาย. พุทฺธานญฺหิ ปฏิปนฺนกา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย
จ ปิยา โหนฺติ มนาปา. กึการณา? ธมฺมครุตาย. ธมฺมครุโน หิ ตถาคตา, โส
จ เนสํ ธมฺมครุภาโว "ทุกฺขํ โข อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส"ติ ๑- อิมินา
อชปาลนิโคฺรธมูเล อุปฺปนฺนชฺฌาสเยน เวทิตพฺโพ. ธมฺมครุตาเยว หิ ภควา
มหากสฺสปตฺเถรสฺส อภินิกฺขมนทิวเส ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต ติคาวุตํ มคฺคํ
อคมาสิ. อติเรกติโยชนสตํ มคฺคํ คนฺตฺวา คงฺคาตีเร ธมฺมํ เทเสตฺวา มหากปฺปินํ
สปริสํ อรหตฺเต ปติฏฺเปสิ. เอกสฺมึ ปจฺฉาภตฺเต ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนมคฺคํ
คนฺตฺวา กุมฺภการสฺส นิเวสเน ติยามรตฺตึ ธมฺมกถํ กตฺวา ปุกฺกุสาติกุลปุตฺตํ
อนาคามิผเล ปติฏฺเปสิ. วีสโยชนสตํ คนฺตฺวา วนวาสิสามเณรสฺส อนุคฺคหํ
อกาสิ. สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ขทิรวนิยตฺเถรสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. อนุรุทฺธตฺเถโร
ปาจีนวํสทาเย นิสินฺโน มหาปุริสวิตกฺกํ วิตกฺเกตีติ ตฺวา ตตฺถ อากาเสน
คนฺตฺวา เถรสฺส ปุรโต โอรุยฺห สาธุการมทาสิ. กุฏิกณฺณโสณตฺเถรสฺส ๒-
เอกคนฺธกุฏิยํ เสนาสนํ ปญฺาเปตฺวา ๓- ปจฺจูสกาเล ธมฺมเทสนํ อชฺเฌสิตฺวา
สรภญฺปริโยสาเน สาธุการํ อทาสิ. ติคาวุตํ มคฺคํ คนฺตฺวา ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ
วสนฏฺาเน โคสิงฺคสาลวเน สามคฺคีรสานิสํสํ กเถสิ. กสฺสโปปิ ภควา
"อนาคามิผเล ปติฏฺิโต อริยสาวโก อยนฺ"ติ วิสฺสาสํ อุปฺปาเทตฺวา ฆฏิการสฺส
กุมฺภการสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา สหตฺถา อามิสํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิ.
    อมฺหากํเยว ภควา อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย เชตวนโต ภิกฺขุสํฆปริวุโต
จาริกํ นิกฺขมิ. โกสลมหาราชอนาถปิณฺฑิกาทโย นิวตฺเตตุํ นาสกฺขึสุ. อนาถปิณฺฑิโก
ฆรํ อาคนฺตฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต นิสีทิ. อถ นํ ปุณฺณา นาม ทาสี
โทมนสฺสปฺปตฺโตสิ สามีติ อาห. อาม เช สตฺถารํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขึ, อถ เม อิมํ
เตมาสํ ธมฺมํ วา โสตุํ, ยถาธิปฺปายํ วา ทานํ ทาตุํ น ลภิสฺสามีติ
จินฺตา อุปฺปนฺนาติ. อหํปิ สามิ สตฺถารํ นิวตฺเตสฺสามีติ. สเจ นิวตฺเตตุํ
สกฺโกสิ, ภุชิสฺสาเยว ตฺวนฺติ. สา คนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา
"นิวตฺตถ ภควา"ติ อาห. ปุณฺเณ ตฺวํ ปรปฏิพทฺธชีวิกา กึ เม กริสฺสสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๑/๒๔   ๒ ฉ.ม. โกฏิกณฺณ...   ๓ ฉ.ม. ปญฺปาเปตฺวา
ภควา มยฺหํ เทยฺยธมฺโม นตฺถีติ ตุเมฺหปิ ชานาถ, ตุมฺหากํ นิวตฺตนปจฺจยา
ปนาหํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺหิสฺสามีติ. ภควา สาธุ สาธุ ปุณฺเณติ
สาธุการํ กตฺวา นิวตฺเตตฺวา เชตวนเมว ปวิฏฺโ. อยํ กถา ปากฏา อโหสิ.
เสฏฺี สุตฺวา ปุณฺณาย กิร ภควา นิวตฺติโตติ ตํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ธีตุฏฺาเน ๑-
เปสิ. สา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิ, ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิ. อถสฺสา
สตฺถา อารทฺธวิปสฺสกภาวํ ตฺวา อิมํ โอภาสคาถํ วิสฺสชฺเชสิ:-
           "ปุณฺเณ ปูเรสิ สทฺธมฺมํ        จนฺโท ปณฺณรโส ยถา
            ปริปุณฺณาย ปญฺาย          ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสี"ติ. ๒-
    คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา อภิญฺาตา สาวิกา อโหสิ. เอวํ
ธมฺมครุโน ตถาคตา.
    นนฺทกตฺเถเร ๓- อุปฏฺานสาลาย ธมฺมํ เทเสนฺเตปิ ภควา อนหาโตว
คนฺตฺวา ติยามรตฺตึ ิตโกว ธมฺมกถํ สุตฺวา เทสนาปริโยสาเน สาธุการํ อทาสิ.
เถโร อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "กาย เวลาย ภนฺเต อาคตตฺถา"ติ ปุจฺฉิ. ตยา
สุตฺตนฺเต อารทฺธมตฺเตติ. ทุกฺกรํ กริตฺถ ภนฺเต พุทฺธสุขุมาลา ตุเมฺหติ. สเจ
ตฺวํ นนฺท กปฺปํ เทเสตุํ สกฺกุเณยฺยาสิ, กปฺปมตฺตมฺปาหํ ิตโกว สุเณยฺยนฺติ
ภควา อโวจ. เอวํ ธมฺมครุโน ตถาคตา. เตสํ ธมฺมครุตาย ปฏิปนฺนกา ปิยา
โหนฺติ, ตสฺมา ปฏิปนฺนเก ปุจฺฉิ. ปฏิปนฺนโก จ นาม อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน
โน ปรหิตาย, ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โน อตฺตหิตาย, โน อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน
โน ปรหิตาย จ, อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน ปรหิตาย จาติ จตุพฺพิโธ โหติ.
    ตตฺถ โย สยํ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ ลาภี โหติ, ปรํ ตตฺถ น โอวทติ
น อนุสาสติ อายสฺมา พากุโล วิย, อยํ อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน นาม โน
ปรหิตาย ปฏิปนฺโน, เอวรูปํ ภิกฺขุํ ภควา น ปุจฺฉติ. กสฺมา? น มยฺหํ
สาสนสฺส วุฑฺฒิปกฺเข ิโตติ.
    โย ปน ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ อลาภี ปรํ เตหิ โอวทติ เตน
กตวตฺตสาทิยนตฺถํ อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต วิย, อยํ ปรหิตาย ปฏิปนฺโน นาม โน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ธีติฏฺาเน   ๒ ขุ. เถรี. ๒๖/๓/๔๓๑    ๓ ฉ.ม. นนฺทตฺเถเร
อตฺตหิตาย, เอวรูปํปิ น ปุจฺฉติ. กสฺมา? อสฺส ตณฺหา มหาปจฺฉิ วิย
อปฺปหีนาติ.
    โย อตฺตนาปิ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ อลาภี, ปรมฺปิ เตหิ น สมาทเปตา ๑-
น โอวทติ โลฬุทายี วิย, ๒- อยํ เนว อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน นาม น ปรหิตาย,
เอวรูปํปิ น ปุจฺฉติ. กสฺมา? อสฺส อนฺโต กิเลสา ผรสุนา เฉชฺชา วิย
มหนฺตาติ.
    โย ปน สยํ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ ลาภี, ปรํปิ เตหิ โอวทติ, อยํ
อตฺตหิตาย เจว ปรหิตาย จ ปฏิปนฺโน นาม สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน-
มหากสฺสปาทโย อสีติมหาเถรา วิย, เอวรูปํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉติ. กสฺมา? มยฺหํ สาสนสฺส
วุฑฺฒิปกฺเข ิโตติ. อิธาปิ เอวรูปเมว ปุจฺฉนฺโต "โก นุโข ภิกฺขเว"ติอาทิมาห.
    เอวํ ภควตา ปุฏฺานํ ปน เตสํ ภิกฺขูนํ ภควา อตฺตโน ชาติภูมิยํ
อุภยหิตาย ปฏิปนฺนํ ทสกถาวตฺถุลาภึ ภิกฺขุํ ปุจฺฉติ, โก นุโข ตตฺถ เอวรูโปติ
น อญฺมญฺ จินฺตนา วา สมฺมนฺตนา ๓- วา อโหสิ. กสฺมา? อายสฺมา หิ
มนฺตานิปุตฺโต ๔- ตสฺมึ ชนปเท อากาสมชฺเฌ ิโต จนฺโท วิย สุริโย วิย จ
ปากโฏ ปญฺาโต. ตสฺมา เต ภิกฺขู เมฆสทฺทํ สุตฺวา เอกชฺฌํ สนฺนิปติตโมรฆฏา
วิย คณสชฺฌายํ กาตุํ, อารทฺธภิกฺขู วิย จ อตฺตโน อาจริยํ ปุณฺณตฺเถรํ
ภควโต อาโรเจนฺตา เถรสฺส จ คุณํ ภาสิตุํ อปฺปโหนฺเตหิ มุเขหิ
เอกปฺปหาเรเนว ปุณฺโณ นาม ภนฺเต อายสฺมาติอาทิมาหํสุ. ตตฺถ ปุณฺโณติ ตสฺส
เถรสฺส นามํ มนฺตานิยา ปน โส ปุตฺโต, ตสฺมา มนฺตานิปุตฺโตติ วุจฺจติ.
สมฺภาวิโตติ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาวิโต.
                          อปฺปิจฺฉตาทิวณฺณนา
    อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวิรหิโต นิอิจฺโฉ นิตฺตโณฺห. เอตฺถ หิ พฺยญฺชนํ
สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโส. น หิ ตสฺส อนฺโต อณุมตฺตาปิ ปาปิกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. ลาฬุทายี วิย
@๓ ฉ.ม. สมนฺตนา               ๔ ฉ.ม. มนฺตาณิ...
อิจฺฉา นาม อตฺถิ. ขีณาสโว เหส สพฺพโส ปหีนตโณฺห. อปิเจตฺถ อตฺริจฺฉตา
ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตา อปฺปิจฺฉตาติ อยํ เภโท เวทิตพฺโพ.
    ตตฺถ สกลาเภ อติตฺตสฺส ปรลาเภ ปตฺถนา อตฺริจฺฉตา นาม. ตาย
สมนฺนาคตสฺส เอกภาชเน ปกฺกปูโวปิ อตฺตโน ปตฺเต ปติโต น สุปกฺโก วิย
ขุทฺทโก วิย จ ขายติ, เสฺวว ปรสฺส ปตฺเต ปกฺขิตฺโต สุปกฺโก วิย มหนฺโต
วิย จ ขายติ. อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺุตา ปาปิจฺฉตา
นาม, สา "อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู"ติอาทินา ๑-
นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว, ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โกหญฺเ ปติฏฺาติ.
สนฺตคุณสมฺภาวนา ปน ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺุตา มหิจฺฉตา นาม, สาปิ
"อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน
สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู"ติ ๑- อิมินา นเยน อาคตาเยว, ตาย สมนฺนาคโต
ปุคฺคโล ทุสฺสนฺตปฺปิโย ๒- โหติ, วิชาตมาตาปิสฺส จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ.
เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "อคฺคิกฺขนฺโธ สมุทฺโท จ     มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล
              สกเฏน ปจฺจยํ เทตุ       ตโยเปเต อตปฺปิยา"ติ. ๓-
    สนฺตคุณนิคูหนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺุตา อปฺปิจฺฉตา นาม,
ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อตฺตนิ วิชฺชมานํปิ คุณํ ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย "สทฺโธ
สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ น อิจฺฉติ. สีลวา, ปวิวิตฺโต, พหุสฺสุโต,
อารทฺธวิริโย, สมาธิสมฺปนฺโน, ปญฺวา, ขีณาสโว สมาโน ขีณาสโวติ มํ ชโน
ชานาตู"ติ น อิจฺฉติ, เสยฺยถาปิ มชฺฌนฺติกตฺเถโร.
    เถโร กิร มหาขีณาสโว อโหสิ, ปตฺตจีวรํ ปนสฺส ปาทมตฺตเมว อคฺฆติ,
โส อโสกสฺส ธมฺมรญฺโ วิหารมหทิวเส สํฆตฺเถโร อโหสิ. อถสฺส อติลูขภาวํ
ทิสฺวา มนุสฺสา "ภนฺเต โถกํ พหิ โหถา"ติ อาหํสุ. เถโร "มาทิเส ขีณาสเว
รญฺโ สงฺคหํ อกโรนฺเต อญฺโ โก กริสฺสตี"ติ ปวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สํฆตฺเถรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๕๑/๔๒๘   ๒ ฉ.ม. ทุสฺสนฺตปฺปโย  ๓ ฉ.ม. อตปฺปยา
อุกฺขิตฺตปิณฺฑํ คณฺหนฺโตเยว อุมฺมุชฺชิ. เอวํ ขีณาสโว สมาโน "ขีณาสโวติ มํ
ชโน ชานาตู"ติ น อิจฺฉติ. เอวํ อปฺปิจฺโฉ ปน ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ
อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ลาภํ ถาวรํ กโรติ, ทายกานํ จิตฺตํ อาราเธติ, ยถา ยถา
หิ โส อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาย อปฺปํ คณฺหาติ, ตถา ตถา ตสฺส วตฺเต ปสนฺนา
มนุสฺสา พหุํ เทนฺติ.
    อปโรปิ จตุพฺพิโธ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ
อธิคมอปฺปิจฺโฉติ. ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ
นาม, โส ทายกสฺส วสํ ชานาติ, เทยฺยธมฺมสฺส วสํ ชานาติ, อตฺตโน ถามํ
ชานาติ. ยทิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโกปิ ๑- อปฺปํ ทาตุกาโม,
ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโม อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม,
เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโมปิ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม,
อตฺตโน ถามํ ตฺวา ปมาเณเนว คณฺหาติ.
    ธุตงฺคสมาทานสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวํ น ชานาเปตุกาโม ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ
นาม. ตสฺส วิภาวนตฺถํ อิมานิ วตฺถูนิ:- โสสานิกมหาสุมตฺเถโร กิร สฏฺีวสฺสานิ
สุสาเน วสิ, อญฺโ เอกภิกฺขุปิ น อญฺาสิ, ๒- เตเนวาห:-
             "สุสาเน สฏฺิวสฺสานิ      อพฺโพกิณฺโณ ๓- วสามหํ
              ทุติโย มํ น ชาเนยฺย     อโห โสสานิกุตฺตโม"ติ.
    เจติยปพฺพเต เทฺว ภาติยตฺเถรา วสึสุ. เตสุ กนิฏฺโ อุปฏฺาเกน เปสิตา
อุจฺฉุขณฺฑิกา คเหตฺวา เชฏฺสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ปริโภคํ ภนฺเต กโรถาติ.
เถรสฺส จ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มุขํ วิกฺขาลนกาโล อโหสิ. โส อลํ อาวุโสติ อาห.
กจฺจิ ภนฺเต เอกาสนิกตฺถาติ, อาหราวุโส อุจฺฉุขณฺฑิกาติ ปญฺาสวสฺสานิ
เอกาสนิโก สมาโนปิ ธุตงฺคํ นิคูหมาโน ปริโภคํ กตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ปุน
ธุตงฺคํ อธิฏฺาย คโต.
    โย ปน สาเกตกติสฺสตฺเถโร วิย พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ,
อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ นาม. เถโร กิร ขโณ นตฺถีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาสุ โอกาสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทายโก   ๒ ม. น ปจฺจญฺาสิ     ๓ ฉ.ม. อพฺโพกิณฺณํ
อกโรนฺโต มรณกฺขยํ ภนฺเต ลภิสฺสถาติ โจทิโต คณํ วิสฺสชฺเชตฺวา กณฺณิการ
วาลุกสมุทฺทวิหารํ คโต. ตตฺถ อนฺโตวสฺสํ เถรนวมชฺฌิมานํ อุปกาโร หุตฺวา
มหาปวารณาย อุโปสถทิวเส ธมฺมกถาย ชนตํ โขเภตฺวา คโต.
    โย ปน โสตาปนฺนาทีสุ อญฺตโร หุตฺวา โสตาปนฺนาทิภาวํ ชานาเปตุํ
น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมอปฺปิจฺโฉ นาม, ตโย กุลปุตฺตา วิย ฆฏิการกุมฺภกาโร
วิย จ.
    อายสฺมา ปน ปุณฺโณ อตฺริจฺฉตํ ปาปิจฺฉตํ มหิจฺฉตํ จ ปหาย สพฺพโส
อิจฺฉาปฏิปกฺขภูตาย อโลภสงฺขาตาย ปริสุทฺธาย อปฺปิจฺฉตาย สมนฺนาคตตฺตา
อปฺปิจฺโฉ นาม อโหสิ. ภิกฺขูนํปิ "อาวุโส อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตาติ
อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา"ติ เตสุ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา เอวรูปํ อปฺปิจฺฉตํ สมาทาย
วตฺติตพฺพนฺติ อปฺปิจฺฉกถํ กเถสิ. เตน วุตฺตํ "อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉกถํ
จ ภิกฺขูนํ กตฺตา"ติ.
                        ทฺวาทสวิธสนฺโตสวณฺณนา
    อิทานิ อตฺตนา จ สนฺตุฏฺโติอาทีสุ วิเสสตฺถเมว ทีปยิสฺสาม.
โยชนา ปน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. สนฺตุฏฺโติ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน
สมนฺนาคโต. โส ปเนส สนฺโตโส ทฺวาทสวิโธ โหติ. เสยฺยถีทํ? จีวเร ตาว ๑-
ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ.
ตสฺสายํ ปเภทสํวณฺณนา.
    อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา, โส เตเนว ยาเปติ,
อญฺ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ โย ปกติทุพฺพโล วา โหติ อาพาธชราภิภูโต วา, ครุจีวรํ ปารุเปนฺโต ๒-
กิลมติ, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ปณีตปจฺจยลาภี โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตาว-สทฺโท น ทิสฺสติ      ๒ ฉ.ม. ปารุปนฺโต
โส ปตฺตุณฺณจีวราทีนํ ๑- อญฺตรํ มหคฺฆจีวรํ พหูนิ วา ปน จีวรานิ ลภิตฺวา
อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ อนุรูปํ อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ อิทํ
อปฺปลาภานํ โหตูติ ทตฺวา เตสํ ปุราณจีวรํ วา สงฺการกูฏาทิโต วา นนฺตกานิ
อุจฺจินิตฺวา เตหิ สงฺฆาฏึ กตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส จีวเร
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญฺ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ
ลภติ, เยนสฺส ปริภุตฺเตน อผาสุ โหติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา
ตสฺส หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ,
อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร พหุํ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ,
โส ตํ จีวรํ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภิคิลานานํ ทตฺวา เตสํ วา เสสกํ
ปิณฺฑาย วา จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส
ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน
เนว โสมนสฺสํ น ปฏิฆํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถารเกนาปิ ยถาลทฺเธเนว
ตุสฺสติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ
วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ
สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสนฺโตปิ  สนฺตุฏฺโว
โหติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส. อปโร มหาปุญฺโ
เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานี ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย
จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภิคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ,
อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. โยปิ "อุตฺตมเสนาสนนฺนาม ปมาทฏฺานํ,
ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส ปุน ปฏิพุชฺฌโต
ปาปวิตกฺกา ปาตุภวนฺตี"ติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ เสนาสนํ ปตฺตํปิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺตจีวราทีนํ, ม. ปฏฺฏุณฺณจีวราทินํ
สมฺปฏิจฺฉติ, โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺขมูลาทีสุ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว
โหติ, อยมฺปิสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ลภติ,
เตเนว สนฺตุสฺสติ, อญฺ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส
คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน เตลตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส
ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา อญฺเทว วา ปริเยสิตฺวา เตหิ
เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส.
อปโร มหาปุญฺโ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย
จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภิคิลานานํ ทตฺวา เตสํ อาภตเกน เยน เกนจิ
ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. โย ปน เอกสฺมึ ภาชเน มุตฺตหรีตกํ เปตฺวา
เอกสฺมึ จตุมธุรํ, "คณฺห ภนฺเต ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสุ อญฺตเรนปิ
โรโค วูปสมติ, อถ มุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ จตุมธุรํ
ปฏิกฺขิปิตฺวา มุตฺตหรีตเกเนว เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส
คิลานปจฺจเย ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิเมสํ ปน ปจฺเจกํ ปจฺจเยสุ ติณฺณํ ติณฺณํ สนฺโตสานํ ยถาสารุปฺปสนฺตุฏฺโ
อคฺโค. อายสฺมา ปุณฺโณ เอเกกสฺมึ ปจฺจเย อิเมหิ ตีหิ สนฺโตเสหิ
สนฺโตโสเยว อโหสิ. สนฺตุฏฺิกถญฺจาติ ภิกฺขูนํปิ จ อิมํ สนฺตุฏฺิกถํ กตฺตาว
อโหสิ.
                          ติวิธปวิเวกวณฺณนา
    ปวิวิตฺโตติ กายปวิเวโก  จิตฺตปวิเวโก อุปธิปวิเวโกติ อิเมหิ ตีหิ
ปวิเวเกหิ สมนฺนาคโต. ตตฺถ เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ,
เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก
จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ, เอโก วิหรตีติ อยํ กายปวิเวโก นาม.
อฏฺสมาปตฺติโย ปน จิตฺตปวิเวโก นาม. นิพฺพานํ อุปธิปวิเวโก นาม.
วุตฺตมฺปิ เหตํ "กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก จ
ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ
วิสงฺขารคตานนฺ"ติ. ๑- ปวิเวกกถนฺติ ภิกฺขูนํปิ จ อิมํ ปวิเวกกถํ กตฺตา.
                         ปญฺจวิธสํสคฺควณฺณนา
    อสํสฏฺโติ ปญฺจวิเธน สํสคฺเคน วิรหิโต. สวนสํสคฺโค ทสฺสนสํสคฺโค
สมุลฺลปนสํสคฺโค สมฺโภคสํสคฺโค กายสํสคฺโคติ ปญฺจวิโธ สํสคฺโค, เตสุ อิธ
ภิกฺขุ สุณาติ "อสุกสฺมึ คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมาริกา วา อภิรูปา
ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา"ติ. โส ตํ สุตฺวา
สํสีทติ วิสีทติ, น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา
หีนายาวตฺตตีติ เอวํ ปเรหิ วา กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺตึ อตฺตนา วา
หสิตลปิตคีตสทฺทํ สุณนฺตสฺส โสตวิญฺาณวีถิวเสน อุปฺปนฺโน ราโค สวนสํสคฺโค
นาม. โส อนิตฺถิคนฺธปจฺเจกโพธิสตฺตสฺส จ ปญฺจคฺคฬเลณวาสีติสฺสทหรสฺส จ
วเสน เวทิตพฺโพ:-
    ทหโร กิร อากาเสน คจฺฉนฺโต คิริคามวาสิกมฺมารธีตาย ปญฺจหิ กุมารีหิ
สทฺธึ ปทุมสรํ คนฺตฺวา นฺหาตฺวา ปทุมานิ จ ปิลนฺธิตฺวา มธุรสฺสเรน คายนฺติยา
สทฺทํ สุตฺวา กามราเคน คิทฺโธ วิเสสา ปริหายิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาปุณิ. อิธ
ภิกฺขุ น เหว โข สุณาติ, อปิจ โข สามํ ปสฺสติ อิตฺถึ วา กุมารึ วา อภิรูปํ
ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ, โส ตํ ทิสฺวา สํสีทติ
วิสีทติ น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา
หีนายาวตฺตตีติ เอวํ วิสภาครูปํ โอโลเกนฺตสฺส ปน จกฺขุวิญฺาณวีถิวเสน
อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นาม. โส เอวํ เวทิตพฺโพ:-
    เอโก กิร ทหโร กาลทีฆวาปีทฺวารวิหารํ อุทฺเทสตฺถาย คโต. อาจริโย
ตสฺส อนฺตรายํ ทิสฺวา โอกาสํ น กโรติ. โส ปุนปฺปุนํ อนุพนฺธติ. อาจริโย
สเจ อนฺโตคาเม น จริสฺสสิ. ทสฺสามิ เต อุทฺเทสนฺติ อาห. โส สาธูติ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. มหา. ๒๙/๒๒๙/๑๗๒ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺต (สฺยา)
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุทฺเทเส นิฏฺิเต อาจริยํ วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺโต อาจริโย เม
อิมสฺมึ คาเม จริตุํ น เทติ, กึ นุโข การณนฺติ จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ
ปาวิสิ, เอกา กุลธีตา ปีตกวตฺถํ นิวาเสตฺวา เคเห ิตา ทหรํ ทิสฺวา
สญฺชาตราคา อุฬุงฺเกน  ยาคุํ อาหริตฺวา ตสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา นิวตฺติตฺวา มญฺจเก
นิปชฺชิ. อถ นํ มาตาปิตโร กึ อมฺมาติ ปุจฺฉึสุ, ทฺวาเรน คตํ ทหรํ ลภมานา
ชีวิสฺสามิ, อลภมานา มริสฺสามีติ. มาตาปิตโร เวเคน คนฺตฺวา คามทฺวาเร
ทหรํ ปตฺวา วนฺทิตฺวา "นิวตฺต ภนฺเต ภิกฺขํ คณฺหาหี"ติ อาหํสุ. ทหโร อลํ
คจฺฉามีติ. เต "อิทํ นาม ภนฺเต การณนฺ"ติ ยาจิตฺวา "อมฺหากํ ภนฺเต เคเห
เอตฺตกํ นาม ธนํ อตฺถิ, เอกาเยว โน ธีตา, ตฺวํ โน เชฏฺปุตฺตฏฺาเน
สฺสสิ, สุเขน สกฺกา ชีวิตุน"ติ อาหํสุ, ทหโร "น มยฺหํ อิมินา ปลิโพเธน
อตฺโถ"ติ อนาทิยิตฺวา ปกฺกนฺโต.
    มาตาปิตโร คนฺตฺวา "อมฺม นาสกฺขิมฺหา ทหรํ นิวตฺเตตุํ, ยํ อญฺ
สามิกํ อิจฺฉสิ, ตํ ลภิสฺสสิ, อุฏฺเหิ ขาท จ ปิว จา"ติ อาหํสุ. สา อนิจฺฉนฺตี
สตฺตาหํ นิราหารา หุตฺวา กาลมกาสิ, มาตาปิตโร ตสฺสา สรีรกิจฺจํ กตฺวา ตํ
ปีตกวตฺถํ ทูรวิหาเร ๑- ภิกฺขุสํฆสฺส อทํสุ, ภิกฺขู วตฺถํ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา
ภาชยึสุ. เอโก มหลฺลโก อตฺตโน โกฏฺาสํ  คเหตฺวา กลฺยาณวิหารํ อาคโต.
โสปิ ทหโร เจติยํ วนฺทิสฺสามีติ ตตฺเถว คนฺตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสีทิ. มหลฺลโก
ตํ วตฺถขณฺฑํ คเหตฺวา "อิมินา เม ภนฺเต ๒- ปริสฺสาวนํ วิจาเรถา"ติ ทหรํ
อโวจ. ทหโร "มหาเถร กุหึ ลทฺธนฺ"ติ อาห. โส สพฺพํ ปวุตฺตึ กเถสิ. โส
ตํ สุตฺวาว "เอวรูปาย นาม สทฺธึ สํวาสํ นาลทฺธนฺ"ติ ราคคฺคินา ทฑฺโฒ
ตตฺเถว กาลมกาสิ.
    อญฺมญฺ อาลาปสลฺลาปวเสน อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค
นาม. ภิกฺขุโน ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ, ภิกฺขุนิยา วา ภิกฺขุสฺส สนฺตกํ คเหตฺวา
ปริโภคกรณวเสน อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นาม. โส เอวํ เวทิตพฺโพ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธุรวิหาเร    ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
มริจวตฺติยวิหารมเห ๑- กิร ภิกฺขูนํ สตสหสฺสํ ภิกฺขุนีนํ นวุติสหสฺสานิเอว อเหสุํ.
เอโก สามเณโร อุณฺหยาคุํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต สกึ จีวรกณฺเณ เปติ, สกึ
ภูมิยํ. เอกา สามเณรี ทิสฺวา เอตฺถ ปตฺตํ เปตฺวา ยาหีติ ถาลกํ อทาสิ. เต
อปรภาเค เอกสฺมึ ภเย อุปฺปนฺเน ปรสมุทฺทํ อคมํสุ. เตสุ ภิกฺขุนี ปุเรตรํ
อคมาสิ, สา "เอโก กิร สีหลภิกฺขุ อาคโต"ติ สุตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสินฺนา "ภนฺเต มริจวตฺติยวิหารมหกาเล ตุเมฺห กติวสฺสา"ติ
ปุจฺฉิ. ตทาหํ สตฺตวสฺสิกสามเณโร. ตฺวํ ปน กติวสฺสาติ. อหํ สตฺตวสฺสิกา-
สามเณรีเยว เอกสฺส สามเณรสฺส อุณฺหยาคุํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส
ปตฺตฏปนตฺถํ ถาลกมทาสินฺติ. เถโร "อหํ โส"ติ วตฺวา ถาลกํ นีหริตฺวา ทสฺเสสิ.
เต เอตฺตเกเนว สํสคฺเคน พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตา เทฺวปิ
สฏฺิวสฺสกาเล วิพฺภมึสุ.
    หตฺถคฺคาหาทิวเสน ปน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นาม. ตตฺริทํ วตฺถุ:-
มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติ. เตสํ ปิฏฺิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย
ธมฺมํ สุณนฺติ. ตเตฺรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต เอกิสฺสา ทหรภิกฺขุนิยา กายํ
ฉุปิ. สา ตํ หตฺถํ คเหตฺวา อตฺตโน อุรสฺมึ เปสิ, เอตฺตเกน สํสคฺเคน
เทฺวปิ วิพฺภมิตฺวา คิหิภาวํ ปตฺตา.
                         คาหคาหกาทิวณฺณนา
    อิเมสุ ปน ปญฺจสุ สํสคฺเคสุ ภิกฺขุโน ภิกฺขูหิ สทฺธึ สวนทสฺสน-
สมุลฺลปนสมฺโภคกายปรามาสา นิจฺจํปิ โหนฺติเยว, ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ เปตฺวา
กายสํสคฺคํ เสสา กาเลน กาลํ โหนฺติ, ตถา อุปาสกอุปาสิกาหิ สทฺธึ สพฺเพปิ
กาเลน กาลํ โหนฺติ. เตสุ หิ กิเลสุปฺปตฺติโต จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํ. เอโก หิ
ภิกฺขุ คาหคาหโก โหติ, เอโก คาหมุตฺตโก, เอโก มุตฺตคาหโก, เอโก
มุตฺตมุตฺตโก.
    ตตฺถ ยํ ภิกฺขุํ มนุสฺสาปิ อามิเสน อุปลาเปตฺวา คหณวเสน
อุปสงฺกมนฺติ, ภิกฺขุปิ ปุปฺผผลาทีหิ อุปลาเปตฺวา คหณวเสน อุปสงฺกมติ, อยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มริจวตฺติวิหารมเห
คาหคาหโก นาม. ยํ ปน มนุสฺสา วุตฺตนเยน อุปสงฺกมนฺติ, ภิกฺขุ ทกฺขิเณยฺยวเสน
อุปสงฺกมติ, อยํ คาหมุตฺตโก นาม. ยสฺส มนุสฺสา ทกฺขิเณยฺยวเสน จตฺตาโร
ปจฺจเย เทนฺติ, ภิกฺขุปิ ปุปฺผผลาทีหิ อุปลาเปตฺวา คหณวเสน อุปสงฺกมติ, อยํ
มุตฺตคาหโก นาม. ยสฺส มนุสฺสาปิ ทกฺขิเณยฺยวเสน จตฺตาโร ปจฺจเย เทนฺติ,
ภิกฺขุปิ จุลฺลปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร วิย ทกฺขิเณยฺยวเสน ปริภุญฺชติ, อยํ
มุตฺตมุตฺตโก นาม.
    เถรํ กิร เอกา อุปาสิกา ทฺวาทส วสฺสานิ อุปฏฺหิ. เอกทิวสํ ตสฺมึ
คาเม อคฺคิ อุฏฺหิตฺวา เคหานิ ฌาเปสิ. อญฺเสํ กุลูปกภิกฺขู อาคนฺตฺวา "กึ
อุปาสิเก อปิ กิญฺจิ ภณฺฑกํ อโรคํ กาตุํ อสกฺขิตฺถา"ติ ปฏิสนฺถารํ อกํสุ.
มนุสฺสา "อมฺหากํ มาตุ กุลูปกตฺเถโร ภุญฺชนเวลายเมว อาคมิสฺสตี"ติ อาหํสุ.
เถโรปิ ปุนทิวเส ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวาว อาคโต. อุปาสิกา โกฏฺจฺฉายาย ๑-
นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมฺปาเทตฺวา อทาสิ. เถเร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปกฺกนฺเต
มนุสฺสา อาหํสุ "อมฺหากํ มาตุ กุลูปกตฺเถโร ภุญฺชนเวลายเมว อาคโต"ติ.
อุปาสิกา "ตุมฺหากํ กุลูปกา ตุมฺหากํเยว อนุจฺฉวิกา, มยฺหํ เถโร มยฺหเมว
อนุจฺฉวิโก"ติ อาห. อายสฺมา ปน มนฺตานิปุตฺโต อิเมหิ ปญฺจหิ  สํสคฺเคหิ
จตูหิปิ ปริสาหิ สทฺธึ อสํสฏฺโ คาหมุตฺตโก เจว มุตฺตมุตฺตโก จ อโหสิ.
ยถา จ สยํ อสํสฏฺโ, เอวํ ภิกฺขูนํปิ ตํ อสํสคฺคกถํ กตฺตา อโหสิ.
    อารทฺธวิริโยติ ปคฺคหิตวิริโย, ปริปุณฺณกายิกเจตสิกวิริโยติ อตฺโถ. โย
หิ ภิกฺขุ คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ านํ ปาปุณิตุํ น เทติ, าเน อุปฺปนฺนกิเลสํ
นิสชฺชํ, นิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิเลสํ สยนํ ปาปุณิตุํ น เทติ, มนฺเตน กณฺหสปฺปํ
อุปฺปีเฬตฺวา คณฺหนฺโต วิย, อมิตฺตํ คีวายํ อกฺกมนฺโต วิย จ วิจรติ, อยํ
อารทฺธวิริโย นาม. เถโร จ ตาทิโส อโหสิ. ภิกฺขูนํปิ ตเถว วิริยารมฺภกถํ
กตฺตา อโหสิ.
    สีลสมฺปนฺโนติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ. สมาธีติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺ
สมาปตฺติโย. ปญฺาติ โลกิยโลกุตฺตรวเสน าณํ. ๑- วิมุตฺตีติ อริยผลํ. วิมุตติ
าณทสฺสนนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณาณํ. เถโร สยํปิ สีลาทีหิ สมฺปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กุฑฺฑจฺฉายาย      ๒ ฉ.ม. โลกิยโลกุตฺตราณํ
อโหสิ ภิกฺขูนํปิ สีลาทิกถํ กตฺตา. สฺวายํ ทสหิ กถาวตฺถูหิ โอวทตีติ โอวาทโก.
ยถา ปน เอโก โอวทติเยว, สุขุมํ อตฺถํ ปริวตฺเตตฺวา ชานาเปตุํ น สกฺโกติ.
น เอวํ เถโร. เถโร ปน ตานิ ทส กถาวตฺถูนิ วิญฺาเปตีติ วิญฺาปโก.
เอโก วิญฺาเปตุํ สกฺโกติ, การณํ ทสฺเสตุํ น สกฺโกติ. เถโร การณํปิ สนฺทสฺเสตีติ
สนฺทสฺสโก. เอโก วิชฺชมานํ การณํ ทสฺเสติ, คาเหตุํ ปน น สกฺโกติ. เถโร
คาเหตุมฺปิ สกฺโกตีติ สมาทปโก. เอวํ สมาทเปตฺวา ปน เตสุ กถาวตฺถูสุ
อุสฺสาหชนนวเสน ภิกฺขู สมุตฺเตเชตีติ สมุตฺเตชโก. อุสฺสาหชาเต วณฺณํ วตฺวา
สมฺปหํเสตีติ สมฺปหํสโก.
                           ปญฺจลาภวณฺณนา
    [๒๕๓] สุลทฺธลาภาติ อญฺเสํปิ มนุสฺสตฺตภาวปพฺพชฺชาทิคุณลาภา
นาม โหนฺติ. อายสฺมโต ปน ปุณฺณสฺส สุลทฺธลาภา เอเต, ยสฺส สตฺถุ สมฺมุขา
เอวํ วณฺโณ อพฺภุคฺคโตติ อตฺโถ. อปิจ อปณฺฑิเตหิ วณฺณกถนํ นาม น ตถา ลาโภ,
ปณฺฑิเตหิ วณฺณกถนํ ปน ลาโภ. คิหีหิ วา วณฺณกถนํ น ตถา ลาโภ, คิหี หิ
"วณฺณํ กเถสฺสามี"ติ "อมฺหากํ อยฺโย สโณฺห สขิโล สุขสมฺภาโส, วิหารํ
อาคตานํ ยาคุภตฺตผาณิตาทีหิ สงฺคหํ กโรตี"ติ กเถนฺโต อวณฺณเมว กเถติ.
"อวณฺณํ กเถสฺสามี"ติ "อยํ เถโร มนฺทมนฺโท วิย อพลพโล วิย
ภากุฏิกภากุฏิโก วิย นตฺถิ อิมินา สทฺธึ วิสฺสาโส"ติ กเถนฺโต วณฺณเมว กเถติ.
สพฺรหฺมจารีหิปิ สตฺถุ ปรมฺมุขา วณฺณกถนํ น ตถา ลาโภ, สตฺถุ สมฺมุขา ปน
อติลาโภติ อิมํปิ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ "สุลทฺธลาภา"ติ อาห. อนุมสฺส อนุมสฺสาติ
ทสกถาวตฺถูนิ อนุปวิสิตฺวา อนุปวิสิตฺวา. ตญฺจ สตฺถา อพฺภนุโมทตีติ ตญฺจสฺส
วณฺณํ เอวเมตํ อปฺปิจฺโฉ จ โส ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ จ โส ภิกฺขูติ อนุโมทติ.
อิติ วิญฺูหิ วณฺณภาสนํ เอโก ลาโภ. สพฺรหฺมจารีหิ เอโก, สตฺถุ สมฺมุขา
เอโก, อนุมสฺส อนุมสฺส เอโก, สตฺถารา อพฺภนุโมทนํ เอโกติ อิเม ปญฺจ
ลาเภ สนฺธาย "สุลทฺธลาภา"ติ อาห. กทาจีติ กิสฺมิญฺจิเทว กาเล. กรหจีติ
ตสฺเสว เววจนํ. อปฺเปว นาม สิยา โกจิเทว กถาสลฺลาโปติ อปิ นาม โกจิ
กถาสมุทาจาโรปิ ภเวยฺย. เถเรน กิร อายสฺมา ปุณฺโณ เนว ทิฏฺปุพฺโพ,
นสฺส ธมฺมกถา สุตปุพฺพา. อิติ โส ตสฺส ทสฺสนํปิ ธมฺมกถํปิ ปตฺถยมาโน
เอวมาห.
                           จาริกาทิวณฺณนา
    [๒๕๔] ยถาภิรนฺตนฺติ ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวา. พุทฺธานํ หิ เอกสฺมึ
าเน วสนฺตานํ ฉายูทกาทิวิปตฺตึ วา อผาสุกเสนาสนํ วา มนุสฺสานํ
อสฺสทฺธาทิภาวํ วา อาคมฺม อนภิรติ นาม นตฺถิ, เตสํ สมฺปตฺติยา "อิธ ผาสุกํ
วิหรามา"ติ อภิรมิตฺวา จิรวิหาโรปิ  นตฺถิ. ยตฺถ ปน ตถาคเต วิหรนฺเต สตฺตา
สรเณสุ วา ปติฏฺหนฺติ, สีลานิ วา สมาทิยนฺติ, ปพฺพชนฺติ วา, ตโต
โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ วา ปน เตสํ อุปนิสฺสโย โหติ, ตตฺถ พุทฺธา สตฺเต ตาสุ
สมฺปตฺตีสุ ปติฏฺาปนอชฺฌาสเยน วสนฺติ, ตาสํ อภาเว ปกฺกมนฺติ. เตน วุตฺตํ
"ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวา"ติ. จาริกญฺจรมาโนติ อทฺธานมคฺคํ ๑- คจฺฉนฺโต. จาริกา
จ นาเมสา ภควโต ทุวิธา โหติ ตุริตจาริกา จ, อตุริตจาริกา จ.
    ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คนนํ
ตุริตจาริกา นาม. สา มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺพฺพา. ภควา หิ มหากสฺสปํ
ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต มุหุตฺเตน ติคาวุตํ มคฺคํ อคมาสิ, อาฬวกสฺสตฺถาย ตึสโยชนํ,
ตถา องฺคุลิมาลสฺส. ปุกฺกุสาติสฺส ปน ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนํ, มหากปฺปินสฺส
วีสโยชนสตานิ, ๒- ขทิรวนิยสฺสตฺถาย สตฺตโยชนสตานิ อคมาสิ, ธมฺมเสนาปติโน
สทฺธิวิหาริกสฺส วนวาสิติสฺสสามเณรสฺส ติตาวุตาธิกํ วีสโยชนสตํ.
    เอกทิวสํ กิร เถโร "ติสฺสสามเณรสฺส สนฺติกํ ภนฺเต คจฺฉามี"ติ อาห.
ภควา "อหํปิ คมิสฺสามี"ติ วตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ "อานนฺท
วีสติสหสฺสานํ ฉฬภิญฺานํ อาโรเจหิ `ภควา วนวาสีติสฺสสามเณรสฺส สนฺติกํ
คมิสฺสตี"ติ. ตโต ทุติยทิวเส วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต อากาเส อุปฺปติตฺวา
วีสโยชนสตมตฺถเก ตสฺส โคจรคามทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ปารุปิ. กมฺมนฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อทฺธานคมนํ      ๒ ฉ.ม. วีสโยชนสตํ
คจฺฉมานา มนุสฺสา  ทิสฺวา "สตฺถา โภ อาคโต, มา กมฺมนฺตํ อคมิตฺถา"ติ
วตฺวา อาสนานิ ปญฺเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ทานวตฺตํ ๑- กโรนฺตา "กุหึ ภนฺเต
ภควา คจฺฉตี"ติ ทหรภิกฺขู ปุจฺฉึสุ. อุปาสกา น ภควา อญฺตฺถ คจฺฉติ,
อิเธว ติสฺสสามเณรสฺส ทสฺสนตฺถาย อาคโตติ. เต "อมฺหากํ กิร กุลูปกตฺเถรสฺส
ทสฺสนตฺถาย สตฺถา อาคโต, น ๒- วต โน เถโร โอรมตฺตโก"ติ โสมนสฺสชาตา
อเหสุํ.
    อถ ภควโต ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สามเณโร คามํ ปิณฺฑาย จริตฺวา
"อุปาสกา มหาภิกฺขุสํโฆ"ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เต "สตฺถา ภนฺเต อาคโต"ติ
อาโรเจสุํ, โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิณฺฑปาเตน อาปุจฺฉิ. สตฺถา ตสฺส ปตฺตํ
หตฺเถน คเหตฺวา "อลนฺติสฺส นิฏฺิตํ ภตฺตกิจฺจนฺ"ติ อาห. ตโต อุปชฺฌายํ
อาปุจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ. อถสฺส
ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สตฺถา มงฺคลํ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา คามทฺวาเร ตฺวา "กตโร เต
ติสฺสวสนฏฺานํ คมนมคฺโค"ติ อาห. อยํ ภควาติ. มคฺคํ เทสยมาโน ปุรโต ยาหิ
ติสฺสาติ. ภควา กิร สเทวกสฺส โลกสฺส มคฺคุทฺเทสโก ๓- สมาโนปิ "สกลติคาวุเต
มคฺเค สามเณรํ ทฏฺุํ ลจฺฉามี"ติ ตํ มคฺคุทฺเทสกมกาสิ.
    โส อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ภควโต วตฺตมกาสิ. อถ นํ ภควา
"กตโร เต ติสฺส จงฺกโม"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา สามเณรสฺส
นิสีทนปาสาเณ นิสีทิตฺวา "ติสฺส อิมสฺมึ าเน สุขํ วสสี"ติ ปุจฺฉิ. โส อาห "อาม
ภนฺเต อิมสฺมึ เม าเน วสนฺตสฺส สีหพฺยคฺฆหตฺถิมิคโมราทีนํ สทฺทํ สุณโต
อรญฺสญฺา อุปฺปชฺชติ, ตาย สุขํ วสามี"ติ. อถ นํ ภควา "ติสฺส ภิกฺขุสํฆํ
สนฺนิปาเตหิ, พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี"ติ วตฺวา สนฺนิปติเต ภิกฺขุสํเฆ
อุปสมฺปาเทตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํเยว อคมาสีติ. อยํ ตุริตจาริกา นาม.
    ยํ ปน คามนิคมปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนอฑฺฒโยชนวเสน
ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นาม. อิมํ ปน
จาริกํ จรนฺโต ภควา มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปานวตฺตํ   ๒ ฉ.ม. โน    ๓ ฉ.ม. มคฺคเทสโก. เอวมุปริปิ
ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺตรสฺมึ จรติ. ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ,
มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ, อนฺติมมณฺฑลํ ติโยชนสติกํ. ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ
จริตุกาโม โหติ, มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร
นิกฺขมติ, สมนฺตา โยชนสตํ เอกโกลาหลํ อโหสิ, ปุริมํ ปุริมํ อาคตา
นิมนฺเตตุํ ลภนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ สกฺกาโร มหามณฺฑเล โอสรติ,
ตตฺร ภควา เตสุ เตสุ คามนิคเมสุ เอกาหํ ทฺวีหํ วสนฺโต มหาชนํ
อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺโต ธมฺมทาเนน จสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺโต
นวหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติ.
    สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหติ, มหาปวารณาย
อปวาเรตฺวา ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมาย ปวาเรตฺวา
มิคสิรสฺส ปมทิวเส มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร นิกฺขมิตฺวา มชฺฌิมมณฺฑลํ โอสรติ,
อญฺเนปิ การเณน มชฺฌิมมณฺฑเล จาริกํ จริตุกาโม จตุมาสํ วสิตฺวาว นิกฺขมติ,
วุตฺตนเยเนว อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ  สกฺกาโร มชฺฌิมมณฺฑเล โอสรติ, ภควา
ปุริมนเยเนว โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต อฏฺหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติ.
    สเจ ปน จตุมาสํ วุฏฺวสฺสสฺสาปิ ภควโต เวเนยฺยสตฺตา อปริปกฺกินฺทฺริยา
โหนฺติ, เตสํ อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน อปรํปิ เอกมาสํ วา ทฺวิติจตุมาสํ
วา ตตฺเถว วสิตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร นิกฺขมติ, วุตฺตนเยเนว อิตเรสุ ทฺวีสุ
มณฺฑเลสุ สกฺกาโร อนฺโตมณฺฑเล โอสรติ, ภควา ปุริมนเยเนว โลกํ
อนุคฺคณฺหนฺโต สตฺตหิ วา ฉหิ วา ปญฺจหิ วา จตูหิ วา มาเสหิ จาริกํ
ปริโยสาเปติ. อิติ อิเมสุ ตีสุ มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ จาริกํ จรนฺโต น จีวราทิเหตุ
จรติ. อถโข เย ทุคฺคตา พาลา ชิณฺณา พฺยาธิตา, เต กทา ตถาคตํ อาคนฺตฺวา
ปสฺสิสฺสนฺติ, มยิ ปน จาริกํ จรนฺเต มหาชโน ตถาคตทสฺสนํ ลภิสฺสติ, ตตฺถ
เกจิ จิตฺตานิ ปสาเทสฺสนฺติ, เกจิ มาลาทีหิ ปูเชสฺสนฺติ, เกจิ กฏจฺฉุภิกฺขํ
ทสฺสนฺติ, เกจิ มิจฺฉาทสฺสนํ ปหาย สมฺมาทิฏฺิกา ภวิสฺสนฺติ, ตนฺเตสํ ภวิสฺสติ
ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ เอวํ โลกานุกมฺปาย จาริกํ จรติ.
    อปิจ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ ชงฺฆาวิหารวเสน
สรีรผาสุกตฺถาย, อตฺถุปฺปตฺติกาลํ อภิกงฺขนตฺถาย, ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทปญฺาปนตฺถาย,
ตตฺถ ตตฺถ ปริปากคตินฺทฺริเย โพธเนยฺยสตฺเต โพธนตฺถายาติ. อปเรหิปิ
จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ
วา, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, สํฆํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, มหตา
ธมฺมสฺสวเนน ๑- จตสฺโส ปริสา สนฺตปฺเปสฺสามาติ ๒- วาติ. อปเรหิ ปญฺจหิ การเณหิ
พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ, ปาณาติปาตา วิรมิสฺสนฺตีติ วา, อทินฺนาทานา,
กาเมสุ มิจฺฉาจารา, มุสาวาทา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมิสฺสนฺตีติ วาติ.
อปเรหิ อฏฺหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ ปมชฺฌานํ
ปฏิลภิสฺสนฺตีติ วา, ทุติยํ ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลภิสฺสนฺตีติ
วาติ. อปเรหิ อฏฺหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ โสตาปตฺติมคฺคํ
อธิคมิสฺสนฺตีติ วา, โสตาปตฺติผลํ ฯเปฯ อรหตฺตผลํ สจฺฉิกริสฺสนฺตีติ วาติ, อยํ
อตุริตจาริกา, สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา ทุวิธา โหติ นิพนฺธจาริกา
อนิพนฺธจาริกา จ. ตตฺถ ยํ เอกสฺเสว โพธเนยฺยสตฺตสฺส อตฺถาย คจฺฉติ, อยํ
นิพนฺธจาริกา นาม. ยํ ปน คามนิคมนครปฏิปาฏิวเสน จรติ, อยํ
อนิพนฺธจาริกา นาม, เอสา อิธ อธิปฺเปตา.
    เสนาสนํ สํสาเมตฺวาติ เสนาสนํ ปฏิสาเมตฺวา. ตํ ปน ปฏิสาเมนฺโต
เถโร น จูฬปตฺตมหาปตฺตจูฬถาลกมหาถาลกปตฺตุณฺณ ๓- จีวรทุกูลจีวราทีนํ ภณฺฑิกํ
กตฺวา สปฺปิเตลาทีนํ วา ปน ฆเฏ ปูราเปตฺวา คพฺเภ นิทหิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย
กุญฺจิกมุทฺทิกาทีนิ โยชาเปสิ. "สเจ น โหติ ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก
วา อุปาสโก วา, จตูสุ ปาสาเณสุ มญฺเจ มญฺจํ อาโรเปตฺวา ปีเ ปี
อาโรเปตฺวา จีวรวํเส วา จีวรรชฺชุยา วา อุปริ ปุญฺชํ กตฺวา ทฺวารวาตปานํ
ถเกตฺวา ปกฺกมิตพฺพนฺ"ติ ๔- วจนโต ปน เนวาสิกภิกฺขุํ อาปุจฺฉนมตฺตเกเนว
ปฏิสาเมสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺมวสฺเสน      ๒ ฉ.ม. สนฺตปฺเปสฺสามีติ
@๓ ฉ.ม.....ปฏฺฏุณฺณ....      ๔ วินย. จูฬ. ๗/๓๖๑/๑๕๙ คมิกวตฺตกถา
    เยน สาวตฺถี เตน จาริกํ ปกฺกามีติ สตฺถุทสฺสนกาโม หุตฺวา เยน
ทิสาภาเคน สาวตฺถี เตน ปกฺกามิ, ปกฺกมนฺโต ๑- จ น สุทฺโทธนมหาราชสฺส
อาโรจาเปตฺวา สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีนิ คาหาเปตฺวา ปกฺกนฺโต, ยูถํ ปหาย นิกฺขนฺโต
ปน มตฺตหตฺถี วิย อสหายกิจฺโจ สีโห วิย ปตฺตจีวรมตฺตํ อาทาย เอกโกว
ปน มตฺตหตฺถี วิย อสหายกิจฺโจ สีโห วิย ปตฺตจีวรมตฺตํ อาทาย เอกโกว
ปกฺกามิ, กสฺมา ปเนส ปญฺจสเตหิ อตฺตโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ ราชคหํ
อคนฺตฺวา อิทานิ นิกฺขนฺโตติ. ราชคหํ กปิลวตฺถุโต ทูรํ สฏฺี โยชนานิ.
สาวตฺถี ปน ปญฺจทส. สตฺถา ราชคหโต ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนํ อาคนฺตฺวา
สาวตฺถิยํ วิหรติ, อิทานิ อาสนฺโน ชาโตติ สุตฺวา นิกฺขมีติ อการณํ เอตํ.
พุทฺธานํ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต หิ เอส โยชนสหสฺสํปิ คจฺเฉยฺย, ตทา ปน
กายวิเวโก น สกฺกา ลทฺธุนฺติ. พหูหิ สทฺธึ คมนกาเล หิ เอกสฺมึ คจฺฉามาติ
วทนฺเต เอโก อิเธว วสามาติ วทติ. เอกสฺมึ วสามาติ วทนฺเต เอโก คจฺฉามาติ
วทติ. ตสฺมา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ วา ผาสุกเสนาสเน
กายวิเวกํ ลทฺธุํ วา น สกฺกา โหติ, เอกกสฺส ปน ตํ สพฺพํ สุลภํ โหตีติ
ตทา อคนฺตฺวา อิทานิ ปกฺกามิ.
    จาริกํ จรมาโนติ เอตฺถ กิญฺจาปิ อยํ จาริกา นาม มหาชนสงฺคหตฺถํ
พุทฺธานํเยว ลพฺภติ, พุทฺเธ อุปาทาย ปน รุฬฺหีสทฺเทน สาวกานํปิ วุจฺจติ
กิลญฺชาทีหิ กตํ วีชนึปิ ตาลปณฺณํ ๒- วิย. เยน ภควาติ สาวตฺถิยา อวิทูเร
เอกสฺมึ คาเม ๓- ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ เชตวนํ ปวิสิตฺวา
สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วา วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ปาเท โธวิตฺวา
มกฺเขตฺวา ปานียํ วา ปานกํ วา ปิวิตฺวา โถกํ วิสฺสมิตฺวา สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามีติ
เอวํ จิตฺตํ ๔- อนุปฺปาเทตฺวา อุชุกํ คนฺธกุฏิปริเวณเมว อคมาสิ. เถรสฺส หิ
สตฺถารํ ทฏฺุกามสฺส อญฺเน ภิกฺขุนา กิจฺจํ นตฺถ. ตสฺมา ราหุลํ วา อานนฺทํ
วา คเหตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามีติ เอวํปิ จิตฺตํ น
อุปฺปาเทสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปกฺกมนฺโตปิ          ๒ ฉ.ม. ตาลวณฺฏํ
@๓ ฉ.ม. คามเก            ๔ ฉ.ม. จิตฺตมฺปิ
    เถโร หิ สยเมว พุทฺธสาสเน วลฺลโภ รญฺโ สงฺคามวิชยมหาโยโธ
วิย. ยถา หิ ตาทิสสฺส โยธสฺส ราชานํ ทฏฺุกามสฺส อญฺ เสวิตฺวา ๑-
ทสฺสนกมฺมนฺนาม นตฺถิ, วลฺลภตาย สยเมว ปสฺสติ, เอวํ เถโรปิ พุทฺธสาสเน
วลฺลโภ, ตสฺส อญฺ เสวิตฺวา สตฺถุ ทสฺสนกิจฺจํ นตฺถีติ ปาเท โธวิตฺวา
ปาทปุญฺฉนมฺหิ ปุญฺฉิตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, ภควาปิ "ปจฺจูสกาเลเยว
มนฺตานิปุตฺโต อาคมิสฺสตี"ติ อทฺทส. ตสฺมา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา สูจิฆฏิกํ
อทตฺวาว ทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา อุฏฺาย นิสีทิ. เถโร กวาฏํ ปณาเมตฺวา
คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ธมฺมิยา กถายาติ
ภควา ธมฺมึ กถํ กเถนฺโต จูฬโคสิงฺคสุตฺเต ๒- ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ สามคฺคิรสานิสํสํ
กเถสิ, เสขสุตฺเต ๓- อาวสถานิสํสํ, ฆฏิการสุตฺเต ๔- สติปฏิลาภิกํ
อกตปุพฺเพนิวาสปฺปฏิสํยุตฺตํ ๕- กถํ, รฏฺปาลสุตฺเต ๖- จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเส,
เสลสุตฺเต ๗- ปาณกานิสํสกถํ, อุปกฺกิเลสสุตฺเต ๘- ภคุตฺเถรสฺส ธมฺมกถํ กเถนฺโต
เอกีภาเว อานิสํสํ กเถสิ, อิมสฺมึ ปน รถวินีเต อายสฺมโต ปุณฺณสฺส กเถนฺโต
ทสกถาวตฺถุนิสฺสยํ อนนฺตนยํ นาม ทสฺเสสิ ปุณฺณ อยํปิ อปฺปิจฺฉกถาเยว
สนฺโตสกถาเยวาติ. ปฏิสมฺภิทาปตฺตสฺส สาวกสฺส เวลนฺเต ตฺวา มหาสมุทฺเท
หตฺถปฺปสารณํ วิย อโหสิ.
    เยนนฺธวนนฺติ ตทา กิร ปจฺฉาภตฺเต เชตวนํ อากิณฺณํ โหติ, พหู
ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย เชตวนํ โอสรนฺติ, รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ขนฺธาวารฏฺานํ
วิย โหติ, น สกฺกา ปวิเวกํ ลภิตุํ. อนฺธวนํ ปน ปธานฆรสทิสํ ปวิวิตฺตํ,
ตสฺมา เยนนฺธวนํ เตนุปสงฺกมิ. กสฺมา ปน มหาเถเร น อทฺทส? เอวํ
กิรสฺส อโหสิ "สายณฺหสมเย อาคนฺตฺวา มหาเถเร ทิสฺวา ปุน ทสพลํ ปสฺสิสฺสามิ,
เอวํ มหาเถรานํ เอกํ อุปฏฺานํ ภวิสฺสติ, สตฺถุ เทฺว ภวิสฺสนฺติ, ตโต สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา มม วสนฏฺานเมว คมิสฺสามี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เปสิตฺวา เอวมุปริปิ    ๒ ม.มู. ๑๒/๓๒๕/๒๘๙      ๓ ม.ม. ๑๓/๒๒/๑๗
@๔ ม.ม. ๑๓/๒๘๒/๒๕๘     ๕ ฉ.ม. อกต-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๖ ม.ม. ๑๓/๒๙๓/๒๖๘
@๗ ม.ม. ๑๓/๓๙๖/๓๘๐     ๘ ม. อุปริ. ๑๔/๒๓๖/๒๐๒
                         สตฺตวิสุทฺธิปญฺหวณฺณนา
    [๒๕๖] อภิณฺหํ กิตฺตยมาโน อโหสีติ ปุนปฺปุนํ วณฺณํ กิตฺตยมาโน
วิหาสิ. เถโร กิร ตโต ปฏฺาย ทิวเส ทิวเส สํฆมชฺเฌ "ปุณฺโณ กิร นาม
มนฺตานิปุตฺโต ๑- จตูหิ ปริสาหิ สทฺธึ อสํสฏฺโ, โส ทสพลสฺส ทสฺสนตฺถาย
อาคมิสฺสติ, กจฺจิ นุ โข มํ อทิสฺวาว คมิสฺสตี"ติ เถรนวมชฺฌิมานํ สติกรณตฺถํ
อายสฺมโต ปุณฺณสฺส คุณํ ภาสติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "มหลฺลกภิกฺขู นาม น
สพฺพกาลํ อนฺโตวิหาเร โหนฺติ, คุณกถาย ปนสฺส กถิตาย โย จ นํ ภิกฺขุํ
ปสฺสิสฺสติ, โส อาคนฺตฺวา ๒- อาโรเจสฺสตี"ติ. อถายํ เถรสฺเสว สทฺธิวิหาริโก
ตํ อายสฺมนฺตํ มนฺตานิปุตฺตํ ปตฺตจีวรมาทาย คนฺธกุฏึ ปวิสนฺตํ อทฺทส. กถํ
ปน นํ เอส อญฺาสีติ. ปุณฺณ ปุณฺณาติ วตฺวา กเถนฺตสฺส ภควโต ธมฺมกถาย
อญฺาสิ "อยํ โส เถโร, ยสฺส เม อุปชฺฌาโย อภิณฺหํ กิตฺตยมาโน โหตี"ติ.
อิติ โส อาคนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิ. นิสีทนํ อาทายาติ นิสีทนํ นาม สทสํ
วุจฺจติ อวายิมํ. เถโร ปน จมฺมกฺขณฺฑํ คเหตฺวา อคมาสิ. ปิฏฺิโต ปิฏฺิโตติ
ปจฺฉโต ปจฺฉโต. สีสานุโลกีติ โย อุนฺนตฏฺาเน ปิฏฺึ ปสฺสนฺโต นินฺนฏฺาเน
สีสํ ปสฺสนฺโต คจฺฉติ, อยมฺปิ สีสานุโลกีติ วุจฺจติ. ตาทิโส หุตฺวา อนุพนฺธิ.
เถโร หิ กิญฺจาปิ สํยตปทสทฺทตาย อจฺจาสนฺโน หุตฺวา คจฺฉนฺโตปิ ปทสทฺเทน
น พาธติ, "นายํ สมฺโมทนกาโล"ติ ตฺวา ปน น อจฺจาสนฺโน, อนฺธวนํ
นาม มหนฺตํ, เอกสฺมึ าเน นิสินฺนํ ๓- อปสฺสนฺเตน อาวุโส ปุณฺณ ปุณฺณาติ
อผาสุกสทฺโท กาตพฺโพ โหตีติ  นิสินฺนฏฺานชานนตฺถํ นาติทูเร หุตฺวา สีสานุโลกี
อคมาสิ. ทิวาวิหารํ นิสีทีติ ทิวาวิหารตฺถาย นิสีทิ.
    ตตฺถ อายสฺมาปิ ปุณฺโณ, อุทิจฺจพฺราหฺมณชจฺโจ, สาริปุตฺตตฺเถโรปิ.
ปุณฺณตฺเถโรปิ สุวณฺณวณฺโณ. สาริปุตฺตตฺเถโรปิ. ปุณฺณตฺเถโรปิ อรหตฺตผล-
สมาปตฺติสมาปนฺโน, สาริปุตฺตตฺเถโรปิ. ปุณฺณตฺเถโรปิ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหาร-
สมฺปนฺโน, สาริปุตฺตตฺเถโรปิ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกมสงฺเขยฺยํ. ปุณฺณตฺเถโรปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มนฺตาณิปุตฺโต เอวมุปริปิ   ๒ สี. โสว เม อาคนฺตฺวา   ๓ ฉ.ม. นิลีนํ
ปฏิสมฺภิทาปตฺโต มหาขีณาสโว, สาริปุตฺตตฺเถโรปิ. อิติ เอกํ กนกคุหํ ปวิฏฺา
เทฺว สีหา วิย, เอกํ วิชมฺภนภูมึ โอติณฺณา เทฺว พฺยคฺฆา วิย, เอกํ
สุปุปฺผิตสาลวนํ ปวิฏฺา เทฺว ฉทฺทนฺตนาคราชาโน วิย, เอกํ สิมฺพลิวนํ ปวิฏฺา
เทฺว สุปณฺณราชาโน วิย, เอกํ นรวาหนยานํ อภิรุฬฺหา เทฺว เวสฺสวณา วิย,
เอกํ ปณฺฑุกมฺพลสิลํ อภินิสินฺนา เทฺว สกฺกา วิย, เอกวิมานพฺภนฺตรคตา เทฺว
หาริตมหาพฺรหฺมาโน วิย จ เต เทฺวปิ พฺราหฺมณชจฺจา เทฺวปิ สุวณฺณวณฺณา
เทฺวปิ สมาปตฺติลาภิโน เทฺวปิ อภินีหารสมฺปนฺนา เทฺวปิ ปฏิสมฺภิทาปตฺตา
มหาขีณาสวา เอกวนสณฺฑํ อนุปวิฏฺา ตํ วนสณฺฑํ ๑- โสภยึสุ.
    ภควติ โน อาวุโส พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ อาวุโส กึ อมฺหากํ ภควโต
สนฺติเก อายสฺมตา พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ อิทํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ตสฺส ภควติ
พฺรหฺมจริยวาสํ ชานนฺโตปิ กถาสมุฏฺาปนตฺถํ ปุจฺฉิ. ปุริมกถาย หิ
อปฺปติฏฺิตาย ปจฺฉิมกถา น ชายติ, ตสฺมา เอวํ ปุจฺฉิ. เถโร อนุชานนฺโต
"เอวมาวุโส"ติ อาห. อถสฺส ปญฺหาวิสฺสชฺชนํ โสตุกาโม อายสฺมา สาริปุตฺโต "กึ
นุ โข อาวุโส สีลวิสุทฺธตฺถํ ภควติ  พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ ปฏิปาฏิยา สตฺต
วิสุทฺธิโย ปุจฺฉิ. ตาสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา อายสฺมา ปน ปุณฺโณ
ยสฺมา จตุปฺปาริสุทฺธิสีลาทีสุ ิตสฺสาปิ พฺรหฺมจริยวาโส มตฺถกํ น ปาปุณาติ,
ตสฺมา "โน หิทํ อาวุโส"ติ สพฺพํ ปฏิกฺขิปิ.
    กิมตฺถํ จรหาวุโสติ ยทิ สีลวิสุทฺธิอาทีนํ อตฺถาย พฺรหฺมจริยํ น วุสฺสติ,
อถ กิมตฺถํ วุสฺสตีติ ปุจฺฉิ. ๒- อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโสติ เอตฺถ
อนุปาทาปรินิพฺพานํ นาม อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํ. เทฺวธา อุปาทานานิ
คหณูปาทานญฺจ ปจฺจยูปาทานญฺจ. คหณูปาทานํ นาม กามูปาทานาทิกํ จตุพฺพิธํ,
ปจฺจยูปาทานํ นาม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวํ วุตฺตปจฺจยา. ตตฺถ
คหณูปาทานวาทิโน อาจริยา อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ จตูสุ อุปาทาเนสุ อญฺตเรนาปิ
กญฺจิ ธมฺมํ อคเหตฺวา ปวตฺตํ อรหตฺตผลํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ กเถนฺติ.
ตํ หิ น จ อุปาทานสมฺปยุตฺตํ หุตฺวา กญฺจิ  ธมฺมํ อุปาทิยติ, กิเลสานญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วนฏฺานํ         ๒ สี. ปุจฺฉติ
ปรินิพฺพุตนฺเต ชาตตฺตา ปรินิพฺพานนฺติ วุจฺจติ. ปจฺจยูปาทานวาทิโน ปน
อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํ. ปจฺจยวเสน อนุปฺปนฺนํ  อสงฺขตํ
อมตธาตุเมว อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ กเถนฺติ. อยํ อนฺโต, อยํ โกฏิ, อยํ
นิฏฺา. อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํ ปตฺตสฺส หิ พฺรหฺมจริยวาโส มตฺถกํ ปตฺโต นาม
โหติ, ตสฺมา เถโร "อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถนฺ"ติ อาห.
    อถ นํ อนุยุญฺชนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต "กึ นุ โข อาวุโส สีลวิสุทฺธิ
อนุปาทาปรินิพฺพานนฺ"ติ ปุน ปุจฺฉํ อารภิ.
    [๒๕๘] เถโรปิ สพฺพปริวฏฺเฏสุ ตเถว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปริโยสาเน
โทสํ ทสฺเสนฺโต สีลวิสุทฺธึ เจ อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺเปยฺยาติ ยทิ
ปญฺเปยฺย. สอุปาทานํเยว สมานํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ ปญฺเปยฺยาติ
สงฺคหณธมฺมเมว นิคฺคหณธมฺมํ สปฺปจฺจยธมฺมเมว อปฺปจฺจยธมฺมํ สงฺขตธมฺมเมว
อสงฺขตธมฺมนฺติ ปญฺเปยฺยาติ อตฺโถ. าณทสฺสนวิสุทฺธิยํ ปน สปฺปจฺจยธมฺมเมว
อปฺปจฺจยธมฺมํ สงฺขตธมฺมเมว อสงฺขตธมฺมนฺติ ปญฺเปยฺยาติ อยเมวตฺโถ คเหตพฺโพ.
ปุถุชฺชโน หาวุโสติ เอตฺถ วฏฺฏานุคโต โลกิยพาลปุถุชฺชโน ทฏฺพฺโพ. โส
หิ จตุปฺปาริสุทฺธิสีลมตฺตสฺสาปิ อภาวโต สพฺพโสว ๑- อญฺตฺร อิเมหิ ธมฺเมหิ.
เตนหีติ เยน การเณน เอกจฺเจ ปณฺฑิตา อุปมาย อตฺถํ ชานนฺติ, เตน การเณน
อุปมนฺเต กริสฺสามีติ อตฺโถ.
                          สตฺตรถวินีตวณฺณนา
    [๒๕๙] สตฺต รถวินีตานีติ วินีตอสฺสาชานียยุตฺเต สตฺต รเถ. ยาวเทว
จิตฺตวิสุทฺธตฺถาติ อาวุโส อยํ สีลวิสุทฺธิ นาม ยาวเทว จิตฺตวิสุทฺธตฺถา.
จิตฺตวิสุทฺธตฺถาติ นิสฺสกฺกวจนเมตํ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ, ยาวเทว
จิตฺตวิสุทฺธิสงฺขาโต อตฺโถ, ๒- ตาว อยํ สีลวิสุทฺธิ นาม อิจฺฉิตพฺพา. ยา ปน อยํ
จิตฺตวิสุทฺธิ, เอสา สีลวิสุทฺธิยา อตฺโถ, อยํ โกฏิ, อิทํ ปริโยสานํ,
จิตฺตวิสุทฺธิยํ ิตสฺส หิ สีลวิสุทฺธิกิจฺจํ กตํ นาม โหตีติ. เอส นโย สพฺพปเทสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพโส           ๒ ฉ.ม. จิตฺตวิสุทฺธิสงฺขาตา อตฺถา
    อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ราชา ปเสนทิโกสโล วิย หิ ชรามรณภีรุโก
โยคาวจโร ทฏฺพฺโพ, สาวตฺถีนครํ วิย สกฺกายนครํ, สาเกตนครํ วิย
นิพฺพานนครํ, รญฺโ สาเกเต วฑฺฒิอาวหสฺส สีฆํ คนฺตฺวา ปาปุณิตพฺพสฺส
อจฺจายิกสฺส กิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโล วิย โยคิโน อนภิสเมตานํ จตุนฺนํ
อริยสจฺจานํ อภิสมยกิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโล, สตฺตรถวินีตานิ วิย สตฺต วิสุทฺธิโย,
ปมํ รถวินีตํ อารุฬฺหกาโล วิย สีลวิสุทฺธิยํ ิตกาโล, ปมรถวินีตาทีหิ
ทุติยาทีนิ อารุฬฺหกาโล วิย สีลวิสุทฺธิอาทีหิ จิตฺตวิสฺทฺธิอาทีสุ ิตกาโล,
สตฺตเมน รถวินีเตน สาเกเต อนฺเตปุรทฺวาเร โอรุยฺห อุปริปาสาเท
าติมิตฺตคณปริวุตสฺส สุรสโภชนปริโภคกาโล วิย โยคิโน าณทสฺสนวิสุทฺธิยา
สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ธมฺมวรปาสาทํ อารุยฺห ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมปริวารสฺส
นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิโรธสยเน นิสินฺนสฺส
โลกุตฺตรสุขานุภวนกาโล ทฏฺพฺโพ.
    อิติ อายสฺมนฺตํ ปุณฺณํ ทสกถาวตฺถุลาภึ ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร
สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉิ. อายสฺมา ปุณฺโณ ทสกถาวตฺถูนิ วิสฺสชฺเชสิ. เอวํ
ปุจฺฉนฺโต ปน ธมฺมเสนาปติ กึ ชานิตฺวา ปุจฺฉิ, อุทาหุ อชานิตฺวา? ติตฺถกุสโล
วา ปน หุตฺวา วิสยสฺมึ ปุจฺฉิ, อุทาหุ อติตฺถกุสโล  หุตฺวา อวิสยสฺมึ?
ปุณฺณตฺเถโรปิ กึ ชานิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, อุทาหุ อชานิตฺวา?  ติตฺถกุสโล วา ปน
หุตฺวา วิสยสฺมึ วิสฺสชฺเชสิ, อุทาหุ อติตฺถกุสโล หุตฺวา อวิสเยติ? ชานิตฺวา
ติตฺถกุสโล หุตฺวา วิสเย ปุจฺฉีติ หิ วทมาโน ธมฺมเสนาปตึเยว วเทยฺย. ชานิตฺวา
ติตฺถกุสโล หุตฺวา วิสเย วิสฺสชฺเชสีติ วทมาโน ปุณฺณตฺเถรํเยว วเทยฺย. ยํ หิ
วิสุทฺธีสุ สงฺขิตฺตํ, ตํ กถาวตฺถูสุ วิตฺถิณฺณํ. ยํ กถาวตฺถูสุ สงฺขิตฺตํ, ตํ
วิสุทฺธีสุ วิตฺถิณฺณํ. ตทิมินา นเยน เวทิตพฺพํ.
    วิสุทฺธีสุ หิ เอกา สีลวิสุทฺธิ จตฺตาริ กถาวตฺถูนิ  หุตฺวา อาคตา
อปฺปิจฺฉกถา สนฺตุฏฺิกถา อสํสคฺคกถา สีลกถาติ, เอกา จิตฺตวิสุทฺธิ ตีณิ
กถาวตฺถูนิ หุตฺวา อาคตา ปวิเวกกถา วิริยารมฺภกถา สมาธิกถาติ, เอวํ ตาว
ยํ วิสุทฺธีสุ สงฺขิตฺตํ, ตํ กถาวตฺถูสุ วิตฺถิณฺณํ. กถาวตฺถูสุ ปน เอกา ปญฺากถา
ปญฺจ วิสุทฺธิโย หุตฺวา อาคตา ทิฏฺิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสนวิสุทฺธีติ, เอวํ ยํ
กถาวตฺถูสุ สงฺขิตฺตํ, ตํ วิสุทฺธีสุ วิตฺถิณฺณํ, ตสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร สตฺต
วิสุทฺธิโย ปุจฺฉนฺโต น อญฺ ปุจฺฉิ, ทสกถาวตฺถูนิเยว ปุจฺฉิ. ปุณฺณตฺเถโรปิ
สตฺต วิสุทฺธิโย วิสฺสชฺเชนฺโต น อญฺ วิสฺสชฺเชสิ, ทสกถาวตฺถูนิเยว
วิสฺสชฺเชสีติ. อิติ อุโภเปเต ชานิตฺวา ติตฺถกุสลา หุตฺวา วิสเยเยว ปญฺหํ
ปุจฺฉึสุ เจว วิสฺสชฺเชสุํ จาติ เวทิตพฺพา.
    [๒๖๐] โกนามายสฺมาติ น เถโร ตสฺส นามํ น ชานาติ.
ชานนฺโตเยว ปน สมฺโมทิตุํ ลภิสฺสามีติ ปุจฺฉิ. กถญฺจ ปน อายสฺมนฺตนฺติ อิทํ ปน
เถโร สมฺโมทมาโน อาห. มนฺตานิปุตฺโตติ มนฺตานิยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโต.
ยถาตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา สุตวตา สาวเกน พฺยากาตพฺพา, เอวเมว
พฺยากตาติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ. อนุมสฺส อนุมสฺสาติ ทสกถาวตฺถูนิ โอคาเหตฺวา
อนุปวิสิตฺวา. เวลณฺฑุปเกนาติ เอตฺถ เวลํ ๑- วุจฺจติ วตฺถํ, อณฺฑูปกํ จุมฺพฏกํ.
วตฺถจุมฺพฏกํ สีเส กตฺวา อายสฺมนฺตํ ตตฺถ วา นิสีทาเปตฺวา ปริหรนฺตาปิ
สพฺรหฺมจารี ทสฺสนาย ลเภยฺยุํ, เอวํ ลทฺธทสฺสนํปิ เตสํ ลาภาเยวาติ อฏฺานปริกปฺเปน
อภิณฺหทสฺสนสฺส อุปายํ ทสฺเสสิ. เอวํ อปริหรนฺเตน หิ ปญฺหํ วา ปุจฺฉิตุกาเมน
ธมฺมํ วา โสตุกาเมน "เถโร กตฺถ ิโต กตฺถ นิสินฺโน"ติ ปริเยสนฺเตน
จริตพฺพํ โหติ. เอวํ ปริหรนฺเตน ๒- ปน อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณเยว สีสโต โอโรเปตฺวา
มหารเห อาสเน นิสีทาเปตฺวา สกฺกา โหติ ๓- ปญฺหํ วา ปุจฺฉิตุํ ธมฺมํ วา
โสตุํ. อิติ อฏฺานปริกปฺเปน อภิณฺหทสฺสนสฺส อุปายํ ทสฺเสสิ.
    สาริปุตฺโตติ จ ปน มนฺติ สาริยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ จ ปน เอวํ
มํ สพฺรหฺมจารี ชานนฺติ. สตฺถุกปฺเปนาติ สตฺถุสทิเสน. อิติ เอกปเทเนว อายสฺมา
ปุณฺโณ สาริปุตฺตตฺเถรํ จนฺทมณฺฑลํ อาหจฺจ เปนฺโต วิย อุกฺขิปิ. เถรสฺส หิ
อิมสฺมึ าเน เอกนฺตธมฺมกถิกภาโว ปากโฏ อโหสิ. อมจฺจํ หิ ปุโรหิตํ
มหนฺโตติ วทมาโน ราชสทิโสติ วเทยฺย, โคณํ หตฺถิปฺปมาโณติ, วาปึ
สมุทฺทปฺปมาโณติ, อาโลกํ จนฺทิมสุริยาโลกปฺปมาโณติ, อิโต ปรํ เอเตสํ มหนฺตภาวกถา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เจลณฺฑุ... เจลํ    ๒ ฉ.ม. ปริหรนฺตา   ๓ ฉ.ม. โหนฺติ
นาม นตฺถิ. สาวกํปิ มหาติ วทนฺโต สตฺถุปฏิภาโคติ วเทยฺย, อิโต ปรํ ตสฺส
มหนฺตภาวกถา นาม นตฺถิ. อิจฺจายสฺมา ปุณฺโณ เอกปเทเนว เถรํ จนฺทมณฺฑลํ
อาหจฺจ เปนฺโต วิย อุกฺขิปิ.
    เอตฺตกํปิ โน นปฺปฏิภาเสยฺยาติ ปฏิสมฺภิทาปตฺตสฺส อปฺปฏิภาณํ นาม
นตฺถิ. ยา ปนายํ อุปมา อาหฏา, ตํ น อาหเรยฺยาม, อตฺถเมว กเถยฺยาม.
อุปมาหิ อชานนฺตานํ อาหริยตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํ ปน อิทํปิ
ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปมา นาม พุทฺธานํปิ สนฺติเก อาหริยติ, เถรํ ปเนส อปจายมาโน
เอวมาหาติ.
    อนุมสฺส อนุมสฺส ปุจฺฉิตาติ ทสกถาวตฺถูนิ โอคาเหตฺวา โอคาเหตฺวา
ปุจฺฉิตา. กึ ปน ปญฺหสฺส ปุจฺฉนํ ภาริยํ, อุทาหุ วิสฺสชฺชนนฺติ. อุคฺคเหตฺวา
ปุจฺฉนํ โน ภาริยํ, วิสฺสชฺชนํ ปน ภาริยํ. สเหตุกํ วา สการณํ กตฺวา
ปุจฺฉนํปิ วิสฺสชฺชนํปิ ภาริยเมว. สมนุโมทึสูติ สมจิตฺตา หุตฺวา อนุโมทึสุ. อิติ
ยถานุสนฺธินาว เทสนา นิฏฺิตาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      รถวินีตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๔๑-๖๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=1058&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=1058&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=292
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=4938
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=5829
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=5829
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12