ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                       ๓. มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา
    [๔๔๙] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาเวทลฺลสุตฺตํ. ตตฺถ อายสฺมาติ
สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํ. มหาโกฏฺฐิโตติ ตสฺส เถรสฺส นามํ. ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ
ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโต. ทุปฺปญฺโญ ทุปฺปญฺโญติ เอตฺถ ปญฺญาย ทุฏฺฐํ นาม
นตฺถิ, อปฺปญฺโญ นิปฺปญฺโญติ อตฺโถ. กิตฺตาวตา นุ โขติ การณปริจฺเฉทปุจฺฉา,
กิตฺตเกน นุ โข เอวํ วุจจตีติ อตฺโถ. ปุจฺฉา จ นาเมสา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา
ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกามฺยตาปุจฺฉาติ
ปญฺจวิธา โหติ. ตาสํ อิทํ นานากรณํ:-
    "กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา, ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ
อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย
วิภูตาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา.
    กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา, ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ
ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ.
อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา.
    กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา, ปกติยา สํสยปกฺขนฺโน ๑- โหติ วิมติปกฺขนฺโน
เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ นุ โข, น นุ โข, กินฺนุโข, กถํ นุ โข"ติ, โส
วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา. ๒-
    "ตํ กึ มญฺญถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ อนิจฺจํ ภนฺเต"ติ ๓-
เอวรูปา อนุมตึ คเหตฺวา ธมฺมเทสนากาเล ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา นาม.
    "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา, กตเม จตฺตาโร"ติ ๔- เอวรูปา ภิกฺขุสํฆํ
สยเมว ปุจฺฉิตฺวา สยเมว วิสฺสชฺเชตุกามสฺส ปุจฺฉา กเถตุกามฺยตาปุจฺฉา นาม.
ตาสุ อิธ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา อธิปฺเปตา.
    เถโร หิ อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สยเมว ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตฺวา
สยํ วินิจฺฉินนฺโต อิทํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปสิ. เอกจฺโจ หิ
ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตุํเยว สกฺโกติ น นิจฺเฉตุํ, เอกจฺโจ นิจฺเฉตุํเยว ๕- สกฺโกติ
น สมุฏฺฐาเปตุํ, เอกจฺโจ อุภยํปิ น สกฺโกติ, เอกจฺโจ อุภยํปิ สกฺโกติ. เตสุ
เถโร อุภยํปิ สกฺโกติเยว. กสฺมา? มหาปญฺญตาย. มหาปญฺญํ นิสฺสาย หิ
อิมสฺมึ สาสเน สาริปุตฺตตฺเถโร, มหากจฺจายนตฺเถโร, ปุณฺณตฺเถโร,
กุมารกสฺสปตฺเถโร, อานนฺทตฺเถโร, อยเมว อายสฺมาติ สมฺพหุลา เถรา วิเสสฏฺฐานํ
อธิคตา, น หิ สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน
ภิกฺขุนา สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิตุํ, มหาปญฺญาย ปน สกฺกาติ ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สํสยปกฺขนฺโท  เอวมุปริปิ    ขุ. มหา. ๒๙/๗๐๐/๔๐๙ (สฺยา) ขุ.
@จูฬ. ๓๐/๑๒๒/๔๗ (สฺยา)   วินย. มหา. ๔/๒๑/๑๘ ปญฺจวคฺคิยกถา
@ สํ. มหา ๑๙/๓๙๐/๑๕๑ สุทฺธสุตฺต   ฉ.ม. นิจฺเฉตุํ    ม. สกฺโกติ เอวมุปริปิ
มหาปญฺญตาย สาริปุตฺตตฺเถโร ตํ ฐานํ อธิคโต, ปญฺญาย หิ เถเรน สทิโส
นตฺถิ, เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ
ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต"ติ. ๑-
    ตถา น สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน
ภิกฺขุนา ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส สพฺพญฺญุตญาเณน สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา
สมาเนตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชตุํ, มหาปญฺเญน ปน สกฺกาติ มหาปญฺญตาย
มหากจฺจายนตฺเถโร ตตฺถ ปฏิพโล ชาโต, เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ
วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจายโน"ติ. ๒-
    ตถา น สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน
ภิกฺขุนา ธมฺมกถํ กเถนฺเตน ทส กถาวตฺถูนิ อารภิตฺวา ๓- สตฺต วิสุทฺธิโย
วิภชนฺเตน ธมฺมกถํ กเถตุํ, มหาปญฺเญน ปน สกฺกาติ มหาปญฺญตาย ปุณฺณตฺเถโร
จตุปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา นิสินฺโน ลีลายนฺโต
ปุณฺณจนฺโท วิย ธมฺมกถํ กเถติ. ๔- เตเนว นํ ภควา เอคทคฺเค ฐเปสิ "เอตทคฺคํ
ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต"ติ. ๕-
    ตถา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ
ธมฺมกถํ ๖- กเถนฺโต อิโต วา เอตฺโต วา อนุกฺกมิตฺวา ยฏฺฐิโกฏึ คเหตฺวา
อนฺโธ วิย เอกปทิกํ ทณฺฑกเสตุํ อารุโฬฺห วิย จ คจฺฉติ, มหาปญฺโญ ปน
จตุปฺปาทิกํปิ ๗- คาถํ นิกฺขิปิตฺวา อุปมา จ การณานิ จ โอสาเรตฺวา ๘- เตปิฏกํ
พุทฺธวจนํ คเหตฺวา เหฏฺฐุปฺปริยํ กโรนฺโต กเถติ, ๙- มหาปญฺญตาย ปน
กุมารกสฺสปตฺเถโร จตุปฺปทิกคาถํปิ นิกฺขิปิตฺวา อุปมา จ การณานิ จ อาหริตฺวา
เตหิ สทฺธึ โยเชนฺโต ชาตสฺสเร ปญฺจวณฺณานิ กุสุมานิ ผุลฺลาเปนฺโต วิย
สิเนรุมตฺถเก วฏฺฏิสหสฺสํ เตลปฺปทีปํ ชาเลนฺโต วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๑๘๘/๒๓ เอตทคฺควคฺค      องฺ. เอกก. ๒๐/๑๙๗/๒๓ เอตทคฺควคฺค
@ ฉ.ม. อาหริตฺวา     ฉ.ม. ธมฺมํ กเถสิ    องฺ. เอกก. ๒๐/๑๙๖/๒๓ เอตทคฺควคฺค
@ ฉ.ม. ธมฺมํ         ฉ.ม. จตุปฺปทิกํ   ฉ.ม. อาหริตฺวา     ฉ.ม. กเถสิ
เหฏฺฐุปฺปริยํ กโรนฺโต กเถติ, เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ "เอตทคฺคํ
ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป"ติ. ๑-
    ตถา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ
จตูหิ มาเสหิ จตุปฺปทิกํปิ คาถํ คเหตุํ น สกฺโกติ, มหาปญฺโญ ปน เอกปเท
ฐตฺวา ปทสตํปิ ปทสหสฺสํปิ คณฺหาติ, อานนฺทตฺเถโร ปน มหาปญฺญตาย
เอกปทุทฺธาเร ฐตฺวา สกึเยว สุตฺวา ปุน อปุจฺฉนฺโต สฏฺฐิปทสหสฺสานิ ปณฺณรส
คาถาสหสฺสานิ วลฺลิยา ปุปฺผานิ อากฑฺฒิตฺวา คณฺหนฺโต วิย เอกปฺปหาเรเนว
คณฺหาติ, คหิตคหิตํ ปาสาเณ เลขิตเลขา ๒- วิย, สุวณฺณฆเฏ ปกฺขิตฺตสีหวสา
วิย จ คหิตากาเรเนว ติฏฺฐติ, เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ "เอตทคฺคํ
ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ คติมนฺตานํ ยทิทํ อานนฺโท. สติมนฺตานํ. ธิติ
มนฺตานํ. พหุสฺสุตานํ. อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ อานนฺโท"ติ. ๓-
    น หิ สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน
ภิกฺขุนา จตุปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส มตฺถกํ ปาปุณิตุํ, มหาปญฺเญน ปน สกฺกาติ
มหาปญฺญตาย มหาโกฏฺฐิตตฺเถโร อธิคมปริปุจฺฉาสวนปุพฺพโยคานํ วเสน
อนนฺตนยุสฺสทํ ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทํ ปตฺโต, เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ ยทิทํ
มหาโกฏฺฐิโต"ติ. ๔-
    อิติ เถโร มหาปญฺญตาย ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตุํปิ นิจฺเฉตุํปิ ๕- อุภยํปิ
สกฺโกติ, โส ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สยเมว สพฺพปเญฺห สมุฏฺฐาเปตฺวา สยํ
วินิจฺฉินนฺโต อิทํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปตฺวา "โสภนา วต อยํ
ธมฺมเทสนา, เชฏฺฐภาติเกน ธมฺมเสนาปตินา สทฺธึ สํสนฺเทสฺสามิ, ตโต อยํ
ทฺวินฺนํปิ อมฺหากํ เอกมติยา เอกชฺฌาสเยน ๖- ฐปิตา อติครุกา ภวิสฺสติ
ปาสาณจฺฉตฺตสทิสา, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถิกานํ ติตฺเถ ฐปิตนาวา วิย สคฺคคมนตฺถิกานํ ๗-
สหสฺสยุตฺตอาชญฺญรโถ วิย พหูปการา ภวิสฺสตี"ติ ทิฏฺฐสํสนฺทนตฺถํ ปญฺหํ
ปุจฺฉิ. เตน วุตฺตํ "ตาสุ อิธ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา อธิปฺเปตา"ติ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๙/๒๕    ฉ.ม. ขตเลขา     องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕
@ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๘/๒๕    ฉ.ม. นิจฺเฉตุมฺปีติ
@ ฉ.ม. เอกชฺฌาสเยน จ    ฉ.ม. มคฺคคมนตฺถิกานํ
    นปฺปชานาตีติ เอตฺถ ยสฺมา นปฺปชานาติ, ตสฺมา ทุปฺปญฺโญติ วุจฺจตีติ
อยมตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิทํ ทุกฺขนฺติ นปฺปชานาตีติ อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ
ทุกฺขํ, อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ ๑- นตฺถีติ ทุกฺขสจฺจํ ยาถาวสรสลกฺขณโต นปฺปชานาติ.
อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อิโต ทุกฺขํ สมุเทตีติ ปวตฺติทุกฺขปฺปภาวิกา ๒- ตณฺหา
สมุทยสจฺจนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณโต นปฺปชานาติ. อยํ ทุกฺขนิโรโธติ อิทํ ทุกฺขํ
อยํ ทุกฺขสมุทโย จ อิทํ นาม ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌตีติ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ
นิพฺพานํ นิโรธสจฺจนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณโต นปฺปชานาติ. อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี
ปฏิปทาติ อยํ ปฏิปทา ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉตีติ มคฺคสจฺจํ ยาถาวสรสลกฺขณโต
นปฺปชานาตีติ. อนนฺตรวาเรปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สงฺเขปโต
ปเนตฺถ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานิโก ปุคฺคโล กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
    อยํ หิ อาจริยสนฺติเก จตฺตาริ สจฺจานิ สวนโต อุคฺคณฺหาติ, ฐเปตฺวา
ตณฺหํ เตภูมิกา ธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํ
นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขสจฺจํ ปริชานนฺโต สมุทยสจฺจํ ปชหนฺโต นิโรธปาปโน มคฺโค
มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ อุคฺคหิตฺวา ๓- อภินิวิสติ. ตตฺถ ปุริมานิ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ,
ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏ, ตสฺมา อยํ อภินิวิสมาโน
ทุกฺขสจฺเจ อภินิวิสติ.
    ทุกฺขสจฺจํ นาม รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธาติ ววตฺถเปตฺวา จตุธาตุกมฺมฏฺฐานวเสน ๔-
โอตริตฺวา "จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ
รูปนฺ"ติ ววตฺถเปติ. ตทารมฺมณา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ
นามนฺติ เอวํ ยมกตาลกฺขนฺธํ ฉินฺทนฺโต วิย "เทฺวเยว ๕- ธมฺมา นามรูปนฺ"ติ
ววตฺถเปติ. ตํ ปเนตํ น อเหตุกํ สเหตุกํ สปฺปจฺจยํ, โก จสฺส ปจฺจโย อวิชฺชาทโย
ธมฺมาติ เอวํ ปจฺจเย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม จ ววตฺถเปตฺวา "สพฺเพปิ
ธมฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา"ติ อนิจฺจลกฺขณํ อาโรเปติ, ตโต
อุทยวยปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขาติ, ๖- วเส อวตฺตนกาเรน ๗- อนตฺตาติ
ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สมฺมสนฺโต โลกุตฺตรํ มคฺคํ ปาปุณาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  สี.สมุเทติ ปวตฺเตตีติ ทุกฺขปฺปภาวิกา
@ ฉ.ม. อุคฺคเหตฺวา   ฉ.ม. ธาตุกมฺมฏฐานวเสน    ฉ.ม. เทฺว
@ ฉ.ม. ทุกฺขา   ฉ.ม. อวสวตฺตนากาเรน
    มคฺคกฺขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน
อภิสเมติ. ทุกฺขํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ
สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน
อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน มคฺคํ
ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. โส ตีณิ สจฺจานิ กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธํ อารมฺมณโต.
ตสฺมึ จสฺส ผลกฺขเณ ๑- อหํ ทุกฺขํ ปริชานามิ, สมุทยํ ปชหามิ, นิโรธํ
สจฺฉิกโรมิ, มคฺคํ ภาเวมีติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ. เอตสฺส
ปน ปริคฺคณฺหนฺตสฺเสว มคฺโค ตีสุ สจฺเจสุ ปริญฺญาทิกิจฺจํ สาเธนฺโตว นิโรธํ
อารมฺมณโต ปฏิวิชฺฌตีติ.
    ตสฺมา ปญฺญวาติ วุจฺจตีติ เอตฺถ เหฏฺฐิมโกฏิยา โสตาปนฺโน อุปริมโกฏิยา
ขีณาสโว ปญฺญวาติ นิทฺทิฏฺโฐ. โย ปน เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปาลิโต จ
อฏฺฐกถาโต ๒- จ อนุสนฺธิโต จ ปุพฺพาปรโต จ อุคฺคณฺหิตฺวา เหฏฺฐุปฺปริยํ
กโรนฺโต วิจรติ, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตาวเสน ปริคฺคหมตฺตํปิ นตฺถิ, อยํ ปญฺญวา
นาม, ทุปฺปญฺโญ นามาติ? วิญฺญาณจริโต นาเมส, ปญฺญวาติ น วตฺตพฺโพ.
อถ โย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สมฺมสนฺโต อชฺช อชฺเชว
อรหตฺตนฺติ วิจรติ, ๓- อยํ ปญฺญวา นาม, ทุปฺปญฺโญ นามาติ? ภชาปิยมาโน
ปญฺญวาปกฺขํ ภชติ. สุตฺเต ปน ปฏิเวโธว กถิโต.
    วิญฺญาณํ วิญฺญาณนฺติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? เยน วิญฺญาเณน สงฺขาเร
สมฺมสิตฺวา เอส ปญฺญวา นาม ชาโต, ๔- ตทสฺส อาคมนวิปสฺสนา วิญฺญาณํ
กมฺมการกจิตฺตํ ๔- ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ. สุขนฺติปิ วิชานาตีติ สุขเวทนํปิ
วิชานาติ. อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อิมินา เถโร "สุขํ เวทนํ เวทยมาโน สุขํ
เวทนํ เวทยามีติ ปชานาตี"ติอาทินา ๕- นเยน อาคตเวทนาวเสน อรูปกมฺมฏฺฐานํ
กเถสิ. ตสฺสตฺโถ สติปฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
    สํสฏฺฐาติ เอกุปฺปาทาทิลกฺขเณน สํโยคฏฺเฐน ๖- สํสฏฺฐา, อุทาหุ วิสํสฏฺฐาติ
ปุจฺฉติ. เอตฺถ จ เถโร มคฺคปญฺญญฺจ วิปสฺสนาวิญฺญาณญฺจาติ อิเม เทฺว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขเณ        ฉ.ม. อตฺถโต
@ ฉ.ม. จรติ       ๔.๔. สี. ตทสฺส อาคมนียวิปสฺสนาวิญฺญาณกมฺมการกจิตฺตํ
@ ม.มู. ๑๒/๑๑๓/๘๒ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐาน     สี. สํสคฺเคน
โลกิยโลกุตฺตเร ธมฺเม มิสฺเสตฺวา ภูมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา สมยํ อชานนฺโต วิย
ปุจฺฉตีติ น เวทิตพฺโพ. มคฺคปญฺญาย ปน มคฺควิญฺญาเณน วิปสฺสนาปญฺญาย
จ วิปสฺสนาวิญฺญาเณเนว สทฺธึ สํสฏฺฐภาวํ ปุจฺฉตีติ เวทิตพฺโพ. เถโรปิสฺส
ตเมวตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺโต อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐาติอาทิมาห. ตตฺถ น จ ลพฺภา อิเมสํ
ธมฺมานนฺติ อิเมสํ โลกิยมคฺคกฺขเณปิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณปิ เอกโต อุปฺปนฺนานํ
ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ. วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวาติ วิสุํ วิสุํ กตฺวา
วินิวตฺเตตฺวา ๑- อารมฺมณโต วา วตฺถุโต วา อุปฺปาทโต วา นิโรธโต วา นานากรณํ
ทสฺเสตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. เตสํ เตสํ ปน ธมฺมานํ วิสโย นาม อตฺถิ. โลกิยธมฺมํ
ปตฺวา หิ จิตฺตํ เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, โลกุตฺตรํ ปตฺวา ปญฺญา.
    สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ หิ โลกิยธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต "ภิกฺขุ ตฺวํ กตมํ ปญฺญํ
อธิคโต, กึ ปฐมมคฺคปญฺญํ, อุทาหุ ทุติยตติยจตุตฺถมคฺคปญฺญนฺ"ติ น เอวํ ปุจฺฉติ.
กึผสฺโส ตฺวํ ภิกฺขุ กึเวทโน กึสญฺโญ กึเจตโนติ น จ ปุจฺฉติ, จิตฺตวเสน ปน
"กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขู"ติ ๒- ปุจฺฉติ. กุสลากุสลํ ปญฺญาเปนฺโตปิ "มโนปุพฺพงฺคมา
ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา"ติ ๓- จ "กตเม ธมฺมา กุสลา. ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ
กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ ๔- จ เอวํ จิตฺตวเสเนว ปญฺญาเปติ. โลกุตฺตรํ
ปุจฺฉนฺโต ปน กึผสฺโส ตฺวํ ภิกฺขุ, กึเวทโน, กึสญฺโญ, กึเจตโนติ น ปุจฺฉติ.
กตมา เต ภิกฺขุ ปญฺญา อธิคตา, กึ ปฐมมคฺคปญฺญา, อุทาหุ
ทุติยตติยจตุตฺถมคฺคปญฺญาติ เอวํ ปญฺญาวเสเนว ปุจฺฉติ.
    อินฺทฺริยสํยุตฺเตปิ "ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว อินฺทฺริยานิ, กตมานิ ปญฺจ,
สทฺธินฺทฺริยํ วิริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ. กตฺถ จ
ภิกฺขเว สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ
ทฏฺฐพฺพํ. กตฺถ จ ภิกฺขเว วิริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ เอตฺถ
วิริยินฺทฺริย ทฏฺฐพฺพํ. กตฺถ จ ภิกฺขเว สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ
สติปฏฺฐาเนสุ เอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ. กตฺถ จ ภิกฺขเว สมาธินฺทฺริยํ
ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ ฌาเนสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วินิวฏฺเฏตฺวา         วินย. ๑/๑๔๖/๘๑,๑๕๓/๘๕,๑๕๖/๘๙
@ ขุ.ธ. ๒๕/๑/๑๕ จกฺขุปาลตฺเถรวตฺถุ    อภิ. สํ. ๓๔/๑/๒๑ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ
เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ. กตฺถ จ ภิกฺขเว ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ
อริยสจฺเจสุ เอตฺถ ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ ๑- เอวํ สวิสยสฺมึเยว
โลกิยโลกุตฺตรา ธมฺมา กถิตา.
    ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ราชาติ ราชปญฺจเมสุ สหาเยสุ นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามาติ วีถึ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร
จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว "อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ,
คนฺธมาลาลการาทีนิ เทถา"ติ เคเห วิจาเรติ. ทุติยสฺส ตติยสฺส จตุตฺถสฺส
เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว "อิเมสํ ขาทนียํ
โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา"ติ เคเห วิจาเรติ. อถ สพฺพปจฺฉา
รญฺโญ เคหํ คตกาเล กิญฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโรว, อิมสฺมึ ปน กาเล
อตฺตโน เคเหเยว "อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ
เทถา"ติ วิจาเรติ, เอวเมวํ โข สทฺธาปญฺจมเกสุ อินฺทฺริเยสุ เตสุ สหาเยสุ
เอกโต วีถึ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปฐมสฺส เคเห
อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ โสตาปตฺติยงฺคานิ
ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ
ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ,
เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหณลกฺขณํ วิริยินฺทฺริยเมว
เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ตติยสฺส เคเห
อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺฐานานิ
ปตฺวา อุปฏฺฐานลกฺขณํ สตินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ
ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ,
เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานวิโมกฺเข ปตฺวา อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธินฺทฺริยเมว
เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ
คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, ราชาว เคเห วิจาเรติ,
เอวเมว อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ
ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  สํ. มหา. ๑๙/๔๗๘/๑๗๒ ทฏฺฐพฺพสุตฺต
    อิติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺเค ฐปิโต มหาโกฏฺฐิตตฺเถโร โลกิยธมฺมํ
ปุจฺฉนฺโต จิตฺตํ เชฏฺฐกํ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปุจฺฉิ, โลกุตฺตรธมฺมํ
ปุจฺฉนฺโต ปญฺญํ เชฏฺฐกํ ปญฺญํ ปุพฺพงฺคมํ  กตฺวา ปุจฺฉิ, ธมฺมเสนาปติ-
สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว วิสฺสชฺเชสีติ.
    ยญฺจาวุโส ๑- ปชานาตีติ ยํ จตุสจฺจธมฺมํ อิทํ ทุกฺขนฺติอาทินา นเยน
มคฺคปญฺญา ปชานาติ. ตํ วิชานาตีติ มคฺควิญฺญาณํปิ ตเถว ตํ วิชานาติ. ยํ
วิชานาตีติ ยํ สงฺขารคตํ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปสฺสนาวิญฺญาณํ วิชานาติ.
ตํ ปชานาตีติ วิปสฺสนาปญฺญาปิ ตเถว ตํ ปชานาติ. ตสฺมา อิเม ธมฺมาติ เตน
การเณน อิเม ธมฺมา. สํสฏฺฐาติ เอกุปฺปาทเอกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณตาย
สํสฏฺฐา.
    ปญฺญา ภาเวตพฺพาติ อิทํ มคฺคปญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตํ ปน
วิญฺญาณํ ตาย สทฺธึ ภาเวตพฺพเมว โหติ. วิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยนฺติ อิทํ
วิปสฺสนาวิญฺญาณํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา ปน ปญฺญา เตน สทฺธึ
ปริชานิตพฺพาว โหติ.
    [๔๕๐] เวทนา เวทนาติ อิทํ กสฺมา ปุจฺฉติ? เวทนาลกฺขณํ ปุจฺฉิสฺสามีติ
ปุจฺฉติ. เอวํ สนฺเตปิ เตภูมิกสมฺมสนวิจารเวทนาว ๒- อธิปฺเปตาติ สลฺลกฺเขตพฺพา.
สุขมฺปิ เวเทตีติ สุขํ อารมฺมณํ เวเทติ อนุภวติ. ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว
นโย. "รูปญฺจ หิทํ มหาลิ เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส, ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ
อนวกฺกนฺตํ สุเขน, นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข มหาลิ
รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ
สารชฺชนฺติ, สาราคา สํยุชฺชนฺติ, สํโยคา สงฺกิลิสฺสนฺติ. เวทนา จ หิทํ, ฯเปฯ
สญฺญา ฯเปฯ สงฺขารา ฯเปฯ วิญฺญาณญฺจ หิทํ มหาลิ เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส
ฯเปฯ สงฺกิลิสฺสนฺตี"ติ ๓- อิมินา หิ ๔- มหาลิสุตฺตปริยาเยน อิธ อารมฺมณํ สุขํ
ทุกฺขมทุกฺขมสุขนฺติ กถิตํ. อปิจ ปุริมสุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา สุขา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยํ หาวุโส        สี. เตภูมกสมฺมสนวาเร เวทนา
@ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๑๐/๕๗ มหาลิสุตฺต     สี.,อิ. อิมินาปิ
เวทนา เวเทติ, ปุริมํ ทุกฺขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา ทุกฺขา เวทนา
เวเทติ, ปุริมํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา อทุกฺขมสุขา เวทนา
เวเทตีติ เอวํ เจตฺถ ๑- อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เวทนาเยว หิ เวเทติ, น อญฺโญ โกจิ
เวทิตา นาม อตฺถีติ วุตฺตเมตํ.
    สญฺญา สญฺญาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? สญฺญาย ๒- ลกฺขณํ. กึ สพฺพตฺถกสญฺญายาติ?
สญฺญาย  ๒- ลกฺขณนฺติปิ สพฺพตฺถกสญฺญาย ลกฺขณนฺติปิ เอกเมเวตํ, เอวํ สนฺเตปิ
เตภูมิกสมฺมสนวิจารสญฺญาว ๓- อธิปฺเปตาติ สลฺลกฺเขตพฺพา. นีลกมฺปิ สญฺชานาตีติ
นีลปุปฺเผ วา วตฺเถ วา ปริกฺมมํ กตฺวา อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺโต
ปชานาติ. ๔- อิมสฺมึ หิ อตฺเถ ปริกมฺมสญฺญาปิ อุปจารสญฺญาปิ อปฺปนาสญฺญาปิ
วฏฺฏติ, นีเล นีลนฺติ อุปฺปชฺชนสญฺญาปิ วฏฺฏติเยว. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย.
    ยา จาวุโส เวทนาติ เอตฺถ เวทนา สญฺญา วิญฺญาณนฺติ อิมานิ ตีณิ
คเหตฺวา ปญฺญา กสฺมา น คหิตาติ? อสพฺพสงฺคาหิกตฺตา. ปญฺญาย หิ คหิตาย
ปญฺญาสมฺปยุตฺตเวทนาทโย ๕- ลพฺภนฺติ, โน วิปฺปยุตฺตา. ตํ ปน อคเหตฺวา
อิเมสุ คหิเตสุ ปญฺญาสมฺปยุตฺตา จ วิปฺปยุตฺตา จ อนฺตมโส เทฺว ปญฺจวิญฺญาณ-
ธมฺมาปิ ลพฺภนฺติ. ยถา หิ ตโย ปุริสา สุตฺตํ สุตฺตนฺติ วเทยฺยุํ, จตุตฺโถ
รตนาวุตสุตฺตนฺติ. เตสุ ปุริมา ตโย ตกฺกคตํปิ ปริตกฺกาทิคตํปิ ๖- ยงฺกิญฺจิ
พหุสุตฺตํ ลภนฺติ อนฺตมโส มกฺกฏสุตฺตํปิ. รตนาวุตสุตฺตํปิ ปริเยสนฺโต มนฺทํ
ลภติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. เหฏฺฐโต วา ปญฺญา วิญฺญาเณน สทฺธึ
สมฺปโยคํ  ๗- ลภิตฺวา วิสฏฺฐาติ วิสฏฺฐตฺตา จ ๗- อิธ น คหิตาติ วทนฺติ.
ยญฺจาวุโส ๘- เวเทตีติ ยํ อารมฺมณํ เวทนา เวเทติ, สญฺญาปิ ตเทว สญฺชานาติ.
ยํ สญฺชานาตีติ ยํ อารมฺมณํ สญฺญา สญฺชานาติ, วิญฺญาณํปิ ตเทว วิชานาตีติ
อตฺโถ.
    อิทานิ สญฺชานาติ วิชานาติ ปชานาตีติ เอตฺถ วิเสสาวิเสโส ๙- เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส, ชานาตีติ ปทํ ปน อวิเสโส. ตสฺสาปิ ชานนตฺเถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวเมตฺถ    ฉ.ม. สพฺพสญฺญาย    ฉ.ม....จารสญฺญาว
@ ฉ.ม. สญฺชานาติ    ฉ.ม. ปญฺญาย สมฺปยุตฺตาว เวทนาโย  ฉ.ม. ปฏิวฏฺฏกาทิคตมฺปิ
@๗-๗ ฉ.ม. ลภาปิตา วิสฏฺฐตฺตาว    ฉ.ม. ยํ หาวุโส     ฉ.ม. วิเสโส
วิเสโส เวทิตพฺโพ. สญฺญา หิ นีลาทิวเสน อารมฺมณํ สญฺชานนมตฺตเมว, อนิจฺจํ
ทุกฺขมนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. วิญฺญาณํ นีลาทิวเสน
อารมฺมณํ เจว วิชานาติ, ๑- อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา
ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. ปญฺญา นีลาทิวเสน อารมฺมณํปิ
สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธํปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวํ
ปาเปตุํปิ สกฺโกติ.
    ยถา หิ เหรญฺญิกผลเก กหาปณราสิมฺหิ กเต อชาตพุทฺธิทารโก คามิกปุริโส
มหาเหรญฺญิโกติ ตีสุ ชเนสุ โอโลเกตฺวา ฐิเตสุ อชาตพุทฺธิทารโก กหาปณานํ
จิตฺตวิจิตฺตจตุรสฺสมณฺฑลเภทเมว ๒- ชานาติ, อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ
รตนสมฺมตนฺติ น ชานาติ. คามิกปุริโส วิจิตฺตาทิภาวํ จ ๓- ชานาติ มนุสฺสานํ
อุปโภคปริโภครตนสมฺมตภาวํ จ. "อยํ กูโฏ ๔- อยํ อจฺเฉโก อยํ ผรุโส ๔- อยํ
สโณฺห"ติ ปน น ชานาติ. มหาเหรญฺญิโก จิตฺตาทิภาวํปิ รตนสมฺมตภาวํปิ
กูฏาทิภาวํปิ ชานาติ, ชานนฺโต จ ปน นํ รูปํ ทิสฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสฺส
สทฺทํ สุตฺวาปิ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ, รสํ สายิตฺวาปิ, หตฺเถน ครุลหุภาวํ
อุปธาเรตฺวาปิ อสุกคาเม กโตติปิ ชานาติ, อสุกนิคเม อสุกนคเร อสุกชาตสฺสเร ๕-
อสุกปพฺพตจฺฉายาย อสุกนทีตีเร กโตติปิ, อสุกาจริเยน กโตติปิ ชานาติ. เอวเมว
สญฺญา อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมตฺตเมว
สญฺชานาติ. วิญฺญาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณํปิ
สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธํปิ ปาเปติ. ปญฺญา มหาเหรญฺญิกสฺส
กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณํปิ สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน
ลกฺขณปฏิเวธํปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวํปิ ปาเปติ, โส ปน เนสํ
วิเสโส ทุปฺปฏิวิชฺโฌ.
    เตนาห อายสฺมา นาคเสโน "ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตนฺติ, กึ
ภนฺเต นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ. ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตํ. อิเมสํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สญฺชานาติ     ฉ.ม....มณฺฑลภาวเมว    ฉ.ม. จิตฺตาทิภาวํ เจว
@๔-๔ ฉ.ม. อยํ เฉโก อยํ กรโต     ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ,
อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺตนฺ"ติ. ๑- ยถา หิ
ติลเตลํ, สาสปเตลํ, มธุกเตลํ, เอรณฺฑกเตลํ, วสาเตลนฺติ อิมานิ ปญฺจ เตลานิ
เอกจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ ยมกมนฺเถหิ มนฺเถตฺวา ตโต อิทํ ติลเตลํ, อิทํ
สาสปเตลนฺติ เอเกกสฺส ปาฏิเยกฺกํ อุทฺธรณํ นาม ทุกฺกรํ, อิทํ ตโต ทุกฺกรตรํ.
ภควา ปน สพฺพญฺญุตญาณสฺส สุปฏิวิทฺธตฺตา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา อิเมสํ
อรูปีนํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาสิ. ปญฺจนฺนํ
มหานทีนํ สมุทฺทํ ปวิฏฺฐฏฺฐาเน "อิทํ คงฺคาย อุทกํ อิทํ ยมุนายา"ติ เอวํ
ปาฏิเยกฺกํ อุทกอุทฺธรเณนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    [๔๕๑] นิสฺสฏฺเฐนาติ นิสฺสเฏน ปริจฺจตฺเตน วา. ตตฺถ นิสฺสเฏนาติ
อตฺเถ สติ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหีติ นิสฺสกฺกวจนํ. ปริจฺจตฺเตนาติ อตฺเถ สติ กรณวจนํ
เวทิตพฺพํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ นิสฺสริตฺวา มโนทฺวาเร
ปวตฺเตน ปญฺจหิ วา อินฺทฺริเยหิ ตสฺส วตฺถุภาวํ อนุปคมนตาย ปริจฺจตฺเตนาติ.
ปริสุทฺเธนาติ นิรุปกฺกิเลเสน. มโนวิญฺญาเณนาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตน.
กึ เนยฺยนฺติ กึ ชานิตพฺพํ, "ยงฺกิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺมนฺ"ติอาทีสุ ๒- หิ
ชานิตพฺพํ เนยฺยนฺติ วุตฺตํ. อากาสานญฺจายตนํ เนยฺยนฺติ กถํ รูปาวจร-
จตุตฺถชฺฌานจิตฺเตน อรูปาวจรสมาปตฺติ เนยฺยาติ? รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน ฐิเตน
อรูปาวจรสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺกา โหติ. เอตฺถ ฐิตสฺส หิ สา อิชฺฌติ,
ตสฺมา "อากาสานญฺจายตนํ เนยฺยนฺ"ติอาทิมาห. อถ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ
กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ปาฏิเยกฺกํ อภินิเวสาภาวโต. ตตฺถ หิ กลาปโต นยโต
สมฺมสนํ ลภติ, ๓- ธมฺมเสนาปติสทิสสฺสาปิ หิ ภิกฺขุโน ปาฏิเอกฺกํ ๔- อภินิเวโส
น ชายติ, ตสฺมา เถโรปิ "เอวํ กิรีเม ๕- ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา
ปฏิเวนฺตี"ติ ๖- กลาปโต นยโต สมฺมสิตฺวา วิสฺสชฺเชสีติ. ภควา ปน
สพฺพญฺญุตญาณสฺส หตฺถคตตฺตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยํปิ ปโรปณฺณาสธมฺเม
@เชิงอรรถ:  ขุ. มิลินฺท. ๑๖/๙๔ (พม่า)     ขุ. มหา. ๒๙/๓๒๐/๒๑๗ (สฺยา)   ฉ.ม. ลพฺภติ
@ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกํ      ฉ.ม. กิรเม    ม. อุปริ. ๑๔/๙๔/๔๘ อนุปทสุตฺต
ปาฏิเอกฺกํ องฺคุทฺธาเรเนว อุทฺธริตฺวา "ยาวตา สญฺญาสมาปตฺติโย, ตาวตา
อญฺญาปฏิเวโธ"ติ อาห.
    ปญฺญาจกฺขุนา ปชานาตีติ ทสฺสนปรินายกฏฺเฐน จกฺขุภูตาย ปญฺญาย
ปชานาติ. ตตฺถ เทฺว ปญฺญา สมาธิปญฺญา วิปสฺสนาปญฺญา จ. สมาธิปญฺญาย
กิจฺจโต อสมฺโมหโต จ ปชานาติ. วิปสฺสนาปญฺญาย ลกฺขณปฏิเวเธน อารมฺมณโต
ชานนํ กถิตํ. กิมตฺถิยาติ โก เอติสฺสา อตฺโถ. อภิญฺญตฺถาติอาทีสุ
อภิญฺเญยฺยธมฺเม อภิชานาตีติ อภิญฺญตฺถา. ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริชานาตีติ
ปริญฺญตฺถา. ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปชหตีติ ปหานตฺถา. สา ปเนสา โลกิยาปิ อภิญฺญตฺถา จ
ปริญฺญตฺถา จ วิกฺขมฺภนโต ปหานตฺถา. โลกุตฺตราปิ อภิญฺญตฺถา จ ปริญฺญตฺถา จ
สมุจฺเฉทโต ปหานตฺถา. ตตฺถ โลกิยา กิจฺจโต จ อสมฺโมหโต จ ปชานาติ,
โลกุตฺตรา อสมฺโมหโต.
    [๔๕๒] สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปาทายาติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิยา จ
มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา จ. ปรโต จ โฆโสติ สปฺปายธมฺมสฺสวนํ. โยนิโส จ มนสิกาโรติ
อตฺตโน อุปายมนสิกาโร ตตฺถ สาวเกสุปิ ธมฺมเสนาปติโน เทฺว ปจฺจยา ลทฺธุํ
วฏฺฏนฺติเยว. เถโร หิ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขยฺยํ ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ
อตฺตโน ธมฺมตาย อณุมตฺตมฺปิ กิเลสํ ปชหิตุํ นาสกฺขิ. "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติ ๑-
อสฺสชิตฺเถรโต อิมํ คาถํ สุตฺวาวสฺส ปฏิเวโธ ชาโต. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปน
สพฺพญฺญูพุทฺธานญฺจ ปรโตโฆสกมฺมํ นตฺถิ, โยนิโสมนสิการสฺมึเยว ฐตฺวา
ปจฺเจกโพธิญฺจ สพฺพญฺญุตญาณญฺจ นิพฺพตฺเตนฺติ.
    อนุคฺคหิตาติ ลทฺธูปการา. สมฺมาทิฏฐีติ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ. ผลกฺขเณ
นิพฺพตฺตา เจโตวิมุตฺติผลํ อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลา. ตเทว เจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ
ผลํ อานิสํโส อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลานิสํสา. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ
จตุตฺถผลํ ๒- ปญฺญาวิมุตฺติ นาม อวเสสา ธมฺมา เจโตวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา.
สีลานุคฺคหิตาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ. สุตนฺติ สปฺปายธมฺมสฺสวนํ.
สากจฺฉาติ กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทกถา. สมโถติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐสมาปตฺติโย.
@เชิงอรรถ:  วินย. มหา. ๔/๖๐/๕๒          ฉ.ม. จตุตฺถผลปญฺญา
วิปสฺสนาติ สตฺตวิธา อนุปสฺสนา. จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ หิ ปูเรนฺตสฺส,
สปฺปายธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตสฺส, กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนํ ฉินฺทนฺตสฺส, วิปสฺสนาปาทกาสุ
อฏฺฐสมาปตฺตีสุ กมฺมํ กโรนฺตสฺส, สตฺตวิธํ อนุปสฺสนํ ภาเวนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค
อุปฺปชฺชิตฺวา ผลํ เทติ,
    ยถา หิ มธุรํ อมฺพปกฺกํ ปริภุญฺชิตุกาโม อมฺพโปตกสฺส สมนฺตา
อุทกโกฏฺฐกํ ถิรํ กตฺวา พนฺธติ. ฆฏํ คเหตฺวา กาเลน กาลํ อุทกํ อาสิญฺจติ.
อุทกสฺส อนิกฺขมนตฺถํ มริยาทํ ถิรํ กโรติ. ยา โหติ สมีเป วลฺลิ วา สุกฺขทณฺฑโก
วา กิปิลฺลิกปุโฏ วา มกฺกฏกชาลํ วา, ตํ อปเนติ. ขณิตฺตึ คเหตฺวา กาเลน
กาลํ มูลานิ ปริขนติ. ๑- เอวมสฺส อปฺปมตฺตสฺส อิมานิ ปญฺจ การณานิ กโรโต
โส อมฺโพ วฑฺฒิตฺวา ผลํ เทติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. รุกฺขสฺส สมนฺตโต
โกฏฺฐกพนฺธนํ วิย หิ จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ ๒- ทฏฺฐพฺพํ, กาเลน กาลํ อุทกสิญฺจนํ
วิย ธมฺมสฺสวนํ, มริยาทาย ถิรภาวกรณํ วิย สมโถ, สมีเป วลฺลิอาทินีหรณํ
วิย ๓- กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนํ, กาเลน กาลํ ขณิตฺตึ คเหตฺวา มูลขนนํ ๔-
วิย สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ ภาวนา, เตหิ ปญฺจหิ การเณหิ อนุคฺคหิตสฺส
อมฺพรุกฺขสฺส มธุรผลทานกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อิเมหิ ปญฺจหิ ธมฺเมหิ
อนุคฺคหิตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อรหตฺตผลทานํ เวทิตพฺพํ.
    [๔๕๓] กติ ปนาวุโส ภวาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? มูลเมว คโต อนุสนฺธิ,
ทุปฺปญฺโญ เยหิ ภเวหิ น อุฏฺฐาติ, เต ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กามภโวติ
กามภวูปคํ กมฺมํปิ กมฺมาภินิพฺพตฺตา อุปาทินฺนกฺขนฺธาปีติ อุภยเมกโต กตฺวา
กามภโวติ อาห. รูปารูปภเวสุปิ เอเสว นโย. อายตินฺติ อนาคเต. ปุนพฺภวาย ๕-
อภินิพฺพตฺตีติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. อิธ วฏฺฏํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. ตตฺร
ตตฺราภินนฺทนาติ สทฺทาภินนฺทนาติ เอวํ ตหึ ตหึ อภินนฺทนา, กรณวจเน
เจตํ ปจฺจตฺตํ. ตตฺร ตตฺราภินนฺทนาย ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
เอตฺตาวตา หิ คมนํ โหติ, อาคมนํ โหติ, คมนาคมนํ โหติ, วฏฺฏํ วตฺตตีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริขณติ      ฉ.ม. สีลํ     ฉ.ม. วลฺลิอาทีนํ หรณํ วิย
@ ฉ.ม. มูลขณนํ      ฉ.ม. ปุนพฺภวสฺส
วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิ. อิทานิ วิวฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต "กถํ
ปนาวุโส"ติอาทิมาห. ตสฺส วิสฺสชฺชเน อวิชฺชาวิราคาติ อวิชฺชาย ขยนิโรเธน.
วิชฺชุปฺปาทาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชาย อุปฺปาเทน. กึ อวิชฺชา ปุพฺเพ นิรุทฺธา, อถ
วิชฺชา ปุพฺเพ อุปฺปนฺนาติ? อุภยเมตํ น วตฺตพฺพํ. ทีปุชฺชลเนน อนฺธการวิคโม วิย
วิชฺชุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุทฺธาว โหติ. ตณฺหานิโรธาติ ตณฺหาย ขยนิโรเธน.
ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหตีติ เอวํ อายตึ ปุนพฺภวสฺส อภินิพฺพตฺติ น โหติ, คมนํ
อาคมนํ คมนาคมนํ น โหติ, ๑- วฏฺฏํ น วตฺตตีติ วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิ.
    [๔๕๔] กตมํ ปนาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อุภโตภาควิมุตฺโต ภิกฺขุ
กาเลน กาลํ นิโรธํ สมาปชฺชติ, ตสฺส นิโรธปาทกํ ปฐมชฺฌานํ ปุจฺฉิสฺสามีติ
ปุจฺฉติ. ปฐมํ ฌานนฺติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสมาปชฺชนเกน ภิกฺขุนา
องฺคววตฺถานํ โกฏฺฐาสปริจฺเฉโท นาม ชานิตพฺโพ, อิทํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ
ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกนฺติ องฺคววตฺถานํ โกฏฺฐาสปริจฺเฉทํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ.
วิตกฺโกติอาทีสุ ปน อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, อนุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร,
ผรณลกฺขณา ปีติ, สาตลกฺขณํ สุขํ, อวิกฺเขปลกฺขณา จิตฺเตกคฺคตาติ อิเม ปญฺจ
ธมฺมา วตฺตนฺติ. กตงฺควิปฺปหีนนฺติ อิธ ปน กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสมาปชฺชนเกน
ภิกฺขุนา อุปการานุปการานิ องฺคานิ ชานิตพฺพานิ, ตานิ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ,
วิสฺสชฺชนํ ปเนตฺถ ปากฏเมว. อิติ เหฏฺฐา นิโรธปาทกํ ปฐมชฺฌานํ คหิตํ,
อุปริ ตสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺส ๒-
อนฺตรา ปน ฉ สมาปตฺติโย สงฺขิตฺตา, นยํ วา ทสฺเสตฺวา วิสฺสฏฺฐาติ
เวทิตพฺพา.
    [๔๕๕] อิทานิ วิญฺญาณนิสฺสเย ปญฺจปฺปสาเท ปุจฺฉนฺโต ปญฺจิมานิ
อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ โคจรวิสยนฺติ โคจรภูตํ วิสยํ. อญฺญมญฺญสฺสาติ จกฺขุโสตสฺส
โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอเกกสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภติ. สเจ หิ นีลาทิเภทํ
รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย "อิงฺฆ ตาว นํ ววตฺถเปหิ
วิภาเวหิ, กึ นาเมตํ อารมฺมณนฺ"ติ. จกฺขุวิญฺญาณมฺปิ ๓- วินา มุเขน อตฺตโน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปจฺฉิชฺชติ     ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. จกฺขุวิญฺญาณํ หิ
ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย "อเร อนฺธพาล วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน
อญฺญตฺร มยา กุหึ เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ, อาหร นํ จกฺขุปฺปสาเท อุปเนหิ,
อหเมตํ อารมฺมณํ ชานิสฺสามิ ยทิ วา นีลํ ยทิ วา ปีตกํ, น หิ เอโส
อญฺญสฺส วิสโย, มยฺหเมเวโส วิสโย"ติ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตานิ
อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นาม. กึ ปฏิสรณนฺติ เอเตสํ กึ
ปฏิสรณํ, กึ เอตานิ ปฏิสรนฺตีติ ปุจฺฉติ. มโนปฏิสรณนฺติ ชวนมโนปฏิสรณํ.
มโน จ เนสนฺติ มโนทฺวาริกชวนมโน วา ปญฺจทฺวาริกชวนมโน วา เอเตสํ
โคจรวิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุโภติ, จกฺขุวิญฺญาณํ หิ รูปทสฺสนมตฺตเมว, เอตฺถ
โคจรวิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุโภติ, จกฺขุวิญฺญาณํ หิ รูปทสฺสนมตฺตเมว, เอตฺถ
รชฺชนํ วา ทุสฺสนํ วา มุยฺหนํ วา นตฺถิ, เอตสฺมึ ปน ทฺวาเร ชวนํ รชฺชติ
วา ทุสฺสติ วา มุยฺหติ วา. โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโย.
    ตตฺรายํ อุปมา:- ปญฺจ กิร ทุพฺพลโภชกา ราชานํ เสวิตฺวา กิจฺเฉน
กสิเรน เอกสฺมึ ปญฺจกุลิเก คาเม ปริตฺตกํ อายํ ลภึสุ, เตสํ ตตฺถ มจฺฉภาโค
มํสภาโค ๑- โยตฺตกหาปโณ อนฺทุกหาปโณ มาสกกหาปโณ ๑- อฏฺฐกหาปโณ วา
โสฬสกหาปโณ วา ทฺวตฺตึสกหาปโณ วา จตุสฏฺฐิกหาปโณ วา ทณฺโฑติ
เอตฺตกมตฺตเมว ปาปุณาติ, สตฺตวตฺถุกํ ปญฺจสตวตฺถุกํ สหสฺสวตฺถุกํ มหาพลึ
ราชาว คณฺหาติ. ตตฺถ ปญฺจกุลิกคาโม วิย ปญฺจ ปสาทา ทฏฺฐพฺพา, ปญฺจ
ทุพฺพลโภชกา วิย ปญฺจ วิญฺญาณานิ, ราชา วิย ชวนํ, ทุพฺพลโภชกานํ
ปริตฺตกํ อายปาปุณนํ วิย ๒- จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ รูปทสฺสนาทิมตฺตํ, รชฺชนาทีนิ
ปน เอเตสุ นตฺถิ, รญฺโญ มหาพลิคฺคหณํ วิย เตสุ ทฺวาเรสุ ชวนสฺส รชฺชานาทีนิ
เวทิตพฺพานิ.
    [๔๕๖] ปญฺจิมานิ อาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อนฺโตนิโรธสฺมึ ปญฺจปฺปสาเท.
กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน อรูปธมฺมา ปสาทานํ พลวปจฺจยา โหนฺติ. โย
ปน ตํ ปวตฺตํ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺโน. ตสฺส อนฺโตนิโรเธ
ปญฺจปฺปสาทา กึ ปฏิจฺจ ติฏฺฐนฺตีติ อิทํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. อายุํ ปฏิจฺจาติ
ชีวิตินฺทฺริยํ  ปฏิจฺจ ติฏฺฐนฺติ. อุสฺมํ ปฏิจฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตชํ
ปฏิจฺจ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ยุตฺติกหาปโณ วา พนฺธกหาปโณ วา มาปหารกหาปโณ วา   ม. อายคฺคหณํ วิย
ติฏฺฐติ. ยสฺมา ปน กมฺมชเตโชปิ ชีวิตินฺทฺริเยน วินา น ติฏฺฐติ, ตสฺมา "อุสฺมา
อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี"ติ อาห. ฌายโตติ ชลโต. อจฺจึ ปฏิจฺจาติ ชาลสิขํ ปฏิจฺจ.
อาภา ปญฺญายตีติ อาโลโก นาม ปญฺญายติ. อาภํ ปฏิจฺจ อจฺจีติ  ตํ อาโลกํ
ปฏิจฺจ ชาลสิขา ปญฺญายติ.
    เอวเมว โข อาวุโส อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตีติ เอตฺถ ชาลสิขา วิย
กมฺมชเตโช, อาโลโก วิย ชีวิตินฺทฺริยํ ชาลสิขา หิ อุปฺปชฺชมานา อาโลกํ
คเหตฺวาว อุปฺปชฺชติ, สา เตน อตฺตนา ชนิตอาโลเกเนว สยมฺปิ อณุํถูลา
ทีฆรสฺสาติ ปากฏา โหติ, ตตฺถ ชาลปฺปวตฺติยา ชนิตอาโลเกน ตสฺสาเยว
ชาลปฺปวตฺติยา ปากฏภาโว วิย อุสฺมํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺเตน กมฺมชมหาภูตสมฺภเวน
ชีวิตินฺทฺริเยน อุสฺมาย อนุปาลนํ. ชีวิตินฺทฺริยญฺหิ ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ
วสฺสานิ ฯเปฯ วสฺสสตมฺปิ กมฺมชเตชปฺปวตฺตํ ปาเลติ, อิติ มหาภูตานิ
อุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจยาทิวเสน ปจฺจยา ๑- โหนฺตีติ อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ,
ชีวิตินฺทฺริยํ มหาภูตานิ ปาเลตีติ อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตีติ เวทิตพฺพา.
    [๔๕๗] อายุสงฺขาราติ อายุเมว. เวทนิยา ธมฺมาติ เวทนาธมฺมาว.
วุฏฺฐานํ ปญฺญายตีติ สมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ ปญฺญายติ. โย หิ ภิกฺขุ อรูปปฺปวตฺเต
อุกฺกณฺฐิตฺวา สญฺญญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธํ สมาปนฺโน, ตสฺส
ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจยา อรูปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ปน
รูปารูปปฺปวตฺตํ ปวตฺตติ. ยถา กึ? ยถา เอโก ปุริโส ชาลาปวตฺเต อุกฺกณฺฐิโต
อุทเกน ปหริตฺวา ชาลํ อปฺปวตฺตํ กตฺวา ฉาริกาย องฺคาเร ปิธาย ตุณฺหี
นิสีทติ, ยทา ปนสฺส ปุน ชาลาย อตฺโถ โหติ, ฉาริกํ อปเนตฺวา องฺคาเร
ปริวตฺเตตฺวา อุปาทานํ ทตฺวา มุขวาตํ วา ตาลวณฺฏวาตํ วา ททาติ, อถ
ชาลาปวตฺตํ ปุน ปวตฺตติ, เอวเมว ชาลาปวตฺตํ วิย อรูปธมฺมา, ปุริสสฺส
ชาลาปวตฺเต อุกฺกณฺฐิตฺวา อุทกปฺปหาเรน ชาลํ อปฺปวตฺตํ กตฺวา ฉาริกาย
องฺคาเร ปิธาย ตุณฺหีภูตสฺส นิสชฺชา วิย ภิกฺขุโน อรูปปฺปวตฺเต อุกฺกณฺฐิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปจฺจยานิ
สญฺญญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปชฺชนํ, ฉาริกาย ปิหิตองฺคารา วิย
๑- รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ วตฺตติ, ๑- ปุริสสฺส ปุน ชาลาย อตฺเถ สติ
ฉาริกาปนยนาทีนิ วิย ภิกฺขุโน ยถาปริจฺฉินฺนกาลาคมนํ, อคฺคิชาลาย ปวตฺติ
วิย ปุน อรูปธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ รูปารูปปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
    อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณนฺติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, กมฺมชเตโชธาตุ, จิตฺตนฺติ
อิเม ตโย ธมฺมา ยทา อิมํ รูปกายํ ชหนฺติ, อถายํ อเจตนํ กฏฺฐํ วิย ปฐวิยํ
ฉฑฺฑิโต เสตีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เจตํ:-
           "อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ      ยทา กายํ ชหนฺติมํ
            อปวิทฺโธ ตทา เสติ        ปรภตฺตํ อเจตนนฺ"ติ. ๒-
    กายสงฺขาราติ อสฺสาสปสฺสาสา. วจีสงฺขาราติ วิตกฺกวิจารา. จิตฺตสงฺขาราติ
สญฺญาเวทนา. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ. ปริภินฺนานีติ อุปหตานิ, วินฏฺฐานีติ
อตฺโถ. ตตฺถ เกจิ "นิโรธสมาปนฺนสฺส จิตฺตสงฺขาราว นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ
อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกา อยํ สมาปตฺตีติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา
วจีสงฺขาราปิสฺส นิรุทฺธาติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ, ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน
ธมฺมํปิ กเถนฺเตน สชฺฌายํปิ กโรนฺเตน นิสีทิตพฺพํ สิยา. "โย จายํ มโต กาลกโตปิ,
๓- ตสฺสาปิ จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา
กาลกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาปยนฺเตน อนนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย.
อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวา อาจริยานํ นเย ฐตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.
อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํ.
    อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน พหิทฺธา
อารมฺมเณสุ ปสาเท ฆเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺตานิ อุปหตานิ มกฺขิตานิ
วิย โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺฐิเตน รเชน จตุมหาปเถ ฐปิตอาทาโส วิย. ยถา
ปน ถวิกายํ ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ฐปิโต อาทาโส อนฺโตเยว วิโรจติ, เอวํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ม. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ จาติ
@ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๙๕/๑๑๓ เผณปิณฺฑูปมสุตฺต      ฉ.ม. กาลงฺกโต
นิโรธสมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตนิโรเธ ปญฺจ ปสาทา อติวิย วิโรจนฺติ.
เตน วุตฺตํ "อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี"ติ.
    [๔๕๘] กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส สุขสฺส จ
ปหานาติ จตฺตาโร อปคมนปจฺจยา กถิตา. อนิมิตฺตายาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ?
นิโรธโต วุฏฺฐานกผลสมาปตฺตึ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. อวเสสสมาปตฺติวุฏฺฐานํ หิ
ภวงฺเคน โหติ, นิโรธวุฏฺฐานํ ปน วิปสฺสนานิสฺสนฺทาย ผลสมาปตฺติยาติ ตเมว
ปุจฺฉติ. สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สพฺพารมฺมณานํ. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา
มนสิกาโรติ สพฺพนิมิตฺตาปคตาย นิพฺพานธาตุยา มนสิกาโร, ผลสมาปตฺติ-
สหชาตมนสิการํ สนฺธายาห. อิติ เหฏฺฐา นิโรธปาทกํ ปฐมชฺฌานํ คหิตํ,
นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ คหิตํ, อิธ นิโรธโต
วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติ คหิตาติ.
    อิมสฺมึ ฐาเน นิโรธกถา กเถตพฺพา โหติ. สา "ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคตตฺตา
ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ
วสีภาวตาปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณนฺ"ติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๑-
อาคตา. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺสา สพฺพากาเรน วินิจฺฉยกถา กถิตา.
    อิทานิ วลญฺชนสมาปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติอาทิมาห.
นิโรธโต หิ วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติฐิติ นาม น โหติ, เอกเทฺวจิตฺตวารเมว ๒-
ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. อยญฺหิ ภิกฺขุ สตฺตทิวเส อรูปปฺปวตฺตํ นิโรเธตฺวา
นิสินฺโน นิโรธา วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติยํ น จิรํ ติฏฺฐติ. วลญฺชนสมาปตฺติยํ
ปน อทฺธานปริจฺเฉโทว ปมาณํ. ตสฺมา สา ฐิตา นาม โหติ. เตนาห "อนิมิตฺตาย
เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา"ติ. ตสฺสา จิรฏฺฐิตตฺถํ กติ ปจฺจยาติ อตฺโถ. วิสฺสชฺชเน
ปนสฺสา ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโรติ อทฺธานปริจฺเฉโท วุตฺโต. วุฏฺฐานายาติ อิธ
ภวงฺควุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเนปิสฺสา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโรติ
รูปาทินิมิตฺตวเสน ภวงฺคสหชาตมนสิกาโร วุตฺโต.
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๑๗/๑๔๓ ญาณกถา (สฺยา)     ฉ.ม. เอกํ เทฺว จิตฺตวารเมว
    [๔๕๙] ยา จายํ อาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อิธ อญฺญํ อภินวํ นาม
นตฺถิ. เหฏฺฐา กถิตธมฺเมเยว เอกโต สโมธาเนตฺวา ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ. กตฺถ
ปเนเต กถิตา "นีลํปิ สญฺชานาติ ปีตกํปิ, โลหิตกํปิ, โอทาตํปิ สญฺชานาตี"ติ ๑-
เอตสฺมึ หิ ฐาเน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ กถิตา. "นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ
เนยฺยนฺ"ติ ๒- เอตฺถ อากิญฺจญฺญํ. "ปญฺญาจกฺขุนา ปชานาตี"ติ ๒- เอตฺถ สุญฺญตา
กถิตา. "กติ ปนาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา วุฏฺฐานายา"ติ
เอตฺถ อนิมิตฺตา. เอวํ เหฏฺฐา กถิตาว อิมสฺมึ ฐาเน เอกโต สโมธาเนตฺวา
ปุจฺฉติ. ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา เอตา ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน นิทฺทิฏฺฐา วาติ วตฺวา
อญฺเญ จตฺตาโร ธมฺมา เอกนามกา อตฺถิ, เอโก ธมฺโม จตุนามโก อตฺถิ, เอกํ ๓-
ปากฏํ กตฺวา กถาเปตุํ อิธ ปุจฺฉตีติ อฏฺฐกถายํ สนฺนิฏฺฐานํ กตํ. ตสฺส ๔-
วิสฺสชฺชเน อยํ วุจฺจตาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตีติ อยํ ผรณอปฺปมาณตาย
อปฺปมาณา นาม, อยญฺหิ อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรติ, เอกสฺมึปิ วา สตฺเต
อเสเสตฺวา ผรติ.
    อยํ วุจฺจตาวุโส อากิญฺจญฺญาติ อารมฺมณกิญฺจนสฺส อภาวโต อากิญฺจญฺญา.
อตฺเตน วาติ อตฺตภาวโปสปุคฺคลาทิสงฺขาเตน อตฺตนิยาเมน ๕- สุญฺญํ. อตฺตนิเยน
วาติ จีวราทิปริกฺขารสงฺขาเตน อตฺตนิเยน สุญฺญํ, อนิมิตฺตาติ ราคนิมิตฺตาทีนํ
อภาเวเนว อนิมิตฺตา, อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สนฺธายาห. นานตฺถา เจว
นานาพฺยญฺชนา จาติ พฺยญฺชนํปิ เนสํ นานา อตฺโถปิ. ตตฺถ พฺยญฺชนสฺส นานตา
ปากฏาว. อตฺโถ ปน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ภุมฺมนฺตรโต ๖- มหคฺคตาเอว โหติ,
รูปาวจรา, อารมฺมณโต สตฺตปณฺณตฺติอารมฺมณา. อากิญฺจญฺญา ภุมฺมนฺตรโต
มหคฺคตา อรูปาวจรา, อารมฺมณโต น วตฺตพฺพารมฺมณา. สุญฺญตา ภุมฺมนฺตรโต
กามาวจรา, อารมฺมณโต สงฺขารารมฺมณา. วิปสฺสนา หิ เอตฺถ สุญฺญตาติ อธิปฺเปตา.
อนิมิตฺตา ภุมฺมนฺตรโต โลกุตฺตรา, อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๕๐/๔๐๒   ม.มู. ๑๒/๔๕๑/๔๐๓        ฉ.ม. เอตํ
@ ฉ.ม. ตสฺสา     ฉ.ม. อตฺเตน      ฉ.ม. ภูมนฺตรโต
    ราโค โข อาวุโส ปมาณกรโณติอาทีสุ ยถา ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณรสอุทกํ
นาม โหติ กาฬวณฺณํ, โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตคมฺภีรํ วิย ขายติ, ยฏฺฐึ วา
รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺฐิปาโทตฺถรณมตฺตํปิ น โหติ, เอวเมว ยาว
ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ปุคฺคลํ สญฺชานิตุํ น สกฺกา โหติ, ๑- โสตาปนฺโน
วิย สกทาคามี วิย อนาคามี วิย จ ขายติ. ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ,
ตทา รตฺโต ทุฏฺโฐ มุโฬฺหติ ปญฺญายติ. อิติ เอเต "เอตฺตโก อยนฺ"ติ ปุคฺคลสฺส
ปมาณํ ทสฺเสนฺโต วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ ปมาณกรณา นาม วุตฺตา. ยาวตา โข
อาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยติ ยตฺตกา อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโย. กิตฺตกา
ปน ตา? จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ ทฺวาทส.
ตตฺถ พฺรหฺมวิหารา ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา. เสสา ปมาณกรณกิเลสานํ
อภาเวน อปฺปมาณา, นิพฺพานํปิ อปฺปมาณเมว, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ,
ตสฺมา น คหิตํ. อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติ, สา หิ ตาสํ สพฺพเชฏฺฐกา, ๒-
ตสฺมา อคฺคมกฺขายตีติ วุตฺตา, ราโค โข อาวุโส กิญฺจโนติ ราโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ
ปุคฺคลํ กิญฺจติ มทฺทติ ปลิพุทฺธติ. ๓- ตสฺมา กิญฺจโนติ วุตฺโต. มนุสฺสา กิร
โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา กิญฺเจหิ กปิลกิญฺเจหิ กาฬกาติ วทนฺติ, เอวํ
มทฺทนตฺโถ กิญฺจนตฺโถติ เวทิตพฺโพ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อากิญฺจญฺญา
เจโตวิมุตฺติโย นาม นว ธมฺมา อากิญฺจญฺญายตนญฺจ มคฺคผลานิ จ. ตตฺถ
อากิญฺจญฺญายตนํ กิญฺจนํ อารมฺมณํ อสฺส นตฺถีติ อากิญฺจญฺญํ, มคฺคผลานิ
กิญฺจนานํ มทฺทนปลิพุทฺธนกิเลสานํ นตฺถิตาย อากิญฺจญฺญานิ, นิพฺพานํปิ
อากิญฺจญฺญํ, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ.
    ราโค โข อาวุโส นิมิตฺตกรโณติอาทีสุ ยถา นาม ทฺวินฺนํ กุลานํ
สทิสา เทฺว วจฺฉกา โหนฺติ. ยาว เตสํ ลกฺขณํ น กตํ โหติ, ตาว "อยํ
อสุกกุลสฺส วจฺฉโก, อยํ อสุกกุลสฺสา"ติ น สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ. ยทา ปน
เตสํ สตฺติสูลาทีสุ อญฺญตรํ ลกฺขณํ กตํ โหติ, ตทา สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ.
เอวเมว ยาว ปุคฺคลสฺส ราโค นุปฺปชฺชติ, ตาว น สกฺกา โหติ ชานิตุํ อริโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โหนฺติ        ฉ.ม. สพฺพเชฏฺฐิกา      ฉ.ม. ปลิพุนฺธติ
วา ปุถุชฺชโน วาติ. ราโค ปนสฺส อุปฺปชฺชมาโนว สราโค นาม อยํ ปุคฺคโลติ
สญฺชานนนิมิตฺตํ กโรนฺโต วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา "นิมิตฺตกรโณ"ติ วุตฺโต.
โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย.
    อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย นาม เตรส ธมฺมา วิปสฺสนา, จตฺตาโร อารุปฺปา,
จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ. ตตฺถ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ
อตฺตนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตีติ อนิมิตฺตา นาม. จตฺตาโร อารุปฺปา รูปนิมิตฺตสฺส
อภาเวน อนิมิตฺตา นาม. มคฺคผลานิ นิมิตฺตกรณานํ กิเลสานํ อภาเวน
อนิมิตฺตานิ. นิพฺพานํปิ อนิมิตฺตเมว, ตํ ปน เจโตวิมุตฺติ น โหติ, ตสฺมา น
คหิตํ. อถ กสฺมา สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ น คหิตาติ สา "สุญฺญา
ราเคนา"ติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิฏฺฐาว, ตสฺมา วิสุํ น คหิตา. เอกตฺถาติ
อารมฺมณวเสน เอกตฺถา, อปฺปมาณํ อากิญฺจญฺญํ สุญฺญตํ อนิมิตฺตนฺติ หิ สพฺพาเนตานิ
นิพฺพานสฺเสว นามานิ, อิติ อิมินา ปริยาเยน เอกตฺถา. อญฺญสฺมึ ปนฏฺฐาเน
อปฺปมาณา โหนฺติ, อญฺญสฺมึ อากิญฺจญฺญา อญฺญสฺมึ สุญฺญตา อญฺญสฺมึ อนิมิตฺตาติ.
อิมินา ปริยาเยน นานาพฺยญฺชนา. อิติ เถโร ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      --------------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๔๒-๒๖๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=6197&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=6197&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=493              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=9220              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=10857              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=10857              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]