อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                      ๗. จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา
    [๓๙๐] เอวมฺเม สุตนฺติ จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุ
ปาสาเทติ ปุพฺพารามสงฺขาเต วิหาเร มิคารมาตุยา ปาสาเท. ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา:-
อตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา
"อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา โหมี"ติ ปตฺถนํ อกาสิ. สา
กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล
ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺชยสฺส เสฏฺฐิโน เคเห สุมนเทวิยา
กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ชาตกาเล จสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุ. สา ยทา ภควา
ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจทาริกาสเตหิ สทฺธึ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติโยชนสติกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๔.
ปฐมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิ. อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺฐิปุตฺตสฺส
ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส ๑- เคหํ คตา, ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺฐี มาตุฏฺฐาเน ฐเปสิ,
ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติ.
    ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปิลนฺธนํ นาม การาเปสิ,
ตสฺมึ ปิลนฺธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส
นาฬิโย, ปวาฬานํ ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺตึส นาฬิโย, อิติ เอเตหิ
จ อญฺเญหิ จ สตฺตวณฺเณหิ รตเนหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิ, ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ
ยาว ปาทปิฏฺฐิยา ภสฺสติ, ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี ธาเรตุํ
สกฺโกติ. สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา
นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค ปาสาทํ ๒- กาเรสิ,
ตสฺส อุปริมภูมิยํ ปญฺจคพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺฐิมภูมิยํ ๓- ปญฺจาติ
คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิโต อโหสิ, สา "สุทฺธปาสาโทว น โสภตี"ติ ตํ ปริวาเรตฺวา
ปญฺจ ทฺวิกูฏเคหสตานิ ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ ปญฺจ ทีฆสาลสตานิ จ การาเปสิ,
วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิ.
    มาตุคามตฺตภาเว ฐิตาย วิสาขาย วิย อญฺญิสฺสา พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค
นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ฐิตสฺส จ อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย อญฺญสฺส พุทฺธสาสเน
ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ. โส หิ จตุปญฺญาสโกฏิโย วิสฺสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา
ทกฺขิณภาเค อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสทิเส ฐาเน เชตวนมหาวิหารํ นาม
กาเรสิ. วิสาขา สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตมเทวีวิมานสทิเส ๔- ฐาเน ปุพฺพารามํ
นาม กาเรสิ. ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถึ นิสฺสาย
วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิ, เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน
วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเม, เอตสฺมึ ปน สมเย ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติ. เตน
วุตฺตํ "ปุพฺพาราเม มิคารมาตุ ปาสาเท"ติ.
    กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเตติ กิตฺตเกน นุ โข ภนฺเต. สงฺขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต
โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุญฺญ....   ๒ สี. วิหารํ   ๓ ฉ.ม. เหฏฺฐาภูมิยํ   ๔ ฉ.ม.....วิหารสทิเส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๕.
ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต นาม สงฺขิตฺเตน กิตฺตาวตา โหติ. ยาย ปฏิปตฺติยา
ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหติ, ตํ เม ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺพภาคปฏิปทํ สงฺขิตฺเตน
เทเสถาติ ปุจฺฉติ. อจฺจนฺตนิฏฺโฐติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา. อจฺจนฺตา
นิฏฺฐา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโฐ, เอกนฺตนิฏฺโฐ สตตนิฏฺโฐติ อตฺโถ. อจฺจนฺตํ
โยคกฺเขมีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี, นิจฺจโยคกฺเขมีติ อตฺโถ. อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารีติ
อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถ, อจฺจนฺตํ ปริโยสานมสฺสาติ
ปุริมนเยเนว อจฺจนฺตปริโยสาโน. เสฏฺโฐ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ
เสฏฺโฐ อุตฺตโม. เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, ขิปฺปเมตสฺส สงฺเขเปเนว
ปฏิปตฺตึ กเถถาติ ภควนฺตํ ยาจติ. กสฺมา ปเนส เอวํ เวคายตีติ? กีฬํ
อนุภวิตุกามตาย.
    อยํ กิร อุยฺยานกีฬํ อาณาเปตฺวา จตูหิ มหาราเชหิ ๑- จตูสุ ทิสาสุ
อารกฺขํ คาหาเปตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวสงฺเฆน ปริวุโต อฑฺฒติยาหิ นาฏโกฏีหิ
สทฺธึ เอราวณํ อารุยฺห อุยฺยานทฺวาเร ฐิโต อิเม ปเญฺห ๒- สลฺลกฺเขสิ
"กิตฺตเกน นุ โข ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สงฺเขปโต อาคมนียปุพฺพภาคปฏิปทา
โหตี"ติ. อถสฺส เอตทโหสิ "อยํ ปโญฺห อติวิย สสฺสิริโก,
สจาหํ อิมํ ปญฺหํ อนุคฺคณฺหิตฺวาว อุยฺยานํ ปวิสิสฺสามิ, ฉทฺวาริเกหิ อารมฺมเณหิ
นิมฺมถิโต น ปุน อิมํ ปญฺหํ สลฺลกฺเขสฺสามิ, ติฏฺฐตุ ตาว อุยฺยานกีฬา,
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา อุคฺคหิตปโญฺห อุยฺยาเน
กีฬิสฺสามี"ติ หตฺถิกฺขนฺเธ อนฺตรหิโต ภควโต สนฺติเก ปาตุรโหสิ. เตปิ จตฺตาโร
มหาราชาโน อารกฺขํ คเหตฺวา ฐิตฏฺฐาเนเยว ฐิตา, ปริจาริกเทวสงฺฆาปิ นาฏกานิปิ
เอราวโณปิ นาคราชา ตตฺเถว อุยฺยานทฺวาเร อฏฺฐาสิ, เอวเมส กีฬํ อนุภวิตุกามตาย
เวคายนฺโต เอวมาห.
    สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา นาม ปญฺจกฺขนฺธา
ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย, เต สพฺเพปิ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาราชูหิ       ๒ ฉ.ม. อิมํ ปญฺหํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๖.
นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺถา น ยุตฺตา, กสฺมา? คหิตากาเรน อติฏฺฐหนโต. ๑- เต
หิ นิจฺจาติ คหิตาปิ อนิจฺจาว สมฺปชฺชนฺติ, สุขาติ คหิตาปิ ทุกฺขาว สมฺปชฺชนฺติ,
อตฺตาติ คหิตาปิ อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา นาลํ อภินิเวสาย. อภิชานาตีติ
อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ญาตปริญฺญาย อภิชานาติ. ปริชานาตีติ ตเถว
ตีรณปริญฺญาย ปริชานาติ. ยงฺกิญฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํปิ
ยงฺกิญฺจิ อปฺปมตฺตกํปิ เวทนํ อนุภวติ. อิมินา ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส
เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสติ. สเจ ปน เวทนากมฺมฏฺฐานํ
เหฏฺฐา น กถิตํ ภเวยฺย, อิมสฺมึ ฐาเน กเถตพฺพํ สิยา. เหฏฺฐา ปน กถิตํ,
ตสฺมา สติปฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ อนิจฺจํ
เวทิตพฺพํ, อนิจฺจานุปสฺสนา เวทิตพฺพา, อนิจฺจานุปสฺสี เวทิตพฺโพ. ตตฺถ
อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา, เต หิ อุปฺปาทวยฏฺเฐน อนิจฺจา. อนิจฺจานุปสฺสนาติ
ปญฺจกฺขนฺธานํ ขยโต วยโต ทสฺสนญาณํ. อนิจฺจานุปสฺสีติ เตน ญาเณน
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล, ตสฺมา "อนิจฺจานุปสฺสี วิหรตี"ติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต
วิหรตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
    วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ เทฺว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จ.
ตตฺถ สงฺขารานํ ขยวยโต อนุปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต
ทสฺสนมคฺคญาณํปิ วิราคานุปสฺสนา นาม. ตทุภยสมงฺคีปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี
นาม, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "วิราคานุปสฺสี"ติ, วิราคโต อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ.
นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโย, นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ
จาติ ทุวิโธเยว. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโค, โส
จ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ
วิปสฺสนา, สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชฺชติ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ
มคฺโค, โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติ. ทฺวีหิปิ วา การเณหิ
โวสฺสคฺโคเยว, สมุจฺเฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานญฺจ โวสฺสชฺชนโต นิพฺพานญฺจ
ปกฺขนฺทนโต. ตสฺมา กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติฏฺฐนโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๗.
นิโรเธ นิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ อุภยํเปตํ มคฺเค
สเมติ. ตทุภยสมงฺคีปุคฺคโล อิมาย ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคตตฺตา
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี นาม โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี"ติ. น
กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิญฺจิ เอกํปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น
คณฺหาติ น ปรามสติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาหิ ปริตสฺสนาย
น ปริตสฺสติ. ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายติ. ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณาว ทสฺสิตา. อิติ ภควา
สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส สงฺขิตฺเตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปุจฺฉิโต
สลฺลหุกํ กตฺวา สงฺขิตฺเตเนว ขิปฺปํ กเถติ. ๑-
    [๓๙๑] อวิทูเร นิสินฺโน โหตีติ อนนฺตเร กูฏาคาเร นิสินฺโน โหติ.
อภิสเมจฺจาติ ญาเณน อภิสมาคนฺตฺวา, ชานิตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
กึ นุ โข เอส ชานิตฺวา อนุโมทิ, อุทาหุ อชานิตฺวา วาติ. กสฺมา ปนสฺส
เอวมโหสิ? เถโร กิร น ภควโต ปญฺหาวิสฺสชฺชนสทฺทํ อสฺโสสิ, สกฺกสฺส ปน
เทวรญฺโญ "เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตา"ติ อนุโมทนสทฺทมสฺโสสิ. สกฺโก
กิร เทวราชา มหตา สทฺเทน อนุโมทิ. อถ กสฺมา น ภควโต สทฺทํ อสฺโสสีติ?
ยถาปริสวิญฺญาปกตฺตา. พุทฺธานํ หิ ธมฺมํ กเถนฺตานํ เอกาพนฺธาย
จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย สทฺโท สุยฺยติ, ปริสนฺตํ ๒- ปน มุญฺจิตฺวา
องฺคุลิมตฺตํปิ พหิทฺธา น นิจฺฉรติ. กสฺมา? เอวรูปา มธุรกถา มา นิรตฺถกา
อคมาสีติ. ตทา ภควา มิคารมาตุ ปาสาเท สตฺตรตนมเย กูฏาคาเร สิริคพฺภมฺหิ นิสินฺโน
โหติ, ตสฺส ทกฺขิณปสฺเส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วสนกูฏาคารํ, วามปสฺเส
มหาโมคฺคลฺลานสฺส, อนฺตเร ฉิทฺทวิวโรกาโส นตฺถิ, ตสฺมา เถโร น ภควโต
สทฺทํ อสฺโสสิ, สกฺกสฺเสว อสฺโสสีติ.
    ปญฺจหิ ตุริยสเตหีติ ปญฺจงฺคิกานํ ตุริยานํ ปญฺจหิ สเตหิ.
ปญฺจงฺคิกตุริยนฺนาม อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ สุสิรํ ฆนนฺติ อิเมหิ ปญฺจหงฺเคหิ
สมนฺนาคตํ. ตตฺถ อาตตนฺนาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภรีอาทีสุ เอกตลตุริยํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กเถสิ     ๒ ฉ.ม. ปริยนฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๘.
วิตตนฺนาม อุภยตลํ. อาตตวิตตนฺนาม ตนฺติพทฺธปณวาทิ. สุสิรํ วํสาทิ. ฆนํ
สมฺมาทิ. สมปฺปิโตติ อุปคโต. สมงฺคีภูโตติ ตสฺเสว เววจนํ. ปริจาเรตีติ ตํ
สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตโต ตโต อินฺทฺริยานิ จาเรติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
ปริจาเรตฺวา ๑- วชฺชมาเนหิ ปญฺจหิ ตุริยสเตหิ สมนฺนาคโต หุตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ
อนุภวตีติ. ปฏิปณาเมตฺวาติ อปเนตฺวา, นิสฺสทฺทานิ กาเรตฺวาติ อตฺโถ. ยเถว
หิ อิทานิ สทฺธา ราชาโน ครุภาวนียภิกฺขุํ ทิสฺวา "อสุโก นาม อยฺโย
อาคจฺฉติ, ตาตา มา คายถ, มา วาเทถ, มา นจฺจถา"ติ นาฏกานิ ปฏิวิเนนฺติ,
สกฺโกปิ เถรํ ทิสฺวา เอวมกาสิ. จิรสฺสํ โข มาริส โมคฺคลฺลาน อิมํ ปริยายมกาสีติ
เอวรูปํ โลเก ปกติยา ปิยสมุทาจารวจนํ โหติ, โลกิยา หิ จิรสฺสํ อาคตํปิ
อนาคตปุพฺพํปิ มนาปชาติยํ อาคตํ ทิสฺวา "กุโต ภวํ อาคโต, จิรสฺสํ ภวํ
อาคโต, กถนฺเต อิธาคมนมคฺโค ญาโต มคฺคมุโฬฺหสี"ติอาทีนิ วทนฺติ. อยํ ปน
อาคตปุพฺพตฺตาเยว เอวมาห. เถโร หิ กาเลน กาลํ เทวจาริกํ คจฺฉติเยว.
ตตฺถ ปริยายมกาสีติ วารํ อกาสิ. ยทิทํ อิธาคมนายาติ โย อยํ อิธาคมนาย
วาโร, ตํ ภนฺเต จิรสฺสมกาสีติ วุตฺตํ โหติ. อิทมาสนํ ปญฺญตฺตนฺติ โยชนิกํ
มณิปลฺลงฺกํ ปญฺญเปตฺวา เอวมาห.
    [๓๙๒] พหุกิจฺจา พหุกรณียาติ เอตฺถ เยสํ พหูนิ กิจฺจานิ, เต
พหุกิจฺจา. พหุกรณียาติ ตสฺเสว เววจนํ. อปฺเปว สเกน กรณีเยนาติ สกรณียเมว
อปฺปํ มนฺทํ, น พหุ, เทวานํ กรณียํ ปน พหุ, ปฐวิโต ปฏฺฐาย หิ
กปฺปรุกฺขมาตุคามาทีนํ อตฺถาย อฏฺฏา สกฺกสฺส สนฺติเก ฉิชฺชนฺติ, ตสฺมา
นิยเมนฺโต อาห อปิจ เทวานํเยว ตาวตึสานํ กรณีเยนาติ. เทวานญฺหิ ธีตา จ
ปุตฺตา จ องฺเก นิพฺพตฺตนฺติ, ปาทปริจาริกา อิตฺถิโย สยเน นิพฺพตฺตนฺติ, ตาสํ
มณฺฑนปสาธนการิกา เทวธีตา สยนํ ปริวาเรตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, เวยฺยาวจฺจกรา
อนฺโตวิมาเน นิพฺพตฺตนฺติ, เอเตสํ อตฺถาย อฏฺฏกรณํ นตฺถิ. เย ปน สีมนฺตเร
นิพฺพตฺตนฺติ, เต "มม สนฺตกา ตว สนฺตกา"ติ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา อฏฺฏํ
กโรนฺติ, สกฺกํ เทวราชานํ ปุจฺฉนฺติ, โส ยสฺส วิมานํ อาสนฺนตรํ, ตสฺส สนฺตโกติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริวาเรตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๙.
วทติ. สเจ เทฺวปิ สมฏฺฐาเน โหนฺติ, ยสฺส วิมานํ อุลฺโลเกนฺโต ๑- ฐิโต, ตสฺส
สนฺตโกติ วทติ. สเจ เอกํปิ น โอโลเกติ, ตํ อุภินฺนํ กลหุปจฺเฉทนตฺถํ อตฺตโน
สนฺตกํ กโรติ. ตํ สนฺธาย "เทวานํเยว ตาวตึสานํ กรณีเยนา"ติ อาห. อปิจสฺส
เอวรูปํ กีฬากิจฺจํปิ กรณียเมว.
    ยํ โน ขิปฺปเมว อนฺตรธายตีติ ยํ อมฺหากํ สีฆเมว อนฺธกาเร รูปคตํ
วิย น ทิสฺสติ, อิมินา "อหํ ภนฺเต ตํ ปญฺหาวิสฺสชฺชนํ น สลฺลกฺเขมี"ติ
ทีเปติ. เถโร "กสฺมา นุ โข อยํ ยกฺโข อสลฺลกฺขณภาวํ ทีเปติ, ปสฺเสน
ปริหรตี"ติ อาวชฺชนฺโต "เทวา นาม มหามุฬฺหา โหนฺติ. ฉทฺวาริเกหิ อารมฺมเณหิ
นิมฺมถิยมานา อตฺตโน ภุตฺตาภุตฺตภาวํปิ ปีตาปีตภาวํปิ น ชานนฺติ, อิธ กตํ
เอตฺถ ปมุสฺสนฺตี"ติ อญฺญาสิ. เกจิ ปนาหุ "เถโร เอตสฺส ครุ ภาวนีโย,
ตสฺมา' อิทาเนว โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สนฺติเก ปญฺหํ อุคฺคเหตฺวา อาคโต,
อิทาเนว นาฏกานํ อนฺตรํ ปวิฏฺโฐติ เอวํ มํ เถโร ตชฺเชยฺยา'ติ ภเยน
เอวมาหา"ติ. เอตํ ปน โกหญฺญํ นาม โหติ, อริยสาวกสฺส เอวรูปํ โกหญฺญํ
นาม น โหติ, ตสฺมา มุฬฺหภาเวเนว น สลฺลกฺเขสีติ เวทิตพฺพํ. อุปริ กสฺมา
สลฺลกฺเขสีติ? เถโร ตสฺส โสมนสฺสสํเวคํ ชเนตฺวา ตมํ นีหริ, ตสฺมา
สลฺลกฺเขสีติ.
    อิทานิ สกฺโก ปุพฺเพ อตฺตโน เอกํ กุหกการณํ ๒- เถรสฺส อาโรเจตุํ
ภูตปุพฺพนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สมุปพฺยุโฬฺหติ สนฺนิปติโต ราสิภูโต. อสุรา
ปราชินึสูติ ๓- อสุรา ปราชยํ ปาปุณึสุ. กทา ปเนเต ปราชิตาติ? สกฺกสฺส
นิพฺพตฺตกาเล. สกฺโก กิร อนนฺตเร อตฺตภาเว มคธรฏฺเฐ มจลคาเม มโฆ นาม มาณโว
อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต, โพธิสตฺตจริยา วิยสฺส จริยา อโหสิ. โส เตตฺตึส
ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณมกาสิ, เอกทิวสํ อตฺตโนว ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา
คามมชฺเฌ มหาชนสฺส สนฺนิปติตฏฺฐาเน กจวรํ อุภยโต ปพฺยูเหตฺวา ๔- ตํ ฐานํ
อติรมณียํ อกาสิ, ปุน ตตฺเถว มณฺฑปํ กาเรสิ, ปุน คจฺฉนฺเต กาเล สาลํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอโลเกนฺโต     ๒ ฉ.ม. เอวํ ภูตการณํ
@๓ ก. ปราชยึสูติ         ๔ ฉ.ม. อปพฺพหิตฺวา, ม. ปพฺยูหิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑๐.
กาเรสิ, คามโต จ นิกฺขมิตฺวา คาวุตํปิ อฑฺฒโยชนํปิ ติคาวุตํปิ โยชนํปิ
วิจริตฺวา เตหิ สหาเยหิ สทฺธึ วิสมํ สมํ อกาสิ, เต สพฺเพปิ เอกจฺฉนฺทา
ตตฺถ ตตฺถ เสตุยุตฺตฏฺฐาเน เสตุํ, มณฺฑปสาลาโปกฺขรณีมาลาคจฺฉโรปนาทีนํ
ยุตฺตฏฺฐาเน มณฺฑปาทีนิ กโรนฺตา พหุํ ปุญฺญมกํสุ. มโฆ สตฺตวตฺตปทานิ ๑-
ปูเรตฺวา กายสฺส เภทา สทฺธึ สหาเยหิ ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ.
    ตสฺมึ กาเล อสุรคณา ตาวตึสเทวโลเก ปฏิวสนฺติ, สพฺเพ เต เทวานํ
สมานายุกา สมานวณฺณา จ ๒- โหนฺติ, เต สกฺกํ สปริสํ ทิสฺวา อธุนา นิพฺพตฺตา
นวกเทวปุตฺตา อาคตาติ มหาปานํ สชฺชยึสุ. สกฺโก เทวปุตฺตานํ สญฺญํ อทาสิ
"อเมฺหหิ กุสลํ กโรนฺเตหิ น ปเรหิ สทฺธึ สาธารณํ กตํ, ตุเมฺห คณฺฑปานํ
มา ปิวิตฺถ, ปีตมตฺตเมว กโรถา"ติ. เต ตถา อกํสุ. พาลอสุรา คณฺฑปานํ
ปิวิตฺวา มตฺตา นิทฺทํ โอกฺกมึสุ. สกฺโก เทวานํ สญฺญํ ทตฺวา เต ปาเทสุ
คาหาเปตฺวา สิเนรุปาเท ขิปาเปสิ, สิเนรุสฺส หิ เหฏฺฐิมตเล อสุรภวนํ นาม
อตฺถิ, ตาวตึสเทวโลกปฺปมาณเมว, ตตฺถ อสุรา วสนฺติ. เตสํปิ จิตฺตปาฏลิ
นาม รุกฺโข อตฺถิ, เต ตสฺส ปุปฺผนกาเล ชานนฺติ "นายํ ตาวตึสา, สกฺเกน
วญฺจิตา มยนฺ"ติ. เต คณฺหถ นนฺติ วตฺวา สิเนรุํ ปริจรมานา ๓- เทเว วุฏฺเฐ
วมฺมิกปาทโต วมฺมิกมกฺขิกา วิย อภิรุหึสุ. ตตฺถ กาเลน เทวา ชินนฺติ, กาเลน
อสุรา. ยทา เทวานํ ชโย โหติ, อสุเร ยาว สมุทฺทปิฏฺฐา อนุพนฺธนฺติ. ยทา
อสุรานํ ชโย โหติ, เทเว ยาว เวทิยปาทา ๔- อนุพนฺธนฺติ. ตสฺมึ ปน สงฺคาเม
เทวานํ ชโย อโหสิ, เทวา อสุเร ยาว สมุทฺทปิฏฺฐา อนุพนฺธึสุ. สกฺโก
สพฺเพ ๕- อสุเร ปลาเปตฺวา ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปสิ, เอวํ อารกฺขํ
ทตฺวา เวทิยปาเท วชิรหตฺถา อินฺทปฏิมาโย ฐเปสิ. อสุรา กาเลน กาลํ
อุฏฺฐหิตฺวา ตา ปฏิมาโย ทิสฺวา "สกฺโก อปฺปมตฺโต ติฏฺฐตี"ติ ตโตว นิวตฺตนฺติ.
ตโต ปฏินิวตฺติตฺวาติ วิชิตฏฺฐานโต นิวตฺติตฺวา. ปริจาริกาโยติ
มาลาคนฺธาทิกมฺมการิกาโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺต วตปทานิ     ๒ สี. สมานวณฺณาว       ๓ ฉ.ม. ปริหรมานา
@๔ ฉ.ม. เวทิกปาทา       ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑๑.
    [๓๙๓] เวสฺสวโณ จ มหาราชาติ โส กิร สกฺกสฺส วลฺลโภ พลววิสฺสาสิโก,
ตสฺมา สกฺเกน สทฺธึ อคมาสิ. ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา. ปวิสึสูติ ปวิสิตฺวา
ปน อุปฑฺฒปิหิตานิ ทฺวารานิ กตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐํสุ. อิทมฺปิ มาริส
โมคฺคลฺลาน ปสฺส เวชยนฺตปาสาทสฺส รามเณยฺยกนฺติ มาริส โมคฺคลฺลาน อิทมฺปิ
เวชยนฺตสฺส รามเณยฺยกํ ปสฺส, สุวณฺณตฺถมฺเภ ปสฺส, รชตตฺถมฺเภ มณิตฺถมฺเภ
ปพาฬตฺถมฺเภ โลหิตงฺคตฺถมฺเภ มสารคลฺลตฺถมฺเภ มุตฺตตฺถมฺเภ สตฺตรตนตฺถมฺเภ,
เตสํเยว สุวณฺณาทิมยฆฏเก วาลรูปกานิ จ ปสฺสาติ เอวํ ถมฺภปนฺติโย อาทึ
กตฺวา รามเณยฺยกํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ยถา ตํ ปุพฺเพ กตปุญฺญสฺสาติ ยถา
ปุพฺเพ กตปุญฺญสฺส อุปโภคฏฺฐาเนน โสภิตพฺพํ, เอวเมว โสภตีติ อตฺโถ. อติพาฬฺหํ
โข อยํ ยกฺโข ปมตฺโต วิหรตีติ อตฺตโน ปาสาเท นาฏกปริวาเรน สมฺปตฺติยาว
วเสน อติวิย มตฺโต.
    อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสีติ อิทฺธึ อกาสิ. อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา
ปาสาเท ปติฏฺฐิโตกาสํ อุทกํ โหตูติ อิทฺธึ อธิฏฺฐาย ปาสาทกณฺณิเก ปาทงฺคุฏฺฐเกน
ปหริ, โส ปาสาโท ยถา นาม อุทกปิฏฺเฐ ฐปิตํ ปตฺตํ มุขวฏฺฏิยํ องฺคุลิยา
ปหฏํ อปราปรํ กมฺปติ จลติ น สนฺติฏฺฐติ, เอวเมว สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ
สมฺปเวธิ, ถมฺภปิฏฺฐิสงฺฆาฏกณฺณิกโคปานสิอาทีนิ กรกราติสทฺทํ มุญฺจนฺตานิ
ปติตุํ วิย อารทฺธานิ. เตน วุตฺตํ "สงฺกมฺเปสิ สมฺปกมฺเปสิ สมฺปเวเธสี"ติ.
อจฺฉริยพฺภูตจิตฺตชาตาติ อโห อจฺฉริยํ อโห อพฺภูตนฺติ เอวํ สญฺชาตอจฺฉริยพฺภูตา
เจว สญฺชาตตุฏฺฐิโน จ อเหสุํ อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺสา. สํวิคฺคนฺติ อุพฺพิคฺคํ
จลิตํ. โลมหฏฺฐชาตนฺติ ชาตโลมหํสํ, กญฺจนภิตฺติยํ ฐปิตมณินาคทนฺเตหิ วิย
อุทฺธคฺเคหิ โลเมหิ อากิณฺณสรีรนฺติ อตฺโถ. โลมหํโส จ นาเมส โสมนสฺเสนปิ
โหติ โทมนสฺเสนปิ, อิธ ปน โสมนสฺเสน ชาโต. เถโร หิ สกฺกสฺส โสมนสฺสเวเคน
สํเวเชตุํ ตํ ปาฏิหาริยมกาสิ. ตสฺมา โสมนสฺสเวเคน สํวิคฺคโลมหฏฺฐํ วิทิตฺวาติ
อตฺโถ.
    [๓๙๔] อิธาหํ มาริสาติ อิทานิสฺส ยสฺมา เถเรน โสมนสฺสสํเวคํ
ชนยิตฺวา ตมํ วิโนทิตํ, ตสฺมา สลฺลกฺเขตฺวา เอวมาห. เอโส นุ เต มาริส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑๒.
โส ภควา สตฺถาติ มาริส ตฺวํ กุหึ คโตสีติ วุตฺเต มยฺหํ สตฺถุ สนฺติกนฺติ
วเทสิ, อิมสฺมึ เทวโลเก เอกปาทเกน วิย ติฏฺฐสิ, ยํ ตฺวํ เอวํ วเทสิ, เอโส
นุ เต มาริส โส ภควา สตฺถาติ ปุจฺฉึสุ. สพฺรหฺมจารี เม เอโสติ เอตฺถ
กิญฺจาปิ เถโร อนคาริโย อภินีหารสมฺปนฺโน อคฺคสาวโก, สกฺโก อคาริโย,
มคฺคพฺรหฺมจริยวเสน ปเนเต สพฺรหฺมจาริโน โหนฺติ, ตสฺมา เอวมาห. อโห นูน
เต โส ภควา สตฺถาติ สพฺรหฺมจารี ตาว เต เอวํ มหิทฺธิโก, โส ปน เต
ภควา สตฺถา อโห นูน มหิทฺธิโกติ สตฺถุ อิทฺธิปาฏิหารยทสฺสเน ชาตาภิลาปา
หุตฺวา เอวมาหํสุ.
    [๓๙๕] ญาตญฺญตรสฺสาติ ๑- ปญฺญาตญฺญตรสฺส, สกฺโก หิ ปญฺญาตานํ
อญฺญตโร. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว, เทสนํ ปน ภควา ยถานุสนฺธิโตว ๒-
นิฏฺฐเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                    จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๐๓-๒๑๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=5203&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=5203&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=433
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=7915
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=9397
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=9397
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12