ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                        ๖. ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา
    [๒๗๒] เอวมฺเม สุตนฺติ ปาสราสิสุตฺตํ. ตตฺถ สาธุ มยํ อาวุโสติ
อายาจนฺตา ภณนฺติ. เอเต กิร ปญฺจสตา ภิกฺขู ชนปทวาสิโน "ทสพลํ
ปสฺสิสฺสามา"ติ สาวตฺถึ อนุปฺปตฺตา. สตฺถุทสฺสนํ ปน เอเตหิ ลทฺธํ, ธมฺมึ กถํ
น ตาว สุณนฺติ, เต สตฺถุคารเวน "อมฺหากํ ภนฺเต ธมฺมึ กถํ กเถถา"ติ
วตฺตุํ น สกฺโกนฺติ, พุทฺธา หิ ครู โหนฺติ, เอกจาริโก สีโห มิคราชา วิย,
ปภินฺนกุญฺชโร วิย, ผณกตอาสีวิโส วิย, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ วิย จ ทุราสทา.
วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
               "อาสีวิโส ยถา โฆโร     มิคราชาว เกสรี
                นาโคว กุญฺชโร ทนฺตี    เอวํ พุทฺธา ทุราสทา"ติ.
    เอวํ ทุราสทํ สตฺถารํ เต ภิกฺขู สยํ ยาจิตุํ อสกฺโกนฺตา อายสฺมนฺตํ
อานนฺทํ ยาจมานา "สาธุ มยํ อาวุโส"ติ อาหํสุ.
    อปฺเปว นามาติ อปิ นาม ลเภยฺยาถ. กสฺมา ปน เถโร เต ภิกฺขู
"รมฺมกสฺส พฺราหฺมณสฺส อสฺสมํ อุปสงฺกเมยฺยาถา"ติ อาห? ปากฏกิริยตาย.
ทสพลสฺส หิ กิริยา เถรสฺส ปากฏา โหติ, ชานาติ เถโร "อชฺช สตฺถา
เชตวเน วสิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กริสฺสติ, อชฺช ปุพฺพาราเม วสิตฺวา
เชตวเน ทิวาวิหารํ กริสฺสติ, อชฺช เอกโกว ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสติ,  อชฺช
ภิกฺขุสํฆปริวุโต อิมสฺมึ กาเล ชนปทจาริกํ นิกฺขมิสฺสตี"ติ. กึ ปนสฺส เอวํ
ชานนตฺถํ เจโตปริยาณํ อตฺถีติ. นตฺถิ. อนุมานพุทฺธิยา ปน กตกิริยาย
นยคฺคาเหน ชานาติ. ยทา ๑- หิ ทิวสํ ภควา เชตวเน วสิตฺวา ปุพฺพาราเม
ทิวาวิหารํ กาตุกาโม โหติ, ตทา เสนาสนปริกฺขารภณฺฑานํ ปฏิสามนาการํ
ทสฺเสติ, เถโร สมฺมชฺชนิสงฺการฉฑฺฑนกาทีนิ ปฏิสาเมติ. ปุพฺพาราเม วสิตฺวา
เชตวนํ ทิวาวิหาราย อาคมนกาเลปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยํ
    ยทา ปน เอกโก ปิณฺฑาย จริตุกาโม ๑- โหติ, ตทา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ
กตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทติ. เถโร
"อชฺช ภควา โพธเนยฺยพนฺธวํ ทิสฺวา นิสินฺโน"ติ ตาย สญฺาย ตฺวา "อชฺช
อาวุโส ภควา เอกโก ปวิสิตุกาโม, ตุเมฺห ภิกฺขาจารสชฺชา โหถา"ติ ภิกฺขูนํ
สญฺ เทติ. ยทา ปน ภิกฺขุสํฆปริวาโร ปวิสิตุกาโม โหติ, ตทา คนฺธกุฏิทฺวารํ
อุปฑฺฒปิทหิตํ กตฺวา ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทติ, เถโร ตาย สญฺาย
ตฺวา ปตฺตจีวรคหณตฺถาย ภิกฺขูนํ สญฺ เทติ. ยทา ชนปทจาริกํ จริตุกาโม ๒-
โหติ, ตทา เอกํ เทฺว อาโลเป อติเรกํ ภุญฺชติ, สพฺพกาลํ จงฺกมนญฺจารุยฺห
อปราปรํ จงฺกมติ, เถโร ตาย สญฺาย ตฺวา "ภควา อาวุโส ชนปทจาริกํ
จริตุกาโม โหติ, ตุมฺหากํ กตฺตพฺพํ กโรถา"ติ ภิกฺขูนํ สญฺ เทติ.
    ภควา ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธวาโส อโหสิ, ปจฺฉา ปญฺจวีสติวสฺสานิ
อพฺโพกิณฺณํ สาวตฺถึเยว อุปนิสฺสาย วสนฺโต เอกทิวเส ๓- เทฺว านานิ
ปริภุญฺชติ. เชตวเน รตฺตึ วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสํฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน
สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ
กโรติ. ปุพฺพาราเม รตฺตึ วสิตฺวา ปุนทิวเส ปาจีนทฺวาเรน สาวตฺถึ ปิณฺฑาย
ปวิสิตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา  เชตวเน ทิวาวิหารํ กโรติ. กสฺมา?
ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย. มนุสฺสตฺตภาเว ิเตน หิ อนาถปิณฺฑิเกน วิย
อญฺเน เกนจิ, มาตุคามตฺตภาเว ิตาย จ วิสาขาย วิย อญฺาย อิตฺถิยา
ตถาคตํ อุทฺทิสฺส ธนปริจฺจาโค กโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ภควา เตสํ อนุกมฺปาย
เอกทิวเส อิมานิ เทฺว านานิ  ปริภุญฺชติ. ตสฺมึ ปน ทิวเส เชตวเน วสิ,
ตสฺมา เถโร "อชฺช ภควา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา สายณฺหกาเล คตฺตานิ
ปริสิญฺจนตฺถาย ปุพฺพโกฏฺกํ คมิสฺสติ, อถาหํ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา ิตํ
ภควนฺตํ ยาจิตฺวา รมฺมกสฺส พฺราหฺมณสฺส อสฺสมํ คเหตฺวา คมิสฺสามิ. เอวมิเม
ภิกฺขู ภควโต สมฺมุขา ลภิสฺสนฺติ ธมฺมึ กถํ สวนายา"ติ จินฺเตตฺวา เต ภิกฺขู
เอวมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวิสิตุกาโม   ฉ.ม. นิกฺขมิตุกาโม    สี. เอกทิวสํ
    มิคารมาตุปาสาโทติ วิสาขาย ปาสาโท. สา หิ มิคาเรน เสฏฺินา
มาตุฏฺาเน ปิตตฺตา มิคารมาตาติ วุจฺจติ. ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ ตสฺมึ กิร
ปาสาเท ทฺวินฺนํ มหาสาวกานํ สิริคพฺภานํ มชฺเฌ ภควโต สิริคพฺโภ อโหสิ.
เถโร ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโตคพฺภํ สมฺมชฺชิตฺวา มาลากจวรํ นีหริตฺวา มญฺจปี
ปญฺเปตฺวา สตฺถุ สญฺ อทาสิ. สตฺถา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน
สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ อุปคมฺม ทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา อุฏฺาย ผลสมาปตฺตึ
อปฺเปตฺวา นิสีทิตฺวา สายณฺหสมเย ตโต วุฏฺาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปฏิสลฺลานา
วุฏฺิโต"ติ.
    ปริสิญฺจิตุนฺติ โย หิ จุณฺณมตฺติกาทีหิ คตฺตานิ อุพฺพฏฺเฏนฺโต
มลฺลกมูลาทีหิ ๑- วา ฆํสนฺโต นฺหายติ, โส นฺหายตีติ วุจฺจติ. โย ตถา อกตฺวา
ปกติยาว นฺหายติ, โส ปริสิญฺจตีติ วุจฺจติ. ภควโตปิ  สรีเร ตถา หริตพฺพํ
รโชชลฺลํ นาม นูปลิมฺปติ, อุตุคฺคหณตฺถํ ปน ภควา เกวลํ อุทกํ โอตรติ. เตนาห
"คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุนฺ"ติ. ปุพฺพโกฏฺโกติ ปาจีนโกฏฺโก.
    สาวตฺถิยํ กิร วิหาโร กทาจิ มหา โหติ กทาจิ ขุทฺทโก. ตทา หิ
โส วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล โยชนิโก อโหสิ, สิขิสฺส ติคาวุโต, เวสฺสภุสฺส
อฑฺฒโยชนิโก, กกุสนฺธสฺส คาวุตปฺปมาโณ, โกนาคมนสฺส อฑฺฒคาวุตปฺปมาโณ,
กสฺสปสฺส วีสติอุสภปฺปมาโณ, อมฺหากํ ภควโต กาเล อฏฺกรีสปฺปมาโณ ชาโต.
ตํปิ นครํ ตสฺส วิหารสฺส กทาจิ ปาจีนโต โหติ, กทาจิ ทกฺขิณโต, กทาจิ
ปจฺฉิมโต, กทาจิ อุตฺตรโต. เชตวเน คนฺธกุฏิยํ ปน จตุนฺนํ มญฺจปาทานํ
ปติฏฺิตฏฺานํ อจลเมว.
    จตฺตาริ หิ อจลเจติยฏฺานานิ นาม มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺานํ อิสิปตเน
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฏฺานํ สงฺกสฺสนครทฺวาเร เทโวโรหณกาเล โสปานสฺส
ปติฏฺานฏฺานํ ๒- มญฺจปาทฏฺานนฺติ. อยํ ปน ปุพฺพโกฏฺโก กสฺสปทสพลสฺส
วีสติอุสภวิหารกาเล ปาจีนทฺวาเร โกฏฺโก อโหสิ. โส อิทานิปิ ปุพฺพโกฏฺโกเตฺวว
ปญฺายติ. กสฺสปทสพลสฺส กาเล อจิรวตีนครํ ปริกฺขิปิตฺวา สนฺทมานา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มลฺลกมุฏฺาทีหิ           ฉ.ม. ปติฏฺฏฺานํ
ปุพฺพโกฏฺกํ ปตฺวา อุทเกน ภินฺทิตฺวา มหนฺตํ อุทกรหทํ มาเปสิ สมติตฺถํ
อนุปุพฺพคมฺภีรํ. ตตฺถ เอกํ รญฺโ นฺหานติตฺถํ, เอกํ นาครานํ, เอกํ ภิกฺขุสํฆสฺส,
เอกํ พุทฺธานนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกานิ ๑- นฺหานติตฺถานิ โหนฺติ รมณียานิ
วิปฺปกิณฺณรชตปฏฺฏสทิสวาลิกานิ. อิติ ภควา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ
เยน อยํ เอวรูโป ปุพฺพโกฏฺโก, เตนุปสงฺกมิ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุํ. อถายสฺมา
อานนฺโท อุทกสาฏิกํ อุปเนสิ. ภควา รตฺตทุปฏฺฏํ อปเนตฺวา อุทกสาฏิกํ
นิวาเสสิ. เถโร ทุปฏฺเฏน สทฺธึ มหาจีวรํ อตฺตโน หตฺถคตํ อกาสิ. ภควา
อุทกํ โอตริ. สโหตรเณเนวสฺส อุทเก มจฺฉกจฺฉปา สพฺเพ สุวณฺณวณฺณา อเหสุํ.
ยนฺตนาฬิกาหิ สุวณฺณรสธารานิสิญฺจมานกาโล วิย สุวณฺณปฏฺฏปฺปสารณกาโล
วิย จ อโหสิ. อถ ภควโต นฺหานวตฺตํ ทสฺเสตฺวา นฺหาตฺวา ๒- ปจฺจุตฺติณฺณสฺส
เถโร รตฺตทุปฏฺฏํ อุปเนสิ. ภควา ตํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ
พนฺธิตฺวา มหาจีวรํ อนฺตนฺเตน สํหริตฺวา ปทุมคพฺภสทิสํ กตฺวา อุปนีตํ ทฺวีสุ
กณฺเณสุ คเหตฺวา อฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ "ปุพฺพโกฏฺเก คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา
ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺาสี"ติ.
    เอวํ ิตสฺส ปน ภควโต สรีรํ วิกสิตกมลุปฺปลสรํ สพฺพปาลิผุลฺลํ
ปาริจฺฉตฺตกํ ตารามรีจิวิกสิตํ จ คคนตลํ สิริยา อวหสมานํ วิย วิโรจิตฺถ.
พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสินี จสฺส ทฺวตฺตึสวรลกฺขณมาลา คนฺเถตฺวา ปิต-
ทฺวตฺตึสจนฺทมาลา วิย, ทฺวตฺตึสสุริยมาลา วิย, ปฏิปาฏิยา ปิตทฺวตฺตึสจกฺกวตฺติ
ทฺวตฺตึสเทวราชา ทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมาโน วิย จ อติวิย วิโรจิตฺถ, วณฺณภูมิ
นาเมสา. เอวรูเปสุ าเนสุ พุทฺธานํ สรีรวณฺณํ วา คุณวณฺณํ วา จุณฺณิยปเทหิ วา
คาถาหิ วา อตฺถญฺจ อุปมาโย จ การณานิ จ อาหริตฺวา ปฏิพเลน ธมฺมกถิเกน
ปูเรตฺวา กเถตุํ วฏฺฏตีติ เอวรูเปสุ าเนสุ ธมฺมกถิกสฺส ถาโม เวทิตพฺโพ.
    [๒๗๓] คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโนติ ปกติภาวํ คมยมาโน นิรุทกานิ
กุรุมาโน, สุกฺขาปยมาโนติ อตฺโถ. โสทเกน คตฺเตน ๓- จีวรํ ปารุปนฺตสฺส หิ
จีวเร กณฺณิกา อุฏฺหนฺติ, ปริกฺขารภณฺฑํ ทุสฺสติ. พุทฺธานํ ปน สรีเร
@เชิงอรรถ:  ม. ปฏิปาฏิยา เอตานิ       ฉ.ม. นฺหตฺวา     สี. โสทเก คตฺเต
รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ, ปทุมปตฺเต ปกฺขิตฺตอุทกพินฺทุ วิย อุทกํ วินิวตฺเตตฺวา
คจฺฉติ, เอวํ สนฺเตปิ สิกฺขาคารวตาย ภควา "ปพฺพชิตวตฺตํ นาเมตนฺ"ติ
มหาจีวรํ อุโภสุ กณฺเณสุ คเหตฺวา ปุรโต กายํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึ
ขเณ เถโร จินฺเตสิ "ภควา มหาจีวรํ ปารุปิตฺวา มิคารมาตุปาสาทํ อารพฺภ
คมนาภินีหารโต ๑- ปฏฺาย ทุนฺนิวตฺติโย ภวิสฺสติ, พุทฺธานํ หิ อธิปฺปายโกปนํ
นาม เอกจาริกสีหสฺส คหณตฺถํ หตฺถปฺปสารณํ วิย, ปภินฺนวรวารณสฺส ๒- โสณฺฑาย
ปรามสนํ วิย, อุคฺคเตชสฺส อาสีวิสสฺส คีวายํ คหณํ วิย จ ภาริยํ โหติ,
อิเธว รมฺมกสฺส พฺราหฺมณสฺส อสฺสมสฺส วณฺณํ กเถตฺวา ตตฺถ คมนตฺถาย
ภควนฺตํ ยาจิสฺสามี"ติ, โส ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข อายสฺมา
อานนฺโท ฯเปฯ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติ.
    ตตฺถ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ภควโต สมฺมุขา ธมฺมึ กถํ โสสฺสามาติ ตํ
อสฺสมํ คตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ, เตสุ การุญฺ กตฺวาติ
อตฺโถ. ธมฺมิยา กถายาติ ทสสุ ปารมิตาสุ อญฺตราย ปารมิยา เจว
มหาภินิกฺขมนสฺส จ วณฺณํ กถยมานา สนฺนิสินฺนา โหนฺติ. อาคมยมาโนติ
โอโลกยมาโน. อหํ พุทฺโธติ สหสา อปฺปวิสิตฺวา ยาว สา กถา นิฏฺาติ, ตาว
อฏฺาสีติ อตฺโถ. อคฺคฬํ อาโกเฏสีติ อคฺคนเขน กวาเฏ สญฺ อทาสิ. วิวรึสูติ
โสตํ โอทหิตฺวาว นิสินฺนตฺตา ตํขณํเยว อาคนฺตฺวา วิวรึสุ.
    ปญฺตฺเต อาสเนติ พุทฺธกาเล กิร ยตฺถ ยตฺถ เอโกปิ ภิกฺขุ วิหรติ,
ตตฺถ ตตฺถ ๓- พุทฺธาสนํ ปญฺตฺตเมว โหติ. กสฺมา? ภควา กิร ๔- อตฺตโน
สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ผาสุกฏฺาเน วิหรนฺเต มนสิกโรติ "อสุโก มยฺหํ
สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คโต, สกฺขิสฺสติ นุ โข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ  โน
วา"ติ. อถ นํ ปสฺสติ กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อกุสลวิตกฺกํ ๕- วิตกฺกยมานํ, ตโต
"กถํ หิ นาม มาทิสสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิหรนฺตํ อิมํ
กุลปุตฺตํ อกุสลวิตกฺกา อภิภวิตฺวา อนมตคฺเค วฏฺฏทุกฺเข สํสาเรสฺสนฺตี"ติ ๖- ตสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คมนาภิหารโต     ม. ปภินฺนจรวารณสฺส     ฉ.ม. สพฺพตฺถ
@ ฉ.ม. ภควา หิ         ฉ.ม. อกุสลวิตกฺเก      สี. สํสาเทสฺสนฺตีติ
อนุคฺคหตฺถํ ตตฺเถว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตํ กุลปุตฺตํ โอวทิตฺวา อากาสํ
อุปฺปติตฺวา ปุน อตฺตโน วสนฏฺานเมว คจฺฉติ. อเถวํ โอวทิยมานา เต ภิกฺขู
จินฺตยึสุ "สตฺถา อมฺหากํ มนํ ชานิตฺวา อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สมีเป ิตํเยว
อตฺตานํ ทสฺเสติ, ตสฺมึ ขเณ `ภนฺเต อิธ นิสีทถ, อิธ นิสีทถา'ติ อาสนปริเยสนํ
นาม ภาโร"ติ. เต อาสนํ ปญฺเปตฺวาว วิหรนฺติ. ยสฺส ปี อตฺถิ, โส ตํ
ปญฺเปติ. ยสฺส นตฺถิ, โส มญฺจํ วา ผลกํ วา กฏฺ วา ปาสาณํ วา
วาลิกาปุญฺชํ วา ปญฺเปติ. ตํ อลภมานา ปุราณปณฺณานิปิ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตตฺถ
ปํสุกูลํ ปตฺถริตฺวา เปนฺติ. อิธ ปน ปกติปญฺตฺตเมว อาสนํ อโหสิ, ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "ปญฺตฺเต อาสเน นิสีที"ติ.
    กาย นุตฺถาติ กตมาย นุ กถาย สนฺนิสินฺนา ภวถาติ อตฺโถ. "กาย
เนตฺถา"ติปิ ปาลิ, ตสฺสา กตมาย นุ เอตฺถาติ อตฺโถ. "กาย โนตฺถา"ติปิ ปาลิ.
ตสฺสาปิ ปุริโมเยว อตฺโถ. อนฺตรา กถาติ กมฺมฏฺานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ
อนฺตรา อญฺา เอกา กถา. วิปฺปกตาติ มม อาคมนปจฺจยา อปรินิฏฺิตา สิขํ
อปฺปตฺตา. อถ ภควา อนุปฺปตฺโตติ อถ เอตสฺมึ กาเล ภควา อาคโต. ธมฺมี วา
กถาติ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตา วา ธมฺมี กถา. อริโย วา ตุณฺหีภาโวติ เอตฺถ
ปน ทุติยํ ฌานํปิ อริโย ตุณฺหีภาโว มูลกมฺมฏฺานํปิ. ตสฺมา ตํ ฌานํ
อปฺเปตฺวา นิสินฺโนปิ, มูลกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา นิสินฺโนปิ ภิกฺขุ อริเยน
ตุณฺหีภาเวน นิสินฺโนติ เวทิตพฺโพ.
    [๒๗๔] เทฺวมา ภิกฺขเว ปริเยสนาติ เอกา อนุสนฺธิ? เต ภิกฺขู สมฺมุขา
ธมฺมึ กถํ โสสฺสามาติ เถรสฺส ภารํ อกํสุ, เถโร เตสํ อสฺสมคมนมกาสิ. เต
ตตฺถ นิสีทิตฺวา อติรจฺฉานกถิกา หุตฺวา ธมฺมิยา กถาย นิสีทึสุ. อถ ภควา
"อยํ ตุมฺหากํ ปริเยสนา อริยปริเยสนา นามา"ติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
ตตฺถ กตมา จ ภิกฺขเว อนริยปริเยสนาติ เอตฺถ ยถา มคฺคกุสโล ปุริโส ปมํ
วชฺเชตพฺพํ อปายมคฺคํ ทสฺเสนฺโต "วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหา"ติ วทติ,
เอวํ ภควา เทสนากุสลตาย ปมํ วชฺเชตพฺพํ อนริยปริเยสนํ อาจิกฺขิตฺวา
ปจฺฉา อิตรํ อาจิกฺขิสฺสามีติ อุทฺเทสานุกฺกมํ ภินฺทิตฺวา เอวมาห. ชาติธมฺโมติ
ชายนสภาโว. ชราธมฺโมติ ชีรณสภาโว. พฺยาธิธมฺโมติ พฺยาธิสภาโว. มรณธมฺโมติ
มรณสภาโว. โสกธมฺโมติ โสจนกสภาโว. สงฺกิเลสธมฺโมติ สงฺกิลิสฺสนสภาโว.
    ปุตฺตภริยนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ. เอส นโย  สพฺพตฺถ. ชาตรูปรชตนฺติ
เอตฺถ ปน ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ ยงฺกิญฺจิ โวหารูปคํ โลหมาสกาทิ.
ชาติธมฺมา เหเต ภิกฺขเว อุปธโยติ เอเต ปญฺจ กามคุณา อุปธโย นาม โหนฺติ,
เต สพฺเพปิ ชาติธมฺมาติ ทสฺเสติ. พฺยาธิธมฺมวาราทีสุ ชาตรูปรชตํ น คหิตํ,
น เหตสฺส สีสโรคาทโย พฺยาธโย นาม โหนฺติ, น สตฺตานํ วิย จุติสงฺขาตํ
มรณํ, น โสโก อุปฺปชฺชติ. ชราทีหิ ๑- ปน สงฺกิเลเสหิ สงฺกิลิสฺสตีติ
สงฺกิเลสิกธมฺมวาเร ๒- คหิตํ. ตถา อุตุสมุฏฺานตฺตา ชาติธมฺมวาเร. มลํ
คเหตฺวา ชีรณโต ชราธมฺมวาเร จ.
    [๒๗๕] อยํ ภิกฺขเว อริยปริเยสนาติ ภิกฺขเว อยํ นิทฺโทสตายปิ อริเยหิ
ปริเยสิตพฺพตายปิ อริยปริเยสนาติ เวทิตพฺพา.
    [๒๗๖] อหํปี สุทํ ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? มูลโต ปฏฺาย มหาภินิกฺขมนํ
ทสฺเสตุํ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "ภิกฺขเว อหํปิ ปุพฺเพ อนริยปริเยสนํ
ปริเยสึ, สฺวาหํ ตํ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสิตฺวา สพฺพญฺุตํ ปตฺโต.
ปญฺจวคฺคิยาปิ อนริยปริเยสนํ ปริเยสึสุ, เต ตํ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสิตฺวา
ขีณาสวภูมึ ปตฺตา. ตุเมฺหปิ มม เจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารุฬฺหา.
อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา"ติ มูลโต ปฏฺาย อตฺตโน มหาภินิกฺขมนํ
ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
    [๒๗๗] ตตฺถ ทหโรว สมาโนติ ตรุโณว สมาโน. สุสุกาฬเกโสติ สุฏฺ
กาฬเกโส, อญฺชนวณฺณเกโสว หุตฺวาติ อตฺโถ ภเทฺรนาติ ภทฺทเกน. ปเมน
วยสาติ ติณฺณํ วยานํ ปมวเยน. อกามกานนฺติ อนิจฺฉมานานํ, อนาทรตฺเถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยาทีหิ           ฉ.ม. สํกิเลสธมฺมวาเร
สามิวจนํ. อสฺสูนิ มุเข เอเตสนฺติ อสฺสุมุขา, เตสํ อสฺสุมุขานํ,
อสฺสุกิลินฺนมุขานนฺติ อตฺโถ. รุทนฺตานนฺติ กนฺทิตฺวา รุทมานานํ. กึ กุสลคเวสีติ
กึ กุสลนฺติ คเวสมาโน. อนุตฺตรํ สนฺติวรปทนฺติ อุตฺตมํ สนฺติสงฺขาตํ วรปทํ,
นิพฺพานํ ปริเยสมาโนติ อตฺโถ. เยน อาฬาโร กาลาโมติ เอตฺถ อาฬาโรติ ตสฺส นามํ,
ทีฆปิงฺคโล กิเรโส. เตนสฺส อาฬาโรติ นามํ อโหสิ. กาลาโมติ โคตฺตํ.
วิหรตายสฺมาติ วิหรตุ อายสฺมา ยตฺถ วิญฺู ปุริโสติ ยสฺมึ ธมฺเม ปณฺฑิโต ปุริโส.
สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยสมยํ. อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ ปฏิลภิตฺวา
วิหเรยฺย. เอตฺตาวตา เตน โอกาโส กโต โหติ. ตํ ธมฺมนฺติ ตํ เตสํ สมยํ
ตนฺตึ. ปริยาปุณินฺติ สุตฺวาว อุคฺคณฺหึ.
    โอฏฺปหตมตฺเตนาติ เตน วุตฺตสฺส ปฏิคฺคหณตฺถํ โอฏฺปหรณมตฺเตน,
อปราปรํ กตฺวา โอฏฺสญฺจรณมตฺเตนาติ อตฺโถ. ลปิตลาปนมตฺเตนาติ เตน
ลปิตสฺส ปฏิลาปนมตฺตเกน. าณวาทนฺติ ชานามีติ วาทํ. เถรวาทนฺติ ถิรภาววาทํ,
เถโร อหเมตฺถาติ เอตํ วจนํ. อหญฺเจว อญฺเ จาติ น เกวลํ อหํ, อญฺเปิ
พหู เอวํ วทนฺติ. เกวลํ สทฺธามตฺตเกนาติ ปญฺาย อสจฺฉิกตฺวา สุทฺเธน
สทฺธามตฺตเกเนว. โพธิสตฺโต กิร วาจาย ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺโตเยว "น กาลามสฺส
วาจาย ปริยตฺติมตฺตเมว อสฺมึ ธมฺเม, อทฺธา เอส สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภี"ติ
อญฺาสิ, เตนสฺส เอตทโหสิ.
    อากิญฺจญฺายตนํ ปเวเทสีติ อากิญฺจญฺายตนปริโยสานา สตฺตสมาปตฺติโย
มํ ชานาเปสิ. สทฺธาติ อิมาสํ สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ นิพฺพตฺตนตฺถาย สทฺธา.
วิริยาทีสุปิ เอเสว นโย. ปทเหยฺยนฺติ ปโยคํ กเรยฺยํ. น จิรสฺเสว ตํ ธมฺมํ สยํ
อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ โพธิสตฺโต กิร วิริยํ ปคฺคเหตฺวา
กติปาหญฺเว สตฺตสุวณฺณนิสฺเสณิโย สมฺปาเทนฺโต ๑- วิย สตฺตสมาปตฺติโย
นิพฺพตฺเตสิ, ตสฺมา เอวมาห.
    ลาภา โน อาวุโสติ อนุสฺสุยฺยโก กิเรส กาลาโม. ตสฺมา "อยํ อธุนาคโต,
กินฺติ กตฺวา อิมํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสี"ติ อุสฺสูยํ อกตฺวา ปสนฺโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปสาเรนฺโต, สี. สํฆาเฏนฺโต
เอวมาห. อุโภว สนฺตา อิมํ คณํ ปริหรามาติ "มหา อยํ คโณ, เทฺวปิ ชนา
ปริหรามา"ติ วตฺวา คณสฺส สญฺ อทาสิ, "อหํปิ สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภี,
มหาปุริโสปิ สตฺตนฺนเมว, เอตฺตกา ชนา มหาปุริสสฺส สนฺติเก ปริกมฺมํ
อุคฺคณฺหถ, เอตฺตกา มยฺหนฺ"ติ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อทาสิ. อุฬารายาติ อุตฺตมาย.
ปูชายาติ กาลามสฺส กิร อุปฏฺากา อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ คนฺธมาลาทีนิ คเหตฺวา
อาคจฺฉนฺติ. กาลาโม "คจฺฉถ, มหาปุริสํ ปูเชถา"ติ วทติ. เต ตํ ๑- ปูเชตฺวา
ยํ อวสิฏฺ โหติ, เตน กาลามํ ปูเชนฺติ. มหคฺฆานิ มญฺจปีานิ อาหรนฺติ,
ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทาเปตฺวา ยทิ อวสิฏฺ โหติ, อตฺตนา คณฺหาติ. คตคตฏฺาเน
วรเสนาสนํ โพธิสตฺตสฺส ชคฺคาเปตฺวา เสสกํ อตฺตนา คณฺหาติ. เอวํ อุฬาราย
ปูชาย ปูเชสิ. นายํ ธมฺโม นิพฺพิทายาติอาทีสุ อยํ สตฺตสมาปตฺติธมฺโม เนว
วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย น วิรชฺชนตฺถาย น ราคาทีนํ นิโรธนตฺถาย น
อุปสมตฺถาย น อภิยฺยธมฺมอภิชานนตฺถาย น จตุมคฺคสมฺโพธาย ๒- น
นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตตีติ อตฺโถ.
    ยาวเทว อากิญฺจญฺายตนูปปตฺติยาติ ยาว สฏฺิกปฺปสหสฺสายุปริมาเณ ๓-
อากิญฺจญฺายตนภเว อุปปตฺติ, ตาว ๔- สํวตฺตติ, น ตโต อุทฺธํ. เอวมยํ
ปุนราวตฺตนกธมฺโมเยว, ยญฺจฏฺานํ ปาเปติ, ตํ ชาติชรามรเณหิ อปริมุตฺตเมว
มจฺจุปาสปริกฺขิตฺตเมวาติ. ตโต ปฏฺาย จ ปน มหาสตฺโต ยถา นาม ฉาตชฺฌตฺตปุริโส
มนุญฺโภชนํ ลภิตฺวา สมฺปิยายมาโนปิ ภุญฺชิตฺวา ปิตฺตวเสน วา เสมฺหวเสน
วา มุจฺฉิกาวเสน ๕- วา ฉฑฺเฑตฺวา ปุน เอกํ ปิณฺฑํ ภุญฺชิสฺสามีติ มนํ น
อุปฺปาเทติ, เอวเมว อิมา สตฺตสมาปตฺติโย มหนฺเตน อุสฺสาเหน นิพฺพตฺเตตฺวาปิ ตาสุ
อิมํ ปุนราวตฺติกาทิเภทํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปุน อิมํ ธมฺมํ อาวชฺชิสฺสามิ วา
สมาปชฺชิสฺสามิ วา อธิฏฺหิสฺสามิ วา วุฏฺหิสฺสามิ วา ปจฺจเวกฺขิสฺสามิ วาติ
จิตฺตเมว น อุปฺปาเทสิ. อนลงฺกริตฺวาติ อลํ อิมินา อลํ อิมินาติ ปุนปฺปุนํ
อนลงฺกริตฺวา. ๖- นิพฺพิชฺชาติ นิพฺพินฺทิตฺวา. อปกฺกมินฺติ อคมาสึ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เต มํ      ม. น จตุสจฺจสมฺโพธาย    ม. สฏฺิกปฺปมตฺต...
@ ฉ.ม. ตาวเทว    ม. มจฺฉิกาวเสน, ฉ.ม. มกฺขิกาวเสน   ฉ.ม. อลงฺกริตฺวา
    [๒๗๘] น โข ราโม อิมํ ธมฺมนฺติ อิธาปิ โพธิสตฺโต ตํ ธมฺมํ
อุคฺคณฺหนฺโตเยว อญฺาสิ "นายํ อฏฺสมาปตฺติธมฺโม อุทกสฺส วาจาย อุคฺคหิตมตฺโตว
ปิโต, ๑- อทฺธา ปเนส อฏฺสมาปตฺติลาภี"ติ. เตนสฺส เอตทโหสิ
"น โข ราโม ฯเปฯ ชานํ ปสฺสํ วิหาสี"ติ. เสสเมตฺถ ปุริมวาเร วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
    [๒๗๙] เยน อุรุเวลา เสนานิคโมติ เอตฺถ อุรุเวลาติ มหาเวลา,
มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ. อถวา อุรูติ วาลิกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทา,
เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อตีเต กิร
อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ทสสหสฺสา กุลปุตฺตา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึ ปเทเส
วิหรนฺตา เอกทิวสํ สนฺนิปติตฺวา กติกวตฺตํ อกํสุ "กายกมฺมวจีกมฺมานิ นาม ปเรสํปิ
ปากฏานิ โหนฺติ, มโนกมฺมํ ปน อปากฏํ. ตสฺมา โย กามวิตกฺกํ วา
พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหึสาวิตกฺกํ วา วิตกฺเกติ, ตสฺส อญฺโ โจทโก นาม
นตฺถิ, โส อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทตฺวา ปฏฺฏปุเฏน ๒- วาลิกํ อาหริตฺวา อิมสฺมึ
าเน อากิรตุ, อิทมสฺส ทณฺฑกมฺมนฺ"ติ. ตโต ปฏฺาย โย ตาทิสํ วิตกฺกํ
วิตกฺเกติ, โส ตตฺถ ปฏฺฏปุเฏน วาลิกํ อากิรติ, เอวํ ตตฺถ อนุกฺกเมน
มหาวาลิกราสิ ชาโต. ตโต นํ ปจฺฉิมา ชนตา ปริกฺขิปิตฺวา เจติยฏฺานมกาสิ,
ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อุรุเวลาติ มหาเวลา, มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ"ติ. ตเมว
สนฺธาย วุตฺตํ "อถวา อุรูติ วาลิกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทา, เวลาติกฺกมนเหตุ
อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ"ติ.
    เสนานิคโมติ เสนาย นิคโม. ปมกปฺปิกานํ กิร ตสฺมึ าเน เสนานิเวโส
อโหสิ, ตสฺมา โส ปเทโส เสนานิคโมติ วุจฺจติ. "เสนานิคาโม"ติปิ ปาโ.
เสนานิ นาม สุชาตาย ปิตา, ตสฺส คาโมติ อตฺโถ. ตทวสรินฺติ ตตฺถ โอสรึ. รมณียํ
ภูมิภาคนฺติ สุปุปฺผิตนานปฺปการชลชถลชปุปฺผวิจิตฺตํ มโนรมํ ภูมิภาคํ. ปาสาทิกญฺจ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ        ฉ.ม. ปตฺตปุเฏน. เอวมุปริปิ
วนสณฺฑนฺติ โมรปิญฺฉกลาปสทิสํ ปสาทชนนวนสณฺฑญฺจ อทฺทสํ. นทิญฺจ
สนฺทนฺตินฺติ สนฺทมานญฺจ มณิกฺขนฺธสทิสํ วิมลนีลสีตลสลิลํ เนรญฺชรํ นทึ
อทฺทสํ. เสตกนฺติ ปริสุทฺธํ นิกฺกทฺทมํ. สุปติตฺถนฺติ อนุปุพฺพคมฺภีเรหิ
สุนฺทเรหิ ติตฺเถหิ อุเปตํ. รมณียนฺติ รชตปตฺตสทิสํ วิปฺปกิณฺรวาลิกํ
ปหูตมจฺฉกจฺฉปํ อภิรามทสฺสนํ. สมนฺตา จ โคจรคามนฺติ ตสฺส ปเทสสฺส สมนฺตา อวิทูเร
คมนาคมนสมฺปนฺนํ สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ สุลภปิณฺฑํ โคจรคามญฺจ อทฺทสํ. อลํ
วตาติ สมตฺถํ วต. ตตฺเถว นิสีทินฺติ โพธิปลฺลงฺเก นิสชฺชํ สนฺธายาห. อุปริ
สุตฺตสฺมึ หิ ตตฺเถวาติ ทุกฺกรการิกฏฺานํ อธิปฺเปตํ, อิธ ปน โพธิปลฺลงฺโก.
เตนาห "ตตฺเถว นิสีทินฺ"ติ. อลมิทํ ปธานายาติ อิทํ านํ ปธานตฺถาย สมตฺถนฺติ
เอวํ จินฺเตตฺวา นิสีทินฺติ อตฺโถ.
    [๒๘๐] อชฺฌคมนฺติ อธิคจฺฉึ ปฏิลภึ. าณญฺจ ปน เม ทสฺสนนฺติ
สพฺพธมฺมทสฺสนสมตฺถญฺจ เม สพฺพญฺุตาณํ อุทปาทิ. อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ
มยฺหํ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อกุปฺปตาย จ อกุปฺปารมฺมณตาย จ อกุปฺปา, สา หิ
ราคาทีหิ น กุปฺปตีติ อกุปฺปตายปิ อกุปฺปา, อกุปฺปํ นิพฺพานมสฺสารมฺมณนฺติปิ
อกุปฺปา. อยมนฺติมา ชาตีติ อยํ สพฺพปจฺฉิมชาติ. นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ อิทานิ
เม ปุน ปฏิสนฺธิ นาม นตฺถีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขณาณํปิ เม อุปฺปนฺนนฺติ
ทสฺเสติ.
    [๒๘๑] อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธ. ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม. คมฺภีโรติ
อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ. ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺพฺโพ, น
สกฺกา สุเขน ทฏฺุํ. ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ, ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น
สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํ. สนฺโตติ นิพฺพุโต. ปณีโตติ อตปฺปโก. อิทํ ทฺวยํ
โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ โอคาหิตพฺโพ
น โหติ, าเณเนว อวจริตพฺโพ. นิปุโณติ สโณฺห. ปณฺฑิตเวทนีโยติ
สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพ. อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจสุ
กามคุเณสุ อลฺลียนฺติ. ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺติ. อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ
อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติ. เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามา. อาลเยสุ
รตาติ อาลยรตา. อาลเยสุ สุฏฺุ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตา. ยเถว หิ สุสชฺชิตํ
ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโ ราชา ตาย ตาย สมฺปตฺติยา รมติ,
สมฺมุทิโต อาโมทิตปฺปโมทิโต ๑- โหติ, น อุกฺกณฺติ, สายํปิ นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉติ,
เอวมิเมหิปิ กามาลยตณฺหาลเยหิ สตฺตา รมนฺติ, สํสารวฏฺเฏ สมฺมุทิตา
อนุกฺกณฺิตา วสนฺติ. เตน เตสํ ภควา ทุวิธมฺปิ อาลยํ อุยฺยานภูมึ วิย ทสฺเสนฺโต
"อาลยรามา"ติอาทิมาห.
    ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส านํ สนฺธาย "ยํ อิทนฺ"ติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
สนฺธาย "โย อยนฺ"ติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ
อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยตา จ
สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโท. สงฺขาราทิปจฺจยานํ
เอตํ อธิวจนํ. สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเววจนเมว. ๒- ยสฺมา หิ ตํ
อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมนฺติ วูปสมนฺติ, ตสฺมา สพฺพสงฺขารสมโถติ
วุจฺจติ. ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺา โหนฺติ, สพฺพา
ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสราคา วิรชฺชนฺติ, สพฺพทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา
สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธติ วุจฺจติ. สา ปเนสา ตณฺหา
ภเวน ภวํ, ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ,
ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ. โส มมสฺส กิลมโถติ ยา อชานนฺตานํ
เทสนา นาม, โส มมสฺส กิลมโถ, ๓- โย มม กิลมโถ อสฺส, สา มม วิเหสา
อสฺสาติ อตฺโถ. กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ อสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺเต
ปน อุภยํเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ. อปิสฺสูติ อนุพฺรูหนตฺเถ นิปาโต, โส "น
เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสู"ติ ทีเปติ. มนฺติ มม. อนจฺฉริยาติ
อนุอจฺฉริยา. ปฏิภํสูติ ปฏิภาณสงฺขาตสฺส าณสฺส โคจรา อเหสุํ, ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ
ปาปุณึสุ.
    กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขน, น ทุกฺขาย ปฏิปทาย. พุทฺธานํ หิ จตฺตาโรปิ
มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติ. ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว สโต
@เชิงอรรถ:  ม. อาโมทิตสมฺโมทิโต      ฉ.ม. นิพฺพานเมว       ฉ.ม. โส มม กิลมโถ อสฺส
อาคตาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา คลโลหิตํ นีหริตฺวา
สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปทีปํ ปุตฺตํ มนาปจารินึ ภริยนฺติ
เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺานิ จ ขนฺติวาทิสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ เฉชฺชเภชฺชาทีนิ
ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. หลนฺติ เอตฺถ หกาโร นิปาตมตฺโต,
อลนฺติ อตฺโถ. ปกาสิตุนฺติ เทสิตุํ, เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส อลํ วิภชิตุํ,
๑- ปริยตฺตํ เทสิตุํ, โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ราคโทสปเรเตหีติ
ราคโทสปริผุฏฺเหิ ราคโทสานุคเตหิ วา.
    ปฏิโสตคามินฺติ นิจฺจาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภนฺติ
เอวํ คตํ จตุสจฺจธมฺมํ. ราครตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺิราเคน จ รตา.
น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น ปสฺสิสฺสนฺติ,
เต อปสฺสนฺเต โก สกฺขิสฺสติ เอวํ คาหาเปตุํ. ตโมกฺขนฺเธน อาวุตาติ อวิชฺชาราสินา
อชฺโฌตฺถตา.
    [๒๘๒] อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน, อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถ.
กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ, นนุ เอส มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ติณฺโณ ตาเรสฺสามีติ.
              "กึ เม อญฺาตเวเสน   ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
               สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา    ตารยิสฺสํ สเทวกนฺ"ติ ๒-
    ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺุตํ ปตฺโตติ. สจฺจเมตํ, ตเทวํ
ปจฺจเวกฺขณานุภาเวน ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ตสฺส หิ สพฺพญฺุตํ ปตฺวา
สตฺตานํ กิเลสคหณตํ, ธมฺมสฺส จ คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สตฺตานํ กิเลสคหณตา
จ ธมฺมคมฺภีรตา จ สพฺพากาเรน ปากฏา ชาตา, อถสฺส "อิเม สตฺตา
กญฺชิกปุณฺณลาพุ วิย, ตกฺกภริตจาฏิ วิย, วสาเตมิตปิโลติกา ๓- วิย,
อญฺชนมกฺขิตหตฺโถ วิย จ กิเลสภริตา อติสงฺกิลิฏฺา ราครตา โทสทุฏฺา โมหมูฬฺหา,
เต กินฺนาม ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ จินฺตยโต กิเลสคหณปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ
เอวํ จิตฺตํ นมิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เทสิตุํ    ขุ. พุทฺธวํส. ๓๓/๕๕/๔๒๑ ทีปงฺกรพุทฺธวํส (สฺยา)
@ ฉ.ม. วสาเตลปีตปิโลติกา
    "อยญฺจ ธมฺโม ปวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา
ปิตสาสโป วิย ทุทฺทโส, สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิปฏิปาทนํ
วิย ทุรนุโพโธ, นนุ มยา หิ อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺเตน อทินฺนํ
ทานนฺนาม นตฺถิ, อรกฺขิตํ สีลํ นาม นตฺถิ, อปริปูริตา กาจิ ปารมี นาม
นตฺถิ, ตสฺส เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺสาปิ ปวี น กมฺปิตฺถ,
ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ
โสเธนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, ปจฺฉิมยาเม ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺเสว
เม ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถ. อิติ มาทิเสนาปิ ติกฺขาเณน กิจฺเฉเนวายํ
ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ, ตํ โลกิยมหาชนา กถํ ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ
ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมีติ เวทิตพฺพํ.
    อปิจ พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายปิสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ชานาติ
หิ ภควา "มม อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมมาเน มํ มหาพฺรหฺมา ธมฺมเทสนํ
ยาจิสฺสติ, อิเม จ สตฺตา พฺรหฺมครุกา, เต `สตฺถา กิร ธมฺมํ น เทเสตุกาโม
อโหสิ, อถ นํ มหาพฺรหฺมา ยาจิตฺวา เทสาเปสิ, สนฺโต วต โภ ธมฺโม,
ปณีโต วต โภ ธมฺโม'ติ มญฺมานา สุสฺสูสิสฺสนฺตี"ติ. อิทมฺปิสฺส การณํ
ปฏิจฺจ อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายาติ เวทิตพฺพํ.
    สหมฺปติสฺสาติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร
ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุกพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺโต,
ตตฺร นํ สหมฺปติ พฺรหฺมาติ สญฺชานนฺติ, ๑- ตํ สนฺธายาห "พฺรหฺมุโน
สหมฺปติสฺสา"ติ. นสฺสติ วต โภติ โส กิร อิมํ สทฺทํ ตถา นิจฺฉาเรสิ, ยถา
ทสสหสฺสีโลกธาตุพฺรหฺมาโน สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปตึสุ. ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมึ นาม
โลเก. ปุรโต ปาตุรโหสีติ เตหิ ทสหิ พฺรหฺมสหสฺเสหิ สทฺธึ ปาตุรโหสิ.
อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ
เอวํสภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกา. อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย. ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ
ทสปุญฺกิริยาวเสน กตาธิการา ปริปากคตปทุมานิ วิย สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ,
ธมฺมเทสนํเยว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิสญฺชานนฺติ
อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมึ โอกฺกมนารหา น เอโก, น เทฺว,
อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติ.
    ปาตุรโหสีติ ปาตุภวิ. สมเลหิ จินฺติโตติ สมเลหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ จินฺติโต.
เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลชมฺพูทีเป กณฺฏเก ปตฺถรมานา วิย, วิสํ
สิญฺจมานา วิย จ สมลํ มิจฺฉาทิฏฺิธมฺมํ เทสยึสุ. อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํ.
อมตสฺส ทฺวารนฺติ อมตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารภูตํ อริยมคฺคํ. สุณนฺตุ ธมฺมํ
วิมเลนานุพุทฺธนฺติ อิเม สตฺตา ราคาทิมลานํ อภาวโต วิมเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน
อนุพุทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ สุณนฺตุ ตาว ภควาติ ยาจติ.
    เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ
ยถาิโตว. น หิ ตตฺถ ิตสฺส ทสฺสนตฺถํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิ. ตถูปมนฺติ
ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ
ิโตว จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถา ตฺวํปิ สุเมธ
สุนฺทรปญฺสพฺพญฺุตาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปาสาทํ อารุยฺห สยํ
อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเปกฺขสฺสุ ๑- อุปธารย อุปปริกฺขาติ. ๒-
อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย:- ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา
ตตฺถ เกทารปาลีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺยุํ. จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ
อนฺธการํ อสฺส, อถ ตสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมึ
โอโลกยโต เนว เขตฺตํ น เกทารปาลิโย น กุฏิโย น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา
ปญฺาเยยฺยุํ. กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตกเมว ปญฺาเยยฺย, เอวํ ธมฺมปาสาทมารุยฺห
สตฺตนิกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร
ทกฺขิณชาณุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตสรา
วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเรปิ ิตา
อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โส อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อเวกฺขสฺสุ             ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
              "ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ     หิมวนฺโตว ปพฺพโต
               อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ      รตฺติขิตฺตา ๑- ยถา สรา"ติ. ๒-
    อุฏฺเหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกญฺจรณํ ยาจนฺโต ภณติ. วีราติอาทีสุ
ภควา วิริยวนฺตตาย วีโร. เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโม.
ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถาย เวเนยฺยสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาโห.
กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อนโณติ เวทิตพฺโพ.
    [๒๘๓] อชฺเฌสนนฺติ ยาจนํ. พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาเณน
จ อาสยานุสยาเณน จ. อิเมสํ หิ ทฺวินฺนํ าณานํ พุทฺธจกฺขุนฺติ นามํ,
สพฺพญฺุตาณสฺส สมนฺตจกฺขุนฺติ, ติณฺณํ มคฺคาณานํ ธมฺมจกฺขุนฺติ.
อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต
อปฺปรชกฺขา. เยสนฺตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขา. เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ
ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา. เยสํ เตเยว
สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการา. เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน
สกฺกา โหนฺติ วิญฺาเปตุํ, เต สุวิญฺาปยา. เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺติ,
เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นาม.
    อยํ ปเนตฺถ ปาลิ:-  "สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล
มหารชกฺโข. อารทฺธวิริโย, กุสีโต. อุปฏฺิตสฺสติ, มุฏฺสฺสติ. สมาหิโต,
อสมาหิโต. ปญฺวา, ทุปฺปญฺโ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ตถา สทฺโธ ปุคฺคโล
ติกฺขินฺทฺริโย ฯเปฯ ปญฺวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโ ปุคฺคโล
น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. โลโกติ ขนฺธโลโก, อายตนโลโก, ธาตุโลโก,
สมฺปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโก, วิปตฺติภวโลโก, วิปตฺติสมฺภวโลโก, เอโก
โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. เทฺว โลกา นามญฺจ รูปญฺจ. ตโย โลกา
ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา. ปญฺจ โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา.
ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา สตฺต วิญฺาณฏฺิติโย.
อฏฺ โลกา อฏฺ โลกธมฺมา. นว โลกา นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา ทสายตนานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รตฺตึ ขิตฺตา          ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๔/๖๙ จูฬสุภทฺทาวตฺถุ
ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส โลกา อฏฺารส ธาตุโย. วชฺชนฺติ
สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา,
สพฺพํ ๑- ภวคามิกมฺมํ วชฺชํ? อิติ อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเช ติพฺพา
ภยสญฺา ปจฺจุปฏฺิตา โหติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปญฺาสาย
อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อญฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ. อิทํ ตถาคตสฺส
อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณนฺติ. ๒-
    อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ
อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ. อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺนฺตีติ ๓- อุทกํ
อติกฺกมิตฺวา ติฏฺนฺติ. ๓- ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ิตานิ, ตานิ
สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ สโมทกํ ิตานิ,
ตานิ เสฺว ปุปฺผนกานิ. ยานิ อุทกานุคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเส
ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน อนุคตานิ อญฺานิปิ สโรปคอุปฺปลาทีนิ ๔- นาม อตฺถิ,
ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ. ตานิ ปาลึ นารุฬฺหานิ.
อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ ทีปิตานิ.
    ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺู วิปจฺจิตญฺ๕-
เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา. ตตฺถ "ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย
ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน
ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
วิปจฺจิตญฺู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโตปิ ปริปุจฺฉโตปิ โยนิโส มนสิกโรโต
กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรูปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ
วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโย. ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุํปิ สุณโต พหุํปิ ภณโต พหุํปิ
กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรูปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ
วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโย. ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุํปิ สุณโต พหุํปิ ภณโต พหุํปิ
ธารยโต พหุํปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
ปทปรโม." ๖- ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต
"อชฺช ปุปฺผนกปุปฺผานิ ๗- วิย อุคฺฆฏิตญฺู, เสฺว ปุปฺผนกานิ วิย วิปจฺจิตญฺู,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชา      ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๗๕-๖/๑๗๙ (สฺยา)
@๓-๓ ฉ.ม. ิตานีติ...ิตานิ   สี. สโรคอุปฺปลานิ
@ ฉ.ม. วิปญฺจิตญฺู เอวมุปริปิ   อภิ. ปุ. ๓๖/๑๕๑/๑๕๒
@ ฉ.ม. ปุปฺผนกานิ
ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขานิ ปุปฺผานิ วิย ปทปรโม"ติ
อทฺทส. ปสฺสนฺโต จ "เอตฺตกา อปฺปรชกฺขา, เอตฺตกา มหารชกฺขา, ตตฺราปิ
เอตฺตกา อุคฺฆฏิตญฺู"ติ เอวํ สพฺพาการโตว อทฺทส.
    ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ
สาเธติ. ปทปรมานํ อนาคเต วาสนตฺถาย โหติ. อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ
ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน สพฺเพปิ
ตีสุ ภเวสุ สตฺเต ภพฺพาภพฺพวเสน เทฺว โกฏฺาเส อกาสิ. เย สนฺธาย วุตฺตํ
"กตเม เต สตฺตา อภพฺพา, เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา
กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา
ทุปฺปญฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา
อภพฺพา. กตเม เต สตฺตา ภพฺพา, เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน ฯเปฯ อิเม เต
สตฺตา ภพฺพา"ติ. ๑- ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล ปหาย ภพฺพปุคฺคเลเยว าเณน
ปริคฺคเหตฺวา "เอตฺตกา ราคจริตา เอตฺตกา โทสโมหจริตา วิตกฺกสทฺธาพุทฺธิจริตา
จา"ติ ฉ โกฏฺาเส อกาสิ. เอวํ กตฺวา ธมฺมํ เทสิสฺสามีติ จินฺเตสิ.
    ปจฺจภาสินฺติ ปฏิอภาสึ, อปารุตาติ วิวฏา. อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโค.
โส หิ อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ, โส มยา วิวริตฺวา ปิโตติ ทสฺเสติ.
ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ วิสฺสชฺเชนฺตุ. ปจฺฉิมปททฺวเย
อยมตฺโถ, อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติตมฺปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมธมฺมํ
กายวาจากิลมถสญฺี หุตฺวา น ภาสึ. อิทานิ ปน สพฺโพ ชโน สทฺธาภาชนํ
อุปเนตุ, ปูเรสฺสามิ เนสํ สงฺกปฺปนฺติ.
    [๒๘๔] ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเว เอตทโหสีติ เอตํ อโหสิ. กสฺส นุ โข
อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ อยํ ธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อุทปาทีติ อตฺโถ.
กทา ปเนส อุทปาทีติ. พุทฺธภูตสฺส อฏฺเม สตฺตาเห.
    ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- โพธิสตฺโต กิร มหาภินิกฺขมนทิวเส วิวฏํ
อิตฺถาคารํ ทิสฺวา สํวิคฺคหทโย "กณฺกํ อาหรา"ติ ฉนฺนํ อามนฺเตตฺวา ฉนฺนสหาโย
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิ. ๓๕/๘๒๗/๔๑๗, ขุ. ปฏิ. ๓๒/๒๘๓/๑๘๒ (สฺยา)
อสฺสราชปิฏฺิคโต นครโต นิกฺขมิตฺวา กณฺกนิวตฺตนเจติยฏฺานํ นาม ทสฺเสตฺวา
ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกญฺจรมาโน
ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวปพฺพเต นิสินฺโน พิมฺพิสาเรน ๑- นามโคตฺตํ
ปุจฺฉิตฺวา "อิมํ รชฺชํ สมฺปฏิจฺฉาหี"ติ วุตฺโต "อลํ มหาราช, น มยฺหํ รชฺเชน
อตฺโถ, อหํ รชฺชํ ปหาย โลกหิตตฺถาย ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โลเก วิวฏจฺฉโท ๒-
พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต"ติ วตฺวา "เตนหิ พุทฺโธ หุตฺวา ปมํ มยฺหํ
วิชิตํ โอสเรยฺยาสี"ติ ปฏิญฺ คหิโต กาลามญฺจ อุทกญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ
ธมฺมเทสนาสารํ อวินฺทนฺโต ตโต ปกฺกมิตฺวา อุรุเวลาย ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ
กโรนฺโตปิ อมตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺโต โอฬาริกาหารปฺปฏิเสวเนน กายํปิ
สนฺตปฺเปสิ.
    ตทา จ อุรุเวลคาเม สุชาตา นาม กุฏุมฺพิยธีตา ๓- เอกสฺมึ นิโคฺรธรุกฺเข
ปตฺถนํ อกาสิ "สจาหํ สมานชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ,
พลิกมฺมํ กริสฺสามี"ติ. ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิ. สา วิสาขปุณฺณมีทิวเส
ปาโตว พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ รตฺติยา ปจฺจูสสมเย เอวํ ๔- ปายาสํ ปฏิยาเทสิ.
ตสฺมิมฺปิ ปายาเส ปจฺจมาเน มหนฺตมหนฺตา พุพฺพุฬา ๕- อุฏฺหิตฺวา ทกฺขิณาวฏฺฏา
หุตฺวา สญฺจรนฺติ. เอกผุสิตํปิ พหิ น คจฺฉติ. มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ. จตฺตาโร
โลกปาลา ขคฺคหตฺถา อารกฺขํ คณฺหึสุ. สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคึ
ชาเลสิ. เทวตา จตูสุ ทีเปสุ โอชํ สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปึสุ. โพธิสตฺโต
ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว คนฺตฺวา รุกฺขมูเล นิสีทิ. รุกฺขมูลํ โสธนตฺถาย
คตา ธาตี อาคนฺตฺวา สุชาตาย อาโรเจสิ. "เทวตา รุกฺขมูเล นิสินฺนา"ติ.
สุชาตา สพฺพํ ปสาธนํ ปสาเธตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิเก สุวณฺณถาเล ปายาสํ
วฑฺเฒตฺวา อญฺาย สุวณฺณปาฏิยา ปิทหิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา คตา มหาปุริสํ ทิสฺวา
สเหว ปาฏิยา หตฺเถ เปตฺวา วนฺทิตฺวา "ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน,
เอวํ ตุมฺหากํปิ นิปฺผชฺชตู"ติ วตฺวา ปกฺกามิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มคธิสฺสเรน รญฺ สี. วิวตฺตจฺฉโท       ม. กุฏุมฺพสฺส ธีตา
@ ม. เอวรูปํ                 ฉ.ม. ปุปฺผุฬา
    โพธิสตฺโต เนรญฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา สุวณฺณถาลํ ตีเร เปตฺวา นฺหาตฺวา
ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกูนปณฺณาสปิณฺเฑ กโรนฺโต ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา "สจาหํ อชฺช
พุทฺโธ ภวามิ, ถาลํ ปฏิโสตํ คจฺฉตู"ติ ขิปิ. ถาลํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา โถกํ
ตฺวา กาฬนาคราชสฺส ภวนํ ปวิสิตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ถาลานิ อุกฺขิปิตฺวา
อฏฺาสิ.
    มหาสตฺโต วนสณฺเฑ ทิวาวิหารํ กตฺวา สายณฺหสมเย โสตฺถิเยน ๑-
ทินฺนา อฏฺติณมุฏฺิโย คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อฏฺาสิ.
โส ปเทโส ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถ. มหาสตฺโต "อยํ มม คุณํ
ธาเรตุํ น สกฺโกตี"ติ ปจฺฉิมทิสาภาคํ อคมาสิ, โสปิ ตเถว อกมฺปิตฺถ.
อุตฺตรทิสาภาคํ อคมาสิ, โสปิ ตเถว อกมฺปิตฺถ. ปุรตฺถิมทิสาภาคํ อคมาสิ. ตตฺถ
ปลฺลงฺกปฺปมานฏฺานํ สุนิขาตอินฺทขีโล วิย นิจฺจลมโหสิ. มหาสตฺโต "อิทํ านํ
สพฺพพุทฺธานํ กิเลสภญฺชนวิทฺธํสนฏฺานนฺ"ติ ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา
จาเลสิ. ตานิ จิตฺตกาเรน ตูลิกคฺเคน ปริจฺฉินฺนานิ วิย อเหสุํ. โพธิสตฺโต
"โพธึ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ น ภินฺทิสฺสามี"ติ จตุรงฺควิริยํ อธิฏฺหิตฺวา
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
    ตํขณญฺเว มาโร พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลนฺนาม
หตฺถึ อารุยฺห นวโยชนํ มารพลํ คเหตฺวา อฑฺฒกฺขิเกน โอโลกยมาโน ปพฺพโต
วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปสงฺกมิ. มหาสตฺโต "มยฺหํ ทสปารมิโย ปูเรนฺตสฺส อญฺโ
สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา สกฺขิ นตฺถิ,
เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มยฺหํ สตฺตสุ วาเรสุ มหาปวี สกฺขิ อโหสิ, อิทานิปิ
เม อยเมว อเจตนา กฏฺกลิงฺครูปมา มหาปวี สกฺขี"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. มหาปวี
ตาวเทว อยทณฺเฑน ปหตกํสตาลํ วิย รวสตํ รวสหสฺสํ มุญฺจมานา วิรวิตฺวา
ปริวตฺตมานา มารพลํ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ มุญฺจนมกาสิ. มหาสตฺโต สุริเย
ธรมาเนเยว มารพลํ วิธมิตฺวา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสาณํ, มชฺฌิมยาเม
ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท าณํ โอตาเรตฺวา วฏฺฏวิวฏฺฏํ
@เชิงอรรถ:  สี. โสตฺถิเกน, ฉ.ม. โสตฺติเยน
สมฺมสนฺโต ๑- อรุโณทเย พุทฺโธ หุตฺวา "มยา อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสํ อทฺธานํ
อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส อตฺถาย วายาโม กโต"ติ สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ.
อเถกจฺจานํ เทวตานํ "กินฺนุ โข อญฺเปิ พุทฺธตฺตกรา ธมฺมา อตฺถี"ติ กงฺขา
อุทปาทิ.
    อถ ภควา อฏฺเม ทิวเส สมาปตฺติโต วุฏฺาย เทวตานํ กงฺขํ ตฺวา
กงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส อุปฺปติตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ตาสํ กงฺขํ
วิธมิตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ตฺวา จตฺตาริ
อสงฺเขยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมนฏฺานํ ปลฺลงฺกญฺเจว
โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ
อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ.
    อถ ปลฺลงฺกสฺส ิตฏฺานสฺส จ อนฺตรา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต
รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ.
ตโต ปจฺฉิมทิสาภาเค เทวตา รตนมยฆรํ มาปยึสุ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา
อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ
วีตินาเมสิ, ตํ านํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ. เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ
สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิโคฺรโธ
เตนุปสงฺกมิ, ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ,
ธมฺมํ วิจินนฺโต เจตฺถ เอวํ อภิธมฺมนยมคฺคํ สมฺมสิ, ปมํ ธมฺมสงฺคณีปกรณํ
นาม, ตโต วิภงฺคปฺปกรณํ, ธาตุกถาปกรณํ, ปุคฺคลปญฺตฺติปฺปกรณํ, กถาวตฺถุ
นาม ปกรณํ, ยมกํ นาม ปกรณํ, ตโต มหาปกรณํ ปฏฺานํ นามาติ.
    ตตฺถสฺส สณฺหสุขุมปฏฺานมฺหิ จิตฺเต โอติณฺเณ ปีติ อุปฺปชฺชิ, ปีติยา
อุปฺปนฺนาย โลหิตํ ปสีทิ, โลหิเต ปสนฺเน ฉวิ ปสีทิ, ฉวิยา ปสนฺนาย
ปุรตฺถิมกายโต กูฏาคาราทิปฺปมาณา รสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อากาเส
ปกฺขนฺทฉทฺทนฺตนาคกุลํ วิย ปาจีนทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทา ปจฺฉิมกายโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺมสิตฺวา
อุฏฺหิตฺวา ปจฺฉิมทิสาย, ทกฺขิณํสกูฏโต อุฏฺหิตฺวา ทกฺขิณทิสาย, วามํสกูฏโต
อุฏหิตฺวา อุตฺตรทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทา, ปาทตเลหิ
ปวาลงฺกุรวณฺณา รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา มหาปวึ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทกํ ทฺวิธา
ภินฺทิตฺวา วาตกฺขนฺธํ ปทาเลตฺวา อชฏากาสํ ปกฺขนฺทา, สีสโต สมฺปริวตฺติยมานํ
มณิทามํ วิย นีลวณฺณา รสฺมิวฏฺฏิ อุฏฺหิตฺวา ฉ เทวโลเก วินิวิชฺฌิตฺวา นว
พฺรหฺมโลเก เวหปฺผเล ปญฺจสุทฺธาวาเส จ วินิวิชฺฌิตฺวา จตฺตาโร อารุปฺเป
อติกฺกมฺม อชฏากาสํ ปกฺขนฺทา. ตสฺมึ ทิวเส อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณา
สตฺตา สพฺเพ สุวณฺณวณฺณาว อเหสุํ. ตํทิวสญฺจ ปน ภควโต สรีรา นิกฺขนฺตา
ยาวชฺชทิวสาปิ ตา รสฺมิโย อนนฺตา โลกธาตุโย คจฺฉนฺติเยว.
    เอวํ ภควา อชปาลนิโคฺรเธ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ตโต อปรํ สตฺตาหํ
มุจฺจลินฺเท นิสีทิ, นิสินฺนมตฺตสฺเสว จสฺส สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต มหาอกาลเมโฆ
อุทปาทิ. เอวรูโป กิร มหาเมโฆ ทฺวีสุเยว กาเลสุ วสฺสติ จกฺกวตฺติมฺหิ
วา อุปฺปนฺเน พุทฺเธ วา. อิธ พุทฺธกาเล อุทปาทิ. ตสฺมึ ปน อุปฺปนฺเน
มุจฺจลินฺโท นาคราชา จินฺเตสิ "อยํ เมโฆ สตฺถริ มยฺหํ ภวนํ ปวิฏฺมตฺเตว
อุปฺปนฺโน, วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี"ติ. โส สตฺตรตนมยํ ปาสาทํ นิมฺมินิตุํ
สกฺโกนฺโตปิ เอวํ กเต มยฺหํ มหปฺผลํ น ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ
กริสฺสามีติ มหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา
อุปริ ผณํ ธาเรสิ, ปริกฺเขปสฺส อนฺโตโอกาโส เหฏฺา โลหปาสาทปฺปมาโณ
อโหสิ, อิจฺฉิติจฺฉิเตน อิริยาปเถน สตฺถา วิหริสฺสตีติ นาคราชสฺส อชฺฌาสโย
อโหสิ, ตสฺมา เอวํ มหนฺตํ โอกาสํ ปริกฺขิปิ, มชฺเฌ รตนปลฺลงฺโก ปญฺตฺโต
โหติ, อุปริ สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ สโมสริตคนฺธทามกุสุมทามเจลวิตานํ อโหสิ,
จตูสุ โกเณสุ คนฺธเตเลน ทีปา ชลิตา, จตูสุ ทิสาสุ วิวริตฺวา จนฺทนกรณฺฑกา
ปิตา. เอวํ ภควา ตํ สตฺตาหํ ตตฺถ วีตินาเมตฺวา ตโต อปรํ สตฺตาหํ
ราชายตเน นิสีทิ.
    อฏฺเม สตฺตาเห สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาภตํ ทนฺตกฏฺญฺจ
โอสถหรีตกญฺจ ขาทิตฺวา มุขํ โธวิตฺวา จตูหิ โลกปาเลหิ อุปนีเต ปจฺจคฺเฆ
เสลมเย ปตฺเต ตปุสฺสภลฺลิกานํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปุน ปจฺจาคนฺตฺวา
อชปาลนิโคฺรเธ นิสินฺนสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ อยํ วิตกฺโก อุทปาทิ.
    ตตฺถ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. วิยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน
สมนฺนาคโต. เมธาวีติ านุปฺปตฺติกาย ปญฺาย สมนฺนาคโต. อปฺปรชกฺขชาติโกติ
สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตตฺตา นิกฺกิเลสชาติโก วิสุทฺธสตฺโต. อาชานิสฺสตีติ
สลฺลกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ. าณญฺจ ปน เมติ มยฺหํปิ สพฺพญฺุตาณํ อุปฺปชฺชิ.
ภควา กิร เทวตาย กถิเตเนว นิฏฺ อคนฺตฺวา สยํปิ สพฺพญฺุตาเณน โอโลเกนฺโต
อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก กาลํ กตฺวา อากิญฺจญฺายตเน นิพฺพตฺโตติ อทฺทส.
ตํ สนฺธายาห "าณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาที"ติ. มหาชานิโยติ
สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ปตฺตพฺพมคฺคผลโต ปริหีนตฺตา มหตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโย.
อกฺขเณ นิพฺพตฺโต ๑- คนฺตฺวา เทสิยมานํ ธมฺมํปิสฺส โสตุํ โสตปฺปสาโท นตฺถิ,
อิธ ธมฺมเทสนฏฺานํ อาคมนปทํปิ นตฺถิ, เอวํ มหาชานิโย ชาโตติ ทสฺเสติ.
อภิโทสกาลกโตติ อฑฺฒรตฺเต กาลกโต. าณญฺจ ปน เมติ มยฺหํปิ สพฺพญฺุตาณํ
อุทปาทิ. อิธาปิ กิร ภควา เทวตาย วจเนน สนฺนิฏฺานํ อกตฺวา สพฺพญฺุตาเณน
โอโลเกนฺโต "หิยฺโย อฑฺฒรตฺเต กาลํ กตฺวา อุทโก รามปุตฺโต เนวสญฺา-
นาสญฺายตเน นิพฺพตฺโต"ติ อทฺทส. ตสฺมา เอวมาห. เสสํ ปุริมนยสทิสเมว.
พหุการาติ พหูปการา. ปธานปหิตตฺตํ อุปฏฺหึสูติ ปธานตฺถาย เปสิตตฺตภาวํ
วสนฏฺาเน ปริเวณสมฺมชฺชเนน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อนุพนฺธเนน
มุโขทกทนฺตกฏฺทานาทินา จ อุปฏฺหึสูติ. เก ปน เต ปญฺจวคฺคิยา นาม? เย เต:-
                  ราโม ธโช ลกฺขโณ โชติมนฺตี ๒-
                  ยญฺโ สุโภโช สุยาโม สุทตฺโต
                  เอเต ตทา อฏฺ อเหสุํ พฺราหฺมณา
                  ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากรึสูติ.
    โพธิสตฺตสฺส ชาตกาเล สุปินปฏิคฺคาหกา เจว ลกฺขณปฏิคฺคาหกา จ อฏฺ
พฺราหฺมณา. เตสุ ตโย เทฺวธา พฺยากรึสุ "อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิพฺพตฺตตฺตา           สี... ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี
อชฺฌาวสมาโน ราชา โหติ จกฺกวตฺติ, ปพฺพชมาโน พุทฺโธ"ติ. ปญฺจ พฺราหฺมณา
เอกํสพฺยากรณา อเหสุํ "อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคาเร น ติฏฺติ,
พุทฺโธว โหตี"ติ. เตสุ ปุริมา ตโย ยถามนฺตปทํ คตา, อิเม ปน ปญฺจ มนฺตปทํ
อติกฺกนฺตา. เต อตฺตนา ลทฺธํ ปุณฺณปตฺตํ าตกานํ วิสฺสชฺเชตฺวา "อยํ มหาปุริโส
อคารํ น อชฺฌาวสิสฺสติ, เอกนฺเตน พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ  นิพฺพิตกฺกา โพธิสตฺตํ
อุทฺทิสฺส สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา. เตสํ ปุตฺตาติปิ วทนฺติ. ตํ อฏฺกถาย
ปฏิกฺขิตฺตํ.
    เอเต กิร ทหรกาเลเยว พหู มนฺเต ชานึสุ, ตสฺมา เต พฺราหฺมณา
อาจริยฏฺาเน ปยึสุ. เต ปจฺฉา อเมฺหหิ ๑- ปุตฺตทารชนํ ฉินฺทิตฺวา น สกฺกา
ปพฺพชิตุนฺติ ๑- ทหรกาเลเยว ปพฺพชิตฺวา รมณียานิ เสนาสนานิ ปริภุญฺชนฺตา
วิจรึสุ. กาเลน กาลํ ปน "กึ โภ มหาปุริโส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต"ติ
ปุจฺฉนฺติ. มนุสฺสา "กุหึ ตุเมฺห มหาปุริสํ ปสฺสิสฺสถ, ตีสุ ปาสาเทสุ
ติวิธนาฏกมชฺเฌ เทโว วิย สมฺปตฺตึ อนุโภตี"ติ วทนฺติ. เต สุตฺวา "น ตาว
มหาปุริสสฺส าณํ ปริปากํ คจฺฉตี"ติ อปฺโปสฺสุกฺกา วิหรึสุเยว. กสฺมา ปเนตฺถ ภควา
"พหุการา โข อิเม ปญฺจวคฺคิยา"ติ อาห. กึ อุปการกานํเยว เอส ธมฺมํ
เทเสติ, อนุปการกานํ น เทเสตีติ. โน น เทเสติ. ปริจยวเสน เหส อาฬารญฺเจว
กาลามํ อุทกญฺจ รามปุตฺตํ โอโลเกสิ. เอตสฺมึ ปน พุทฺธกฺเขตฺเต  เปตฺวา
อญฺาโกณฺฑญฺ ๒-มํ ธมฺมํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. กสฺมา?
ตถาวิธอุปนิสฺสยตฺตา.
    ปุพฺเพ กริ ปุญฺกรณกาเล เทฺว ภาตโร อเหสุํ. เต เอกโตว สสฺสํ
อกํสุ. ตตฺถ เชฏฺสฺส "เอกสฺมึ สสฺเส นว วาเร อคฺคสสฺสทานํ มยา ทาตพฺพนฺ"ติ
อโหสิ. โส วปฺปกาเล พีชคฺคํ นาม ทตฺวา คพฺภกาเล กนิฏฺเน สทฺธึ
มนฺเตสิ "คพฺภกาเล คพฺภํ ผาเลตฺวา ทสฺสามา"ติ. กนิฏฺโ "ตรุณสสฺสํ
นาเสตุกาโมสี"ติ อาห. เชฏฺโ กนิฏฺสฺส อนนุวตฺตนภาวํ ตฺวา เขตฺตํ วิภชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ปุตฺตทารชฏํ ฉฑฺเฑตฺวา น สกฺกา ภวิสฺสติ ปพฺพชิตุนฺติ
@ ฉ.ม. อญฺาสิโกณฺฑญฺ เอวมุปริปิ
อตฺตโน โกฏฺาสโต คพฺภํ ผาเลตฺวา ขีรํ นีหริตฺวา สปฺปิผาณิเตหิ โยเชตฺวา
อทาสิ, ปุถุกกาเล ปุถุกคฺคํ ๑- กาเรตฺวา อทาสิ, ลายนกาเล ลายนคฺคํ ๒- เวณิกรเณ
เวณิคฺคํ กลาปาทีสุ กลาปคฺคํ ขลคฺคํ ภณฺฑคฺคํ โกฏฺคฺคนฺติ เอวํ เอกสสฺเส
นว วาเร อคฺคทานํ อทาสิ. กนิฏฺโ ปนสฺส อุทฺธริตฺวา อทาสิ, เตสุ เชฏฺโ
อญฺาโกณฺฑญฺตฺเถโร ชาโต, กนิฏฺโ สุภทฺทปริพฺพาชโก. อิติ เอกสฺมึ สสฺเส
นวนฺนํ อคฺคทานานํ ทินฺนตฺตา เปตฺวา เถรํ อญฺเมํ ธมฺมํ สจฺฉิกาตุํ
สมตฺถา นาม นตฺถิ. "พหุการา โข อิเม ปญฺจวคฺคิยา"ติ อิทํ ปน
อุปการานุสฺสรณมตฺตเกเนว วุตฺตํ.
    อิสิปตเน มิคทาเยติ ตสฺมึ กิร ปเทเส อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา
คนฺธมาทนปพฺพเต สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติยา วีตินาเมตฺวา นิโรธา วุฏฺาย
นาคลตาทนฺตกฏฺ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย
อากาเสน อาคนฺตฺวา นิปตนฺติ. ตตฺถ จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา
กตภตฺตกิจฺจา คมนกาเลปิ ตโตเยว อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติ. อิติ อิสโย เอตฺถ
นิปตนฺติ อุปฺปตนฺติ จาติ ตํ านํ อิสิปตนนฺติ สงฺขํ คตํ. มิคานํ ปน อภยตฺถาย
ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ "อิสิปตเน มิคทาเย"ติ.
    [๒๘๕] อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย จ โพธิสฺส จ
วิวเร ติคาวุตนฺตเร าเน. โพธิมณฺฑโต หิ คยา ตีณิ คาวุตานิ. พาราณสี
อฏฺารสโยชนานิ. อุปโก โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร ภควนฺตํ อทฺทส.
อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. อีทิเสสุ ปน ๓- าเนสุ
อกฺขรจินฺตกา "อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี"ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ
ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ, อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ  น
ปาปุณาติ. อิธ ปน โยเชตฺวา เอว วุตฺโตติ. อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนนฺติ อทฺธานสงฺขาตํ
มคฺคํ ปฏิปนฺนํ, ทีฆมคฺคปฏิปนฺนนฺติ อตฺโถ. อทฺธานมคฺคคมนสมยสฺส หิ วิภงฺเค
"อฑฺฒโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุญฺชิตพฺพนฺ"ติอาทิวจนโต ๔- อฑฺฒโยชนํปิ อทฺธานมคฺโค
โหติ. โพธิมณฺฑโต ปน คยา ติคาวุตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุถุกํ      ฉ.ม. ลายเน ลายนคฺคํ, สี. ทายเน ทายนคฺคํ   ฉ.ม. จ
@ วินย. มหาวิ. ๒/๒๑๘/๒๑๙ คณโภชนสิกฺขาปท
    สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมิกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ิโต. สพฺพวิทูติ สพฺพํ
จตุภูมิกธมฺมํ อเวทึ อญฺาสึ. สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโตติ สพฺเพสุ
เตภูมิกธมฺเมสุ กิเลสเลปเนน อนุปลิตฺโต. สพฺพญฺชโหติ สพฺพํ เตภูมิกธมฺมํ ชหิตฺวา
ิโต. ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโต. สยํ
อภิญฺายาติ สพฺพจตุภูมิกธมฺมํ อตฺตนาว ชานิตฺวา. กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อญฺ
"อยํ เม อาจริโย"ติ อุทฺทิเสยฺยํ.
    น เม อาจริโย อตฺถีติ โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถิ.
นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ ปฏิภาโค ปุคฺคโล นาม นตฺถิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธติ สมฺมา
เหตุนา ๑- นเยน จตฺตาริ สจฺจานิ สยํ พุทฺโธ. สีติภูโตติ สพฺพกิเลสคฺคินิพฺพาปเนน
สีติภูโต. กิเลสานํเยว นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโต. กาสินํ ปุรนฺติ กาสิรฏฺเ นครํ.
อาหญฺฉํ อมตทุนฺทุภินฺติ ธมฺมจกฺกปฏิลาภาย อมตเภรึ ปหริสฺสามีติ คจฺฉามิ.
อรหสิ อนนฺตชิโนติ อนนฺตชิโนสิ ภวิตุํ ยุตฺโต. หุเวยฺยาวุโสติ ๒- อาวุโส เอวํปิ
นาม ภเวยฺย. ปกฺกามีติ วงฺกหารชนปทํ นาม อคมาสิ.
    ตตฺเถกํ มิคลุทฺทกคามกํ นิสฺสาย วาสํ กปฺเปสิ. เชฏฺกลุทฺทโก ตํ
อุปฏฺาสิ. ตสฺมึ จ ชนปเท จณฺฑา มจฺฉิกา โหนฺติ. อถ นํ เอกาย จาฏิยา
วสาเปสุํ, มิคลุทฺทโก ทูเร มิควํ คจฺฉนฺโต "อมฺหากํ อรหนฺเต มา ปมชฺชี"ติ นาวํ ๓-
นาม ธีตรํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธึ ปุตฺตภาติเกหิ. สา จสฺส ธีตา ทสฺสนียา
โหติ โกฏฺาสสมฺปนฺนา. ทุติยทิวเส อุปโก ฆรํ อาคโต ตํ ทาริกํ สพฺพํ
อุปจารํ กตฺวา ปริวิสิตุํ อุปคตํ ทิสฺวา  ราเคน อภิภูโต ภุญฺชิตุํปิ อสกฺโกนฺโต
ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา สเจ
นาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, มรามีติ นิราหาโร สยิ. สตฺตเม ทิวเส มาควิโก
อาคนฺตฺวา ธีตรํ อุปกสฺส ปวุตฺตึ ปุจฺฉิ. สา "เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา ปุน
นาคตปุพฺโพ"ติ อาห. มาควิโก อาคตเวเสเนว นํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามีติ
ตํขณํเยว คนฺตฺวา "กึ ภนฺเต อผาสุกนฺ"ติ ปาเท ปรามสนฺโต ปุจฺฉิ. อุปโก
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สเหตุนา     ฉ.ม. หุเปยฺยปาวุโสติ      ฉ.ม. ฉาวํ. เอวมุปริปิ
นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยว. โส "วทถ ภนฺเต, ยํ มยา สกฺกา กาตุํ, ตํ สพฺพํ
กริสฺสามี"ติ อาห. อุปโก "สเจ นาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, อิเธว มรณํ
เสยฺโย"ติ อาห. ชานาสิ ปน ภนฺเต กิญฺจิ สิปฺปนฺติ. น ชานามีติ. น ภนฺเต
กิญฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน สกฺกา ฆราวาสํ อธิฏฺาตุนฺติ.
    โส อาห "นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ มํสหารโก ภวิสฺสามิ,
มํสญฺจ วิกฺกีณิสฺสามี"ติ. มาควิโก "อมฺหากํปิ เอตเทว รุจฺจตี"ติ อุตฺตรสาฏกํ
ทตฺวา ฆรํ อาเนตฺวา ธีตรํ อทาสิ. เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต วิชายิ. สุภทฺโทติสฺส
นามํ อกํสุ. นาวา ๑- ตสฺส โรทนกาเล "มํสหารกสฺส ปุตฺต, มิคลุทฺทกสฺส ปุตฺต
มา โรที"ติอาทีนิ วทมานา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ อุปฺปณฺเฑสิ. ภทฺเท ตฺวํ มํ
อนาโถติ มญฺสิ. อตฺถิ เม อนนฺตชิโน นาม สหาโย. ตสฺสาหํ สนฺติกํ ๒-
คมิสฺสามีติ อาห. นาวา เอวมยํ อฏฺฏิยตีติ ตฺวา ปุนปฺปุนํ กเถติ. โส เอกทิวสํ
อนาโรเจตฺวาว มชฺฌิมเทสาภิมุโข ปกฺกามิ.
    ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน มหาวิหาเร. อถโข
ภควา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ "โย ภิกฺขเว  `อนนฺตชิโน'ติ ปุจฺฉมาโน
อาคจฺฉติ, ตสฺส มํ ทสฺเสยฺยาถา"ติ. อุปโกปิ โข "กุหึ อนนฺตชิโน ว สตี"ติ
ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา วิหารมฺเฌ ตฺวา กุหึ อนนฺตชิโนติ
ปุจฺฉิ. ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ อานยึสุ. ๓- โส ภควนฺตํ ทิสฺวา "สญฺชานาถ
มํ ภควา"ติ อาห. อามอุปก สญฺชานามิ, กุหึ ปน ตฺวํ วสิตฺถาติ. วงฺกหารชนปเท
ภนฺเตติ. อุปก มหลฺลโกสิ ชาโต ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสีติ. ปพฺพชิสฺสามิ ภนฺเตติ.
ภควา ปพฺพาเชตฺวา ตสฺส กมฺมฏฺานํ อทาสิ. โส กมฺมฏฺาเน กมฺมํ กโรนฺโต
อนาคามิผเล ปติฏฺาย กาลํ กตฺวา อวิเหสุ นิพฺพตฺโต. นิพฺพตฺตกฺขเณเยว
อรหตฺตํ  ปาปุณีติ. อวิเหสุ นิพฺพตฺตมตฺตา หิ สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ,
เตสํ โส อญฺตโร.
@เชิงอรรถ:  ขุ. เถรี. ๒๖/๒๙๓/๔๖๘ วีสตินิปาต, ปาลิ. จาปา  ฉ.ม. สนฺติเก  ฉ.ม. นยึสุ
    วุตฺตเญฺหตํ:-
               "อวิหํ อุปปนฺนาเส      วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว
                ราคโทสปริกฺขีณา      ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ.
                อุปโก ปลคณฺโฑ ๑- จ  ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย
                ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ   พาหุทตฺติ ๒- จ ปิงฺคิโย
                เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ  ทิพฺพโยคํ อุปชฺฌคุนฺ"ติ. ๓-
      [๒๘๖] สณฺเปสุนฺติ กติกํ อกํสุ. พาหุลฺลิโกติ จีวรพาหุลฺลาทีนํ
อตฺถาย ปฏิปนฺโน. ปธานวิพฺภนฺโตติ ปธานโต วิพฺภนฺโต ภฏฺโ ปริหีโน.
อาวตฺโต พาหุลฺลายาติ จีวราทีนํ พหุลภาวตฺถาย อาวตฺโต. อปิจ โข อาสนํ
เปตพฺพนฺติ อปิจ โข ปนสฺส อุจฺจกุเล นิพฺพตฺตสฺส อาสนมตฺตํ เปตพฺพนฺติ
วทึสุ. นาสกฺขึสูติ พุทฺธานุภาเวน พุทฺธเตเชน อภิภูตา อตฺตโน กติกาย าตุํ
นาสกฺขึสุ. นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรนฺตีติ โคตมาติ  อาวุโสติ จ วทนฺติ,
อาวุโส โคตม มยํ อุรุเวลาย ปธานกาเล ตุยฺหํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริมฺหา,
มุโขทกทนฺตกฏฺ อทมฺหา, วุตฺถปริเวณํ สมฺมชฺชิมฺหา, ปจฺฉา โก เต วตฺตปฏิปตฺตึ
อกาสิ, กจฺจิ อเมฺหสุ ปกฺกนฺเตสุ ๔- น จินฺตยิตฺถาติ เอวรูปึ กถํ กเถนฺตีติ
อตฺโถ. อิริยายาติ ทุกฺกรอิริยาย. ปฏิปทายาติ ทุกฺกรปฏิปตฺติยา. ทุกฺกรการิกายาติ
ปสตอฑฺฒปสตมุคฺคยูสาทิอาหารกรณาทินา ทุกฺกรกรเณน. อภิชานาถ เม โนติ
อภิชานาถ นุ มม. เอวรูปํ ปภาวิตเมตนฺติ เอตํ เอวรูปํ วากฺยเภทนฺติ อตฺโถ.
อปิ นุ อหํ อุรุเวลาย ปธาเน ตุมฺหากํ สงฺคหนตฺถํ อนุคฺคหนตฺถํ รตฺตึ วา
ทิวา วา อาคนฺตฺวา "อาวุโส มา วิตกฺกยิตฺถ, มยฺหํ โอภาโส วา นิมิตฺตํ วา
ปญฺายตี"ติ เอวรูปํ กญฺจิ วจนเภทํ อกาสินฺติ อธิปฺปาโย. เต เอกปเทเนว
สตึ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนคารวา "หนฺท อทฺธา เอส พุทฺโธ ชาโต"ติ สทฺทหิตฺวา
โน เหตํ ภนฺเตติ อาหํสุ. อสกฺขึ โข อหํ ภิกฺขเว ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู สญฺาเปตุนฺติ
อหํ ภิกฺขเว ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู พุทฺโธ อหนฺติ ชานาเปตุํ อสกฺขึ. ตทา ปน
@เชิงอรรถ:  สี. ผลคณฺโฑ     ฉ.ม. พหุรคฺคิ    สํ. สคา. ๑๕/๑๐๕/๗๑ ฆฏิการสุตฺต
@ สี. อปกฺกนฺเตสุ
ภควา อุโปสถทิวเสเยว อาคจฺฉิ. อตฺตโน พุทฺธภาวํ ชานาเปตฺวา โกณฺฑญฺตฺเถรํ
กายสกฺขึ กตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ กเถสิ. สุตฺตปริโยสาเน เถโร อฏฺารสหิ
พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สุริเย ธรมาเนเยว เทสนา
นิฏฺาสิ. ภควา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคจฺฉิ.
    เทฺวปิ สุทํ ภิกฺขเว ภิกฺขู โอวทามีติอาทิ ปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย
ปิณฺฑปาตตฺถายปิ คามํ อปวิสนทีปนตฺถํ วุตฺตํ. เตสํ หิ ภิกฺขูนํ กมฺมฏฺาเนสุ
อุปฺปนฺนมลวิโสธนตฺถํ ภควา อนฺโตวิหาเรเยว อโหสิ. อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน
กมฺมฏฺานมเล เตปิ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺติ. ภควาปิ เตสํ
นิสินฺนฏฺานํ คนฺตฺวา มลํ วิโนเทติ. อถ เนสํ ภควตา เอวํ นีหฏภตฺเตน
โอวทิยมานานํ วปฺปตฺเถโร ปาฏิปททิวเส โสตาปนฺโน อโหสิ. ภทฺทิยตฺเถโร
ทุติยาย, มหานามตฺเถโร ตติยาย, อสฺสชิตฺเถโร  จตุตฺถิยํ. ปกฺขสฺส ปน ปญฺจมิยํ
สพฺเพว เต เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ กเถสิ, สุตฺตปริโยสาเน
สพฺเพปิ อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. เตนาห "อถโข ภิกฺขเว ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู
มยา เอวํ โอวทิยมานา ฯเปฯ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ อชฺฌคมํสุ ฯเปฯ
นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. เอตฺตกํ กถามคฺคํ ภควา ยํ ปุพฺเพ อวจ "ตุเมฺหปิ
มมํ เจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารุฬฺหา, อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา"ติ.
อิมํ เอกเมว อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาหริ.
    [๒๘๗] อิทานิ ยสฺมา น อคาริยานํเยว ปญฺจกามคุณปริเยสนา โหติ,
อนคาริยานํปิ จตฺตาโร ปจฺจเย อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺตานํ ปญฺจกามคุณวเสน
อนริยปริเยสนา โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ปญฺจิเม ภิกฺขเว กามคุณาติอาทิมาห.
ตตฺถ นวรตฺเตสุ ปตฺตจีวราทีสุ จกฺขุวิญฺเยฺยา รูปาติอาทโย จตฺตาโร
กามคุณา ลพฺภนฺติ. รโส ปเนตฺถ ปริโภครโส โหติ. มนุญฺเ ปิณฺฑปาเต
เภสชฺเช จ ปญฺจปิ ลพฺภนฺติ. เสนาสนมฺปิ จีวเร วิย จตฺตาโร. รโส ปน
เอตฺถาปิ ปริโภครโสว. เย หิ เกจิ ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? เอวํ ปญฺจกามคุเณ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เอวํ วเทยฺยุํ "ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย อนริยปริเยสนา
นาม กุโต, อริยปริเยสนาว ปพฺพชิตานนฺ"ติ, เตสํ ปฏิเสธนตฺถาย "ปพฺพชิตานํปิ
จตูสุ ปจฺจเยสุ อปจฺจเวกฺขณปริโภโค อนริยปริเยสนา เอวา"ติ ทสฺเสตุํ อิมํ
เทสนํ อารภิ. ตตฺถ คธิตาติ ตณฺหาเคเธน คธิตา. มุจฺฉิตาติ ตณฺหามุจฺฉาย
มุจฺฉิตา. อชฺโฌปนฺนาติ ตณฺหาย อชฺโฌคาฬฺหา. อนาทีนวทสฺสาวิโนติ อาทีนวํ
อปสฺสนฺตา. อนิสฺสรณปฺปญฺาติ นิสฺสรณํ วุจฺจติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. เต เตน
วิรหิตา.
    อิทานิ ตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ ภิกฺขเวติอาทิมาห.
ตตฺเรวํ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ:- อารญฺกมิโค วิย หิ สมณพฺราหฺมณา,
ลุทฺทเกน อรญฺเ ปิตปาโส วิย จตฺตาโร ปจฺจยา, ตสฺส ลุทฺทกสฺส ปาสราสึ
อชฺโฌตฺถริตฺวา สยนกาโล วิย เตสํ จตฺตาโร ปจฺจเย อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภคกาโล,
ลุทฺทเก อาคจฺฉนฺเต มิคสฺส เยน กามํ อคมนกาโล วิย สมณพฺราหฺมณานํ
มารสฺส ยถากามกรณียกาโล มารวสํ อุปคตภาโวติ อตฺโถ. มิคสฺส ปน อพนฺธสฺส
ปาสราสึ อธิสยิตกาโล วิย สมณพฺราหฺมณานํ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจเวกฺขณปริโภโค,
ลุทฺทเก อาคจฺฉนฺเต มิคสฺส เยน กามํ คมนํ วิย สมณพฺราหฺมณานํ มารวสํ
อนุปคมนํ เวทิตพฺพํ. วิสฺสฏฺโติ นิพฺภโย นิราสงฺโก. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                    อริยปริเยสนาติปิ เอตสฺเสว นามํ.
                         --------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๗๒-๑๐๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=1831&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=1831&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=312              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=5384              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=6328              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=6328              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]