ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                     ๘. มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา
    [๓๐๐] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตํ. ตตฺถ ชงฺคลานนฺติ
ปฐวีตลวาสีนํ. ๒- ปาณานนฺติ สปาทกปาณานํ. ปทชาตานีติ ปทานิ. สโมธานํ
คจฺฉนฺตีติ โอธานํ อุปกฺเขปํ ๓- คจฺฉนฺติ. อคฺคมกฺขายตีติ เสฏฺฐํ อกฺขายติ. ยทิทํ
มหนฺตตฺเตนาติ มหนฺตภาเวน อคฺคมกฺขายติ, น คุณวเสนาติ อตฺโถ. เย เกจิ
กุสลา ธมฺมาติ เย เกจิ โลกิยา วา โลกุตฺตรา วา กุสลา ธมฺมา. สงฺคหํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ปถวีตลจารีนํ    ฉ.ม. ปกฺเขปํ
คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ จตุพฺพิโธ สงฺคโห สชาติสงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห กิริยสงฺคโห
คณนสงฺคโหติ. ตตฺถ "สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ สพฺเพ พฺราหฺมณา"ติ เอวํ
สมานชาติวเสน สงฺคโห สชาติสงฺคโห นาม. "สพฺเพ โกสลกา สพฺเพ มาคธิกา"ติ ๑-
เอวํ สญฺชาติเทสวเสน สงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห นาม. "สพฺเพ รถิกา สพฺเพ
ธนุคฺคหา"ติ เอวํ กิริยวเสน สงฺคโห กิริยสงฺคโห นาม. "จกฺขายตนํ
กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ, จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ. หญฺจิ จกฺขายตนํ
รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน
สงฺคหิตนฺ"ติ ๒- อยํ คณนสงฺคโห นาม, อิมสฺมึปิ ฐาเน อยเมว อธิปฺเปโต.
    นนุ จ "จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา กติ อกุสลา กติ อพฺยากตาติ
ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ,
ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตนฺ"ติ ๓- อาคตตฺตา จตุภูมิกมฺปิ
กุสลํ ทิยฑฺฒเมว สจฺจํ ภชติ. อถ กสฺมา มหาเถโร จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ ๔-
คจฺฉตีติ อาหาติ. สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา. ยถา หิ "สาธิกมิทํ ภิกฺขเว
ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ อนฺวฑฺฒมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ อตฺถกามา
กุลปุตฺตา สิกฺขนฺติ. ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา
อธิปญฺญาสิกฺขา"ติ ๕- เอตฺถ สาธิกมิทํ ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ เอกา อธิสีลสิกฺขาว
โหติ, ตํ สิกฺขนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ ทสฺสิโต, สิกฺขานํ อนฺโตคธตฺตา.
ยถา เอกสฺส หตฺถิปทสฺส จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ เอกสฺมึ โกฏฺฐาเส โอติณฺณานิปิ
ทฺวีสุ ตีสุ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ โอติณฺณานิปิ สิงฺคาลสสมิคาทีนํ ปาทานิ หตฺถิปเท
สโมธานํ คตาเนว โหนฺติ. หตฺถิ ปทโต อมุจฺจิตฺวา ตสฺเสว อนฺโตคธตฺตา.
เอวเมว เอกสฺมึปิ ทฺวีสุปิ ตีสุปิ จตูสุปิ สจฺเจสุ คณนํ คตา ธมฺมา จตูสุ
สจฺเจสุ คณนํ คตาว โหนฺติ, สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตาติ ทิยฑฺฒสจฺจคณนํ คเตปิ
กุสลธมฺเม "สพฺเพ เต จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตี"ติ อาห. "ทุกฺเข
อริยสจฺเจ"ติอาทีสุ อุทฺเทสปเทสุ เจว ชาติปิ ทุกฺขาติอาทีสุ นิทฺเทสปเทสุ จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มาคธกา    อภิ. กถา. ๓๗/๔๗๑/๒๘๔ สตฺตมวคฺค     อภิ. วิ. ๓๕/๒๑๕-๖/๑๓๔
@ สี. คหณํ, ฉ.ม. คณนํ     องฺ. ติก. ๒๐/๘๘/๒๒๖ ทุติยสิกฺขาสุตฺต
ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ ๑- วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว, เกวลํ ปเนตฺถ เทสนานุกฺกโม
เวทิตพฺโพ.
    [๓๐๑] ยถา หิ เฉโก วิลิพฺพกาโร ๒- สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตุธา
เฉตฺวา ตโต ตโย โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ปญฺจธา ฉินฺเทยฺย, ๓-
ตโตปิ จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ผาเลนฺโต ปญฺจ เปสิโย กเรยฺย,
ตโต จตสฺโส ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺฐิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลตฺวา
ปิฏฺฐิภาคํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย ตโต สมุคฺควีชนิตาลวณฺฏาทินานปฺปการํ
เวฬุวิกตึ กเรยฺย, โส ปิฏฺฐิภาคญฺจ อิตรา จ จตสฺโส เปสิโย อิตเร จ จตฺตาโร
โกฏฺฐาเส อิตเร จ ตโย โกฏฺฐาเส กมฺมาย น อุปเนสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ,
เอกปฺปหาเรน ปน อุปเนตุํ น สกฺกา, อนุปุพฺเพน อุปเนสฺสติ, เอวเมว อยํ
มหาเถโรปิ วิลิพฺพกาโร สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตฺตาโร โกฏฺฐาเส วิย อิมํ
มหนฺตํ สุตฺตนฺตํ อารภิตฺวา จตุอริยสจฺจวเสน มาติกํ ฐเปสิ. วิลิพฺพการสฺส
ตโย โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ คเหตฺวา ตสฺส ปญฺจธา กรณํ วิย เถรสฺส ตีณิ
อริยสจฺจานิ ฐเปตฺวา เอกํ ทุกฺขสจฺจํ คเหตฺวา ภาเชนฺตสฺส ๔- ขนฺธวเสน ปญฺจธา
กรณํ. ตโต ยถา โส วิลิพฺพกาโร จตฺตาโร โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ ภาคํ
คเหตฺวา ปญฺจธา ผาเลสิ, เอวํ เถโร จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ ฐเปตฺวา รูปกฺขนฺธํ
วิภชนฺโต จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปนฺติ ปญฺจธา
อกาสิ. ตโต ยถา โส วิลิพฺพกาโร จตสฺโส เปสิโย ฐเปตฺวา เอกํ คเหตฺวา
กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺฐิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลสิ, เอวํ เถโร อุปาทาย รูปญฺจ ติสฺโส จ
ธาตุโย ฐเปตฺวา เอกํ ปฐวีธาตุํ วิภชนฺโต อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน ทฺวิธา ทสฺเสสิ.
ยถา โส วิลิพฺพกาโร ปิฏฺฐิภาคํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย นานปฺปการํ
วิลิพฺพวิกตึ อกาสิ, เอวํ เถโร พาหิรํ ปฐวีธาตุํ ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกํ
ปฐวีธาตุํ วีสติยา อากาเรหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ กตมา จ อาวุโส อชฺฌตฺติกา
ปฐวีธาตูติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. วิลิวกาโร. เอวมุปริปี
@ ฉ.ม. ภินฺเทยฺย   ม. กเถนฺตสฺส
    ยถา ปน วิลิพฺพกาโร ปิฏฺฐิภาคญฺจ อิตรา จ จตสฺโส เปสิโย อิตเร
จ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อิตเร จ ตโย โกฏฺฐาเส อนุปุพฺเพน กมฺมาย อุปเนสฺสติ,
น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน อุปเนตุํ, เอวํ เถโรปิ พาหิรญฺจ ปฐวีธาตุํ อิตรา
จ จตสฺโส ๑- ธาตุโย อุปาทารูปญฺจ อิตเร จ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺเธ อิตรานิ
จ ตีณิ อริยสจฺจานิ อนุปุพฺเพน วิภชิตฺวา ทสฺเสสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน
ทสฺเสตุํ. อปิจ ราชปุตฺตูปมายปิ อยํ กโม วิภาเวตพฺโพ:-
    เอโก กิร มหาราชา, ตสฺส ปโรสหสฺสํ ปุตฺตา, โส เตสํ ปิลนฺธนปริกฺขารํ
จตูสุ เปฬาสุ ฐเปตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส อปฺเปสิ "ตาต อิทนฺเต ภาติกานํ
ปิลนฺธนภณฺฑํ ตถารูเป ฉเณ สมฺปตฺเต ปิลนฺธนํ โน เทหีติ ยาจนฺตานํ
ทเทยฺยาสี"ติ. โส "สาธุ เทวา"ติ สารคพฺเภ ปฏิสาเมสิ, ตถารูเป ฉณทิวเส
ราชปุตฺตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ตาต ปิลนฺธนํ โน เทถ, นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามา"ติ อาหํสุ. ตาต เชฏฺฐภาติกสฺส โว หตฺเถ มยา ปิลนฺธนํ ฐปิตํ,
ตํ อาหราเปตฺวา ปิลนฺธถาติ. เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
"ตุมฺหากํ กิร โน หตฺเถ ปิลนฺธนภณฺฑํ, ตํ เทถา"ติ อาหํสุ, โส เอวํ กริสฺสามีติ
คพฺภํ วิวริตฺวา จตสฺโส เปฬาโย นีหริตฺวา ติสฺโส ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา
ตโต ปญฺจ สมุคฺเค นีหริตฺวา จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจสุ
กรณฺเฑสุ นีหริเตสุ จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส ฐเปตฺวา
ตโต หตฺถูปคปาทูปคาทีนิ นานปฺปการานิ ปิลนฺธนานิ นีหริตฺวา อทาสิ. โส
กิญฺจาปิ อิตเรหิ จตูหิ กรณฺเฑหิ อิตเรหิ จตูหิ สมุคฺเคหิ อิตราหิ ตีหิ เปฬาหิ
น ตาว ภาเชตฺวา เทติ, อนุปุพฺเพน ปน ทสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน
ทาตุํ.
    ตตฺถ มหาราชา วิย ภควา ทฏฺฐพฺโพ, วุตฺตมฺปิ เจตํ "ราชาหมสฺมิ
เสลาติ ภควา ธมฺมราชา อนุตฺตโร"ติ. ๒- เชฏฺฐปุตฺโต วิย สาริปุตฺตตฺเถโร.
วุตฺตมฺปิ เจตํ "ยํ โข ตํ ภิกฺขเว สมฺมา วทมาโน วเทยฺย `ภควโต ปุตฺโต
โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท, โน อามิสทายาโท'ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ติสฺโส          ขุ. สุตฺต. ๒๕/๕๖๐/๔๔๗ เสลสุตฺต
สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย, ภควโต ปุตฺโต ฯเปฯ โน
อามิสทายาโท"ติ. ๑- ปโรสหสฺสราชปุตฺตา วิย ภิกฺขุสํโฆ ทฏฺฐพฺโพ. วุตฺตํปิ เจตํ:-
              "ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ           สุคตํ ปยิรุปาสติ
               เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ         นิพฺพานํ อกุโตภยนฺ"ติ. ๒-
    รญฺโญ เตสํ ปุตฺตานํ ปิลนฺธนํ จตูสุ เปฬาสุ ปกฺขิปิตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส
หตฺเถ ฐปิตกาโล วิย ภควโต ธมฺมเสนาปติสฺส หตฺเถ จตุสจฺจปฺปกาสนาย
ฐปิตกาโล, เตเนวาห "สาริปุตฺโต ภิกฺขเว ปโหติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิตฺถาเรน
อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปญฺญาเปตุํ ปฏฺฐเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุนฺ"ติ. ๓-
ตถารูเป ฉเณ เตสํ ราชปุตฺตานํ ตํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิลนฺธนํ ยาจนกาโล
วิย ภิกฺขุสํฆสฺส วสฺสูปนายิกสมเย อาคนฺตฺวา ธมฺมเทสนาย ยาจิตกาโล.
อุปกฏฺฐาย กิร วสฺสูปนายิกาย อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ. รญฺโญ "ตาตา เชฏฺฐภาติกสฺส
โว หตฺเถ มยา ปิลนฺธนํ ฐปิตํ ตํ อาหราเปตฺวา ปิลนฺธถา"ติ วุตฺตกาโล
วิย สมฺพุทฺเธนาปิ "เสเวถ ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, ภชถ ภิกฺขเว
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน. ๔- ปณฺฑิตา ภิกฺขเว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อนุคฺคาหกา
สพฺรหฺมจารีนนฺ"ติ ๔- เอวํ ธมฺมเสนาปติโน สนฺติเก ภิกฺขูนํ เปสิตกาโล.
    ราชปุตฺเตหิ รญฺโญ กถํ สุตฺวา เชฏฺฐภาติกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปิลนฺธนํ
ยาจิตกาโล วิย ภิกฺขูหิ สตฺถุ กถํ สุตฺวา ธมฺมเสนาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ๕- ธมฺมเทสนํ
อายาจิตกาโล. เชฏฺฐภาติกสฺส คพฺภํ วิวริตฺวา จตสฺโส เปฬาโย นีหริตฺวา
ฐปนํ วิย ธมฺมเสนาปติสฺส อิมํ สุตฺตนฺตํ อารภิตฺวา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ วเสน
มาติกาย ฐปนํ. ติสฺโส เปฬาโย ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจ สมุคฺเค
นีหรณํ ๖- วิย ตีณิ อริยสจฺจานิ ฐเปตฺวา ทุกฺขํ อริยสจฺจํ วิภชนฺตสฺส
ปญฺจกฺขนฺธทสฺสนํ. จตฺตาโร สมุคฺเค ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจ กรณฺเฑ
นีหรณํ ๗- วิย จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ  ฐเปตฺวา เอกํ รูปกฺขนฺธํ วิภชนฺตสฺส
จตุมหาภูตอุปาทารูปวเสน ปญฺจโกฏฺฐาสทสฺสนํ.
@เชิงอรรถ:  ม. อุปริ. ๑๔/๙๗/๘๑ อนุปทสุตฺต       สํ. สคา. ๑๕/๒๑๖/๒๓๒ ปโรสหสฺสสุตฺต
@ ม. อุปริ. ๑๔/๓๗๑/๓๑๖ สจฺจวิภงฺคสุตฺต  ๔-๔ ฉ.ม. ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา
@สพฺรหฺมจารีนนฺติ   ฉ.ม. อุปสงฺกมฺม   ฉ.ม. ปญฺจสมุคฺคนีหรณํ
@ ฉ.ม. ปญฺจกรณฺฑนีหรณํ
    [๓๐๒] จตฺตาโร กรณฺเฑ ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส
ฐเปตฺวา หตฺถูปคปาทูปคาทิปิลนฺธนทานํ วิย ตีณิ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ
ฐเปตฺวา เอกํ ปฐวีธาตุํ วิภชนฺตสฺส พาหิรนฺตาว ปิธานํ วิย ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกาย
ปฐวีธาตุยา นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ ทสฺสนตฺถํ "กตมา จาวุโส
อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตู"ติอาทิวจนํ.
    ตสฺส ปน ราชปุตฺตสฺส เตหิ จตูหิ กรณฺเฑหิ จตูหิ สมุคฺเคหิ ตีหิ
จ เปฬาหิ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน นีหริตฺวา ปิลนฺธนทานํ วิย เถรสฺสาปิ
อิตเรสญฺจ ติณฺณํ มหาภูตานํ อุปาทารูปานญฺจ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานญฺจ ติณฺณํ
อริยสจฺจานญฺจ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน ภาเชตฺวา ทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. ยมฺปเนตํ
"กตมา จาวุโส อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตู"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ
อุภยมฺเปตํ นิยกาธิวจนเมว. กกฺขลนฺติ ถทฺธํ. ขริคตนฺติ ผรุสํ. อุปาทินฺนนฺติ น
กมฺมสมุฏฺฐานเมว, อวิเสเสน ปน สรีรฏฺฐกสฺเสตํ อธิวจนํ. ๑- สรีรฏฺฐกญฺหิ
อุปาทินฺนํ วา โหตุ, อนุปาทินฺนํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน สพฺพํ
อุปาทินฺนเมว นาม. เสยฺยถีทํ? เกสา โลมา ฯเปฯ อุทริยํ กรีสนฺติ อิทํ
ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส กุลปุตฺตสฺส อชฺฌตฺติกปฐวีธาตุวเสน ตาว กมฺมฏฺฐานํ วิภตฺตํ.
เอตฺถ ปน มนสิการํ อารภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คเหตุกาเมน
ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว. มตฺถลุงฺคํ ปน น อิธ ปาลึ
อารุฬฺหํ, ตมฺปิ อาหริตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว วณฺณสณฺฐานาทิวเสน
ววตฺถเปตฺวา "อยมฺปิ อเจตนา อพฺยากตา สุญฺญา ถทฺธา ปฐวีธาตุเอวา"ติ
มนสิกาตพฺพํ. ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิทํ อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ อนุคตาย
ปฐวีธาตุยา คหณตฺถํ วุตฺตํ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตูติ ยา จ
อยํ วุตฺตปฺปการา อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตุ. ยา จ พาหิราติ ยา จ วิภงฺเค "อโย
โลหํ ติปุ สีสนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน อาคตา พาหิรา ปฐวีธาตุ.
    เอตฺตาวตา เถเรน อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตุ นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ
วิตฺถาเรน ทสฺสิตา, พาหิรา สงฺเขเปน. กสฺมา? ยสฺมึ หิ ฐาเน สตฺตานํ อาลโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คหณํ       อภิ. วิ. ๓๕/๑๗๓/๙๖ ธาตุวิภงฺค
นิกนฺติ ปตฺถนา ปริยุฏฺฐานํ คหณํ ปรามาโส พลวา โหติ. ตตฺถ เตสํ
อาลยาทีนํ อุทฺธรณตฺถํ พุทฺธา วา พุทฺธสาวกา วา วิตฺถารกถํ กเถนฺติ. ยตฺถ
ปน น พลวา, ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจาภาวโต สงฺเขเปน กเถนฺติ. ยถา หิ กสฺสโก
เขตฺตํ กสมาโน ยตฺถ มูลสนฺตานกานํ พลวตาย นงฺคลํ ลคฺคติ, ตตฺถ โคเณ
ฐเปตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา มูลสนฺตานกานิ เฉตฺวา ๑- อุทฺธรนฺโต พหุํ วายามํ กโรติ.
ยตฺถ ตานิ นตฺถิ, ตตฺถ พลวํ ปโยคํ กตฺวา โคเณ ปิฏฺฐิยํ ปหรมาโน กสติเยว,
เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
    ปฐวีธาตุเรเวสาติ ทุวิธาเปสา ถทฺธฏฺเฐน กกฺขลฏฺเฐน ผรุสฏฺเฐน
เอกลกฺขณา ปฐวีธาตุเยว อาวุโสติ อชฺฌตฺติกํ พาหิราย สทฺธึ โยเชตฺวา
ทสฺเสติ. ยสฺมา พาหิราย ปฐวีธาตุยา อเจตนาภาโว ปากโฏ, น อชฺฌตฺติกาย,
ตสฺมา สา พาหิราย สทฺธึ เอกสทิสา อเจตนาเยวาติ คณฺหนฺตสฺส สุขปริคฺคโห
โหติ. ยถา กึ? ยถา ทนฺเตน โคเณน สทฺธึ โยเชตฺวา ๒- อทนฺโต กติปาหเมว
วิสูกายติ วิปฺผนฺทติ, อถ น จิรสฺเสว ทมถํ อุเปติ. เอวํ อชฺฌตฺติกาปิ พาหิราย
สทฺธึ เอกสทิสาติ คณฺหนฺตสฺส กติปาหเมว อเจตนาภาโว น อุปฏฺฐาติ, อถ
น จิเรเนวสฺสา อเจตนาภาโว ปากโฏ โหติ. ตํ เนตํ มมาติ ตํ อุภยมฺปิ น
เอตํ มม, น เอโสหมสฺมิ, น เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย
ทฏฺฐพฺพํ. ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํ, ตญฺหิ อนิจฺจาทิสภาวํ, ตสฺมา อนิจฺจํ
ทุกฺขมนตฺตาติ เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อตฺโถ.
    โหติ โข โส อาวุโสติ กสฺมา อารภิ? พาหิรอาโปธาตุวเสน พาหิราย
ปฐวีธาตุยา วินาสํ ทสฺเสตฺวา ตโต วิเสสตเรน อุปาทินฺนาย สรีรฏฺฐกปฐวีธาตุยา
วินาสทสฺสนตฺถํ. ปกุปฺปตีติ อาโปสํวฏฺฏวเสน วฑฺฒมานา กุปฺปติ. อนฺตรหิตา
ตสฺมึ สมเย พาหิรา ปฐวีธาตุ โหตีติ ตสฺมึ สมเย โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ
ขาโรทเกน วิลียมานา อุทกานุคตา หุตฺวา สพฺพา ปพฺพตาทิวเสน สณฺฐิตา
ปฐวีธาตุ อนฺตรหิตา โหติ. วิลียิตฺวา อุทกเมว โหติ. ตาว มหลฺลิกายาติ ตาว
มหนฺตาย. ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เฉตฺวา เฉตฺวา     ฉ.ม. โยชิโต        สี. มหานฺติยา
              เทฺว จ สตสหสฺสานิ      จตฺตาริ นหุตานิ จ
              เอตฺตกํ พหลตฺเตน       สงฺขาตายํ วสุนฺธราติ
    เอวํ พหลตฺเตเนว มหนฺตาย, วิตฺถารโต ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปฺปมาณาย.
อนิจฺจตาติ หุตฺวา อภาวตา. ขยธมฺมตาติ ขยคมนสภาวตา. วยธมฺมตาติ
วยคมนสภาวตา. วิปริณามธมฺมตาติ ปกติวิชหนสภาวตา, อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ
ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺตํ. ยมฺปน อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตํ อนตฺตาติ
ตีณิปิ ลกฺขณานิ อาคตาเนว โหนฺติ. มตฺตฏฺฐกสฺสาติ ปริตฺตฏฺฐิติกสฺส, ตตฺถ
ทฺวีหากาเรหิ อิมสฺส กายสฺส ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพา ฐิติปริตฺตตาย จ
สรสปริตฺตตาย จ. อยํ หิ อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ, น ชีวิสฺสติ.
อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ, น ชีวิตฺถ. ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ
ชีวติ, น ชีวิตฺถ, น ชีวิสฺสตีติ วุจฺจติ.
              "ชีวิตํ อตฺตภาโว จ        สุขทุกฺขา จ เกวลา
               เอกจิตฺตสมายุตฺตา        ลหุโส วตฺตเต ขโณ"ติ
    อิทํ เอตสฺเสว ปริตฺตฏฺฐิติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวํ ฐิติปริตฺตตาย
ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพา.
    อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธาทิภาเวน ปนสฺส สรสปริตฺตตา เวทิตพฺพา.
สตฺตานญฺหิ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ
ชีวิตํ มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ วิญฺญาณูปนิพทฺธํ
ชีวิตนฺติ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํ.
    ตณฺหุปาทินฺนสฺสาติ ตณฺหาย อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐสฺส อหนฺติ วา มมนฺติ
วา อสฺมีติ วา. อถขฺวสฺส โนเตเวตฺถ โหตีติ อถโข อสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ตีณิ
ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺส เอตฺถ อชฺฌตฺติกาย ปฐวีธาตุยา อหนฺติ
วาติอาทิ ติวิโธ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาโห โนเตว โหติ, น โหติเยวาติ อตฺโถ.
ยถา จ อาโปธาตุวเสน, เอวํ เตโชธาตุวาโยธาตุวเสนปิ พาหิราย ปฐวีธาตุยา
อนฺตรธานํ โหติ, อิธ ปน เอกํเยว อาคตํ. อิตรานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิ.
    ตญฺเจ อาวุโสติ อิธ ตสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส ภิกฺขุโน โสตทฺวาเร
ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺโต พลํ ทสฺเสติ. อกฺโกสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ.
ปริภาสนฺตีติ ตยา อิทญฺจิทญฺจ กตํ, เอวญฺจ เอวญฺจ ตํ กริสฺสามาติ วาจาย
ปริภาสนฺติ. โรเสนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติ. วิเหเสนฺตีติ ทุกฺขาเปนฺติ, สพฺพํ วาจาย
ฆฏฺฏนเมว วุตฺตํ. โส เอวนฺติ โส ธาตุกมฺมฏฺฐานิโก เอวํ สมฺปชานาติ.
อุปฺปนฺนา โข เม อยนฺติ สมฺปตฺติวตฺตมานุปฺปนฺนภาเวน จ สมุทาจารุปฺปนฺนภาเวน
จ อุปฺปนฺนา. โสตสมฺผสฺสชาติ อุปนิสฺสยวเสน โสตสมฺผสฺสโต ชาตา
โสตทฺวารชวนเวทนา, ผสฺโส อนิจฺโจติ โสตสมฺผสฺโส หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจติ
ปสฺสติ. เวทนาทโยปิ โสตสมฺผสฺสสมฺปยุตฺตาว เวทิตพฺพา. ธาตารมฺมณเมวาติ
ธาตุสงฺขาตเมว อารมฺมณํ. ปกฺขนฺทตีติ โอตรติ. ปสีทตีติ ตสฺมึ อารมฺมเณ
ปสีทติ, ภุมฺมวจนเมว วา เอตํ. พฺยญฺชนสนฺธิวเสน "ธาตารมฺมณเมวา"ติ วุตฺตํ,
ธาตารมฺมเณเยวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อธิมุจฺจตีติ ธาตุวเสน เอวนฺติ อธิโมกฺขํ
ลภติ, น รชฺชติ, น ทุสฺสติ. อยํ หิ โสตทฺวารมฺหิ อารมฺมเณ อาปาถคเต
มูลปริญฺญาอาคนฺตุกตาวกาลิกวเสน ปริคฺคหํ กโรติ, ตสฺส วิตฺถารกถา สติปฏฺฐาเน
สติสมฺปชญฺญปพฺเพ วุตฺตา. สา ปน ตตฺถ จกฺขุทฺวารวเสน วุตฺตา. อิธ
โสตทฺวารวเสน เวทิตพฺพา.
    เอวํ กตปริคฺคหสฺส หิ ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลววิปสฺสกสฺส สเจปิ
จกฺขุทฺวาราทีสุ อารมฺมเณ อาปาถคเต อโยนิโส อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ  ๑- โวฏฺฐพฺพนํ
อุปฺปชฺชติ ๑- โวฏฺฐพฺพนํ ปตฺวา เอกํ เทฺว วาเร อาเสวนํ ลภิตฺวา จิตฺตํ ภวงฺคเมว
โอตรติ, น ราคาทิวเสน อุปฺปชฺชติ, อยํ โกฏิปฺปตฺโต ติกฺขวิปสฺสโก. อปรสฺส
ราคาทิวเสน เอกวารํ ชวนํ ชวติ, ชวนปริโยสาเน ปน ราคาทิวเสน เอวํ
เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ปุน วารํ ตถา
น ชวติ. อปรสฺส เอกวารํ เอวํ อาวชฺชโต ปุน ทุติยวารํ ราคาทิวเสน ชวนํ
ชวติเยว, ทุติยวาราวสาเน จ ๒- เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ
ปริคฺคหิตเมว โหติ, ตติยวาเร ตถา น อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ ปน ปฐโม อติติกฺโข,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ           ฉ.ม. ปน
ตติโย อติมนฺโท, ทุติยสฺส ปน วเสน อิมสฺมึ สุตฺเต, ลฏุกิโกปเม, อินฺทฺริยภาวเน
จ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    เอวํ โสตทฺวาเร ปริคฺคหิตวเสน ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ กายทฺวาเร ทีเปนฺโต ตญฺเจ อาวุโสติอาทิมาห. อนิฏฺฐารมฺมณํ หิ ปตฺวา
ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ กิลมติ โสตทฺวาเร จ กายทฺวาเร จ. ตสฺมา ยถา นาม เขตฺตสฺสามี
ปุริโส กุทฺทาลํ คเหตฺวา เขตฺตํ อนุสญฺจรนฺโต ยตฺถ วา ตตฺถ วา มตฺติกปิณฺฑํ
อทตฺวา ทุพฺพลฏฺฐาเนสุเยว กุทฺทาเลน ภูมึ ภินฺทิตฺวา สติณมตฺติกปิณฺฑํ เทติ,
เอวเมว มหาเถโร อนาคเต สิกฺขากามา ปธานกมฺมิกา กุลปุตฺตา อิเมสุ ทฺวาเรสุ
สํวรํ ปฏฺฐเปตฺวา ขิปฺปเมว ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตีติ อิเมสุเยว ทฺวีสุ
ทฺวาเรสุ คาฬฺหํ กตฺวา สํวรํ เทเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิ.
    ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ อุปกฺกมนฺติ. ปาณิสมฺผสฺเสนาติ ปาณิปฺปหาเรน,
อิตเรสุปิ เอเสว นโย. ตถาภูโตติ ตถาสภาโว. ยถาภูตสฺมินฺติ ยถาสภาเว. กมนฺตีติ
ปวตฺตนฺติ. เอวํ พุทฺธํ อนุสฺสรโตติอาทีสุ อิติปิ โส ภควาติอาทินา นเยน
อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ
อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ
อนุสฺสรติเยว. สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ ธมฺมํ
อนุสฺสรติ, กกจูปโมวาทํ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยว. สุปฏิปนฺโนติอาทินา
นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ สํฆํ อนุสฺสรติ, กกโจกฺกนฺตนํ ๑- อธิวาสยมานสฺส ภิกฺขุโน
คุณํ อนุสฺสรนฺโตปิ ๒- อนุสฺสรติเยว.
    อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา น สณฺฐาตีติ อิธ วิปสฺสนูเปกฺขา อธิปฺเปตา.
อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา สณฺฐาตีติ อิธ ฉฬงฺคุเปกฺขา, สา ปเนสา กิญฺจาปิ
ขีณาสวสฺส อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อารมฺมเณสุ อรชฺชนาทิวเสน ปวตฺตติ, อยมฺปน ภิกฺขุ
วิริยพเลน ภาวนาสิทฺธิยา อตฺตโน วิปสฺสนํ ขีณาสวสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาฏฺฐาเน
ฐเปตีติ วิปสฺสนาว ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม ชาตา.
    [๓๐๓] อาโปธาตุนิทฺเทเส อาโปคตนฺติ สพฺพอาเปสุ คตํ อลฺลยูสภาวลกฺขณํ.
ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีสุ ปน ยํ  วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน
@เชิงอรรถ:  ม. กกโจกฺกนฺตํ          ฉ.ม. อนุสฺสรมาโนปิ
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. ปกุปฺปตีติ โอฆวเสน วฏฺฏติ, สมุทฺทโต วา อุทกํ อุตฺตรติ,
อยมสฺส ปากติโก ปโกโป, อาโปสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ
อุทกปูรเมว โหติ. โอคฺคจฺฉนฺตีติ เหฏฺฐา คจฺฉนฺติ. อุทฺธเน อาโรปิตอุทกํ วิย
ขยวินาสํ ปาปุณนฺติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    [๓๐๔] เตโชธาตุนิทฺเทเส เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํ.
เตโชเอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ เตโชคตํ. ปุริเม อาโปคเตปิ ปจฺฉิเม วาโยคเตปิ
เอเสว นโย. เยน จาติ เยน เตโชคเตน. ตสฺมึ กุปฺปิเต อยํ กาโย สนฺตปฺปติ,
เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติ. เยน จ ชีริยตีติ เยน อยํ กาโย
ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตฺตํ พลปริกฺขยํ วลิตปลิตาทิภาวญฺจ ๑- ปาปุณาติ. เยน จ
ปริฑยฺหตีติ เยน กุปฺปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ฑยฺหามิ ฑยฺหามีติ
กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีสจนฺทนาทิเลปนญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสึสติ.
เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ,
ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ ๒-
สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
    หริตนฺตนฺติ หริตเมว อลฺลติณาทึ อาคมฺม นิพฺพายตีติ อตฺโถ. ปนฺถนฺตนฺติ
มหามคฺคเมว. เสลนฺตนฺติ ปพฺพตํ. อุทกนฺตนฺติ อุทกํ. รมณียํ วา ภูมิภาคนฺติ
ติณคุมฺพาทิรหิตํ, วิวิตฺตํ อชฺโฌกาสํ ๓- ภูมิภาคํ. อนาหาราติ นิราหารา ๔-
นิรุปาทานา, อยํปิ ปกติยาว เตโชวิกาโร วุตฺโต, เตโชสํวฏฺฏกาเล ปน
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ฌาเปตฺวา ฉาริกามตฺตํปิ น ติฏฺฐติ. นฺหารุททฺทุเลนา ๕- ติ
จมฺมนิลฺเลขเนน. อคฺคึ คเวสนฺตีติ เอวรูปํ สุขุมํ อุปาทานํ คเหตฺวา อคฺคึ
ปริเยสนฺติ, ยํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อุสุมํ ลภิตฺวา ปชฺชลติ, เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
    [๓๐๕] วาโยธาตุนิทฺเทเส อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺการาทิปฺปวตฺตกา
อุทฺธํ อาโรหนวาตา. อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วลิปลิตาทิภาวญฺจ    สี. อปกฺกมธุผาณิตาทิ    ฉ.ม. อพฺโภกาสํ
@ สี. อปฺปจฺจยา   ปาลิ. นฺหารุททฺทเลน, ก. นหารุททฺทลฺเลน
โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิ นิกฺขมนวาตา. ๑- โกฏฺฐาสยา วาตาติ
อนฺตานํ อนฺโต วาตา. องฺคมงฺคานุสาริโนติ ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร
องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมฺมิญฺขนปสารณาทินิพฺพตฺตกวาตา. อสฺสาโสติ
อนฺโตปวิสนนาสิกวาโต. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
    คามมฺปิ วหตีติ สกลคามมฺปิ จุณฺณวิจุณฺณํ ๒- กุรุมานา อาทาย คจฺฉติ,
นิคมาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธ วาโยสํวฏฺฏกาเล โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬวิทฺธํสนวเสน
วาโยธาตุวิกาโร ทสฺสิโต. วิธูปเนนาติ อคฺคิวีชนเกน. โอสฺสวเนติ ฉทนคฺเค,
เตน หิ อุทกํ สวติ, ตสฺมา ตํ "โอสฺสวนนฺ"ติ วุจฺจติ. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว
โยเชตพฺพํ.
    [๓๐๖] เสยฺยถาปิ อาวุโสติ อิธ กึ ทสฺเสติ, เหฏฺฐา กถิตานํ มหาภูตานํ
นิสฺสตฺตภาวํ. กฏฺฐนฺติ ทพฺพสมฺภารํ. วลฺลินฺติ อาพนฺธนวลฺลึ. ติณนฺติ ฉทนติณํ.
มตฺติกนฺติ อนุเลปมตฺติกํ. อากาโส ปริวาริโตติ เอตานิ กฏฺฐาทีนิ อนฺโต จ
พหิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิโต อากาโสติ อตฺโถ. อคารํเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อคารนฺติ
ปณฺณตฺติมตฺตํ โหติ. กฏฺฐาทีสุ ปน วิสุํ วิสุํ ราสิกเตสุ กฏฺฐราสิวลฺลิราสีเตฺวว
วุจฺจติ. เอวเมว โขติ เอวเมว อฏฺฐิอาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา
ฐิโต อากาโส, ตาเนว อฏฺฐิอาทีนิ ปฏิจฺจ รูปํเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ, สรีรนฺติ
โวหารํ คจฺฉติ. ยถา กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ เคหนฺติ สงฺขํ คตํ อคารํ ขตฺติยเคหํ
พฺราหฺมณเคหนฺติ วุจฺจติ, เอวมิทํปิ ขตฺติยสรีรํ พฺราหฺมณสรีรนฺติ วุจฺจติ, น
เหตฺถ โกจิ สตฺโต วา ชีโว วา วิชฺชติ.
    อชฺฌตฺติกญฺเจ อาวุโส จกฺขูติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เหฏฺฐา อุปาทารูปํ
จตฺตาโร จ อรูปิโน ขนฺธา ตีณิ จ อริยสจฺจานิ น กถิตานิ, อิทานิ ตานิ
กเถตุํ อยํ เทสนา อารทฺธาติ. ตตฺถ จกฺขุํ อปริภินฺนนฺติ จกฺขุปสาเท นิรุทฺเธปิ
อุปหเตปิ ปิตฺตเสมฺหโลหิเตหิ ปลิพุทฺเธปิ จกฺขุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหิวาตา     ม. จุณฺณจุณฺณํ
น สกฺโกติ, ปริภินฺนเมว โหติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ
อปริภินฺนํ นาม. พาหิรา จ รูปาติ พาหิรา จตุสมุฏฺฐานิกรูปา. ตชฺโช
สมนฺนาหาโรติ ตํ จกฺขุญฺจ รูเป จ ปฏิจฺจ ภวงฺคํ อาวชฺเชตฺวา ๑-
อุปฺปชฺชนมนสิกาโร, ภวงฺคาวชฺชนสมตฺถํ ๒- จกฺขุทฺวาเร กิริยมโนธาตุจิตฺตนฺติ
อตฺโถ. ตํ รูปานํ อนาปาถคตตฺตาปิ อญฺญาวิหิตสฺสปิ น โหติ, ตชฺชสฺสาติ ตทนุรูปสฺส.
วิญฺญาณภาคสฺสาติ วิญฺญาณโกฏฺฐาสสฺส.
    ยํ ตถาภูตสฺสาติอาทีสุ ทฺวาทสวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ เทเสติ. ตตฺถ
ตถาภูตสฺสาติ จกฺขุวิญฺญาเณน สหภูตสฺส, จกฺขุวิญฺญาณสมงฺคิโนติ อตฺโถ. รูปนฺติ
จกฺขุวิญฺญาณสฺส น รูปชนกตฺตา จกฺขุวิญฺญาณกฺขเณ ติสมุฏฺฐานรูปํ, ตทนนฺตรํ
จิตฺตกฺขเณ จตุสมุฏฺฐานมฺปิ ลพฺภติ. สงฺคหํ คจฺฉตีติ คณนํ คจฺฉติ. เวทนาทโย
จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาว. วิญฺญาณํปิ จกฺขุวิญฺญาณเมว. เอตฺถ จ สงฺขาราติ
เจตนาว วุตฺตา. สงฺคโหติ เอกโต สงฺคโห. สนฺนิปาโตติ สมาคโม, สมวาโยติ
ราสิ, โย ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสตีติ โย ปจฺจเย ปสฺสติ. โส ธมฺมํ ปสฺสตีติ
โส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเม ปสฺสติ, ฉนฺโทติอาทิ สพฺพํ ตณฺหาเววจนเมว, ตณฺหา
หิ ฉนฺทกรณวเสน ฉนฺโท. อาลยกรณวเสน อาลโย. อนุนยกรณวเสน อนุนโย.
อชฺโฌคาหิตฺวา คิลิตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานนฺติ วุจฺจติ. ฉนฺทราควินโย
ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ, ๓- อิติ ตีณิ สจฺจานิ ปาลิยํ
อาคตาเนว มคฺคสจฺจํ อาหริตฺวา คเหตพฺพํ, ยา อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิ
สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ ภาวนาปฏิเวโธ, อยํ
มคฺโคติ. พหุกตํ โหตีติ เอตฺตาวตาปิ พหุํ ภควโต สาสนํ กตํ โหติ, อชฺฌตฺติกํ
เจ ๔- อาวุโส โสตนฺติอาทิวาเรสุปิ เอเสว นโย.
    มโนทฺวาเร ปน อชฺฌตฺติโก มโน นาม ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ นิรุทฺธํปิ
อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทถามคตเมว ปวตฺตมานํปิ ปริภินฺนํ
นาม โหติ. อาวชฺชนสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นาม. พาหิรา จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาวฏฺเฏตฺวา    ฉ.ม. ภวงฺคาวฏฺฏน....    ฉ.ม. เววจนํ
@ ฉ.ม. อชฺฌตฺติกญฺเจว
ธมฺมาติ ธมฺมารมฺมณํ. เนว ตาว ตชฺชสฺสาติ อิทํ ภวงฺคสมเยเนว กถิตํ. ทุติยวาโร
ปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขเณน วา ปคุณกมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน วา ปคุณพุทฺธวจน-
สชฺฌายกรณาทินา วา อญฺญวิหิตกํ สนฺธาย วุตฺโต. อิมสฺมึ วาเร รูปนฺติ
จตุสมุฏฺฐานํปิ ลพฺภติ. มโนวิญฺญาณํ หิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, เวทนาทโย
มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา, วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณเมว. สงฺขารา ปเนตฺถ
ผสฺสเจตนาวเสเนว คหิตา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิติ มหาเถโร เหฏฺฐา
เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต อาคนฺตฺวา อิมสฺมึ ฐาเน ฐตฺวา เหฏฺฐา ปริหีนเทสนํ
สพฺพํ ตํตํทฺวารวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ยถานุสนฺธินาว สุตฺตนฺตํ นิฏฺฐเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                   มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา  นิฏฺฐิตา.
                        -----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๑๒๕-๑๓๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=3212&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=3212&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=340              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=6042              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=7096              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=7096              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]