ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                       ๔. จูฬเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา
    [๔๖๐] เอวมฺเม สุตนฺติ จูฬเวทลฺลสุตฺตํ. ตตฺถ วิสาโข อุปาสโกติ
วิสาโขติ เอวํนามโก อุปาสโก. เยน ธมฺมทินฺนาติ เยน ธมฺมทินฺนา นาม ภิกฺขุนี
เตนุปสงฺกมิ. โก ปนายํ วิสาโข? กา ธมฺมทินฺนา? กสฺมา อุปสงฺกมีติ?
วิสาโข นาม ธมฺมทินฺนาย คิหิกาเล ฆรสามิโก. โส ยทา ภควา สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ยสาทโย กุลปุตฺเต วิเนตฺวา ๑- อุรุเวลํ
ปตฺวา ตตฺถ ชฏิลสหสฺสํ วิเนตฺวา ปุราณชฏิเลหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ สทฺธึ ราชคหํ
คนฺตฺวา พุทฺธทสฺสนตฺถํ ทฺวาทสนหุตาย ปริสาย สทฺธึ อาคตสฺส พิมฺพิสารมหาราชสฺส
ธมฺมํ เทเสสิ. ตทา รญฺา สทฺธึ อาคเตสุ ทฺวาทสนหุเตสุ เอกํ
นหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ, เอกาทสนหุตานิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ สทฺธึ
รญฺา พิมฺพิสาเรน. อยํ อุปาสโก เตสํ อญฺตโร, เตหิ สทฺธึ ปมทสฺสเนเยว
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย, ปุน เอกทิวสํ ธมฺมํ สุตฺวา สกทาคามิผลํ ปตฺวา,
ตโต อปรภาเคปิ เอกทิวสํ ธมฺมํ สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺิโต. โส อนาคามี
หุตฺวา เคหํ อาคจฺฉนฺโต ยถา อญฺเสุ ทิวเสสุ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต
สิตํ กุรุมาโน หสมาโน ๒- อาคจฺฉติ, เอวํ อนาคนฺตฺวา สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส
หุตฺวา อคมาสิ.
    ธมฺมทินฺนา ๓- สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา วีถึ โอโลกยมานา ตสฺส
อาคมนการณํ ๔- ทิสฺวา "กึ นุ โข เอตนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ
กุรุมานา โสปานสีเส ตฺวา โอลมฺพนตฺถํ หตฺถํ ปสาเรสิ. อุปาสโก อตฺตโน
หตฺถํ สมิญฺเชสิ. สา "ปาตราสโภชนกาเล ชานิสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. อุปาสโก
ปุพฺเพ ตาย สทฺธึ เอกโต ภุญฺชติ, ตํ ทิวสํ ปน ตํ อนวโลเกตฺวา ๕- โยคาวจรภิกฺขุ
วิย เอกโกว ภุญฺชิ. สา "สยนกาเล ๖- ชานิสฺสามี"ติ. จินฺเตสิ. อุปาสโก ตํ ทิวสํ
สิริคพฺภํ น ปาวิสิ, อญฺ คพฺภํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา กปฺปิยมญฺจกํ ปญฺาเปตฺวา
นิปชฺชิ. อุปาสิกา "กึ นุ ขฺวสฺส พหิทฺธา ปตฺถนา อตฺถิ, อุทาหุ เกนจิเทว
ปริเภทเกน ภิกนฺโน, อุทาหุ มยฺหเมว โกจิ โทโส อตฺถี"ติ พลวโทมนสฺสา
หุตฺวา "เอกํ เทฺว ทิวเส วสิตกาเล สกฺกา าตุนฺ"ติ ตสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา
วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ.
    อุปาสโก "กึ ธมฺมทินฺเน อกาเล อาคตาสี"ติ ปุจฺฉิ. อาม อยฺยปุตฺต
อาคตามฺหิ, น ตฺวํ ยถา ปุราโณ, ๗- กึ นุ เต พหิทฺธา ปตฺถนา อตฺถีติ.
@เชิงอรรถ:  สี. วิเนนฺโต    ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ม. ธมฺมทินฺนาปิ
@ ฉ.ม. อาคมนาการํ   ฉ.ม. อนปโลเกตฺวา     ฉ.ม. สายณฺหกาเล
@ สี. โปราโณ
นตฺถิ ธมฺมทินฺเนติ. อญฺโ โกจิ ปริเภทโก อตฺถีติ. อยํปิ นตฺถีติ. เอวํ สนฺเต
มยฺหเมว โกจิ โทโส ภวิสฺสตีติ. ตุยฺหํปิ โทโส นตฺถีติ. อถ กสฺมา มยา สทฺธึ
ยถาปกติยา อลฺลาปสลฺลาปมตฺตํปิ น กโรถาติ. โส จินฺเตสิ "อยํ โลกุตฺตรธมฺโม
นาม ครุภาริโย น ปกาเสตพฺโพ, สเจ โข ปนาหํ น กเถสฺสามิ, อยํ หทยํ
ผาเลตฺวา เอตฺเถว กาลํ กเรยฺยา"ติ ตสฺสา อนุคฺคหนตฺถาย กเถสิ "ธมฺมทินฺเน
อหํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นาม อธิคโต, ตํ อธิคตสฺส เอวรูปา
โลกิยกิริยา น วฏฺฏติ, ยทิ ตฺวํ อิจฺฉสิ, ตว จตฺตาฬีสโกฏิโย มม จตฺตาฬีสโกฏิโยติ
อสีติโกฏิธนํ อตฺถิ, เอตฺถ อิสฺสรา หุตฺวา มม มาติฏฺาเน วา ภคินิฏฺาเน
วา ตฺวา วส, ตยา ทินฺเนน ภตฺตปิณฺฑมตฺตเกน อหํ ยาเปสฺสามิ, อเถวํ น
กโรสิ, อิเม โภเค คเหตฺวา กุลเคหํ คจฺฉ, อถาปิ เต พหิทฺธา ปตฺถนา
นตฺถิ, อหํ ตํ ภคินิฏฺาเน วา ธีตุฏฺาเน วา เปตฺวา โปสิสฺสามี"ติ.
    สา จินฺเตสิ "ปกติปุริโส เอวํ วตฺตา นาม นตฺถิ, อทฺธา เอเตน
โลกุตฺตรธมฺโม ๑- ปฏิวิทฺโธ, โส ปน ธมฺโม กึ ปุริเสเหว ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ ๒-
อุทาหุ มาตุคาโมปิ ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกตี"ติ วิสาขํ เอตทโวจ "กึ นุ โข เอโส
ธมฺโม ปุริเสเหว ลภิตพฺโพ, มาตุคาเมนปิ ๓- สกฺกา ลทฺธุนฺ"ติ. กึ วเทสิ
ธมฺมทินฺเน, เย ปฏิปนฺนกา, เต เอตสฺส ทายาทา, ยสฺส ยสฺส อุปนิสฺสโย อตฺถิ, โส โส
เอตํ ปฏิลภตีติ. เอวํ สนฺเต มยฺหํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาถาติ. สาธุ ภทฺเท อหํปิ
ตํ เอตสฺมึเยว มคฺเค โยเชตุกาโม, มนํ ปน เต อชานมาโน น กเถมีติ ตาวเทว
พิมฺพิสารสฺส รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ,
    ราชา "กึ คหปติ อกาเล อาคโตสี"ติ ปุจฺฉิ. ธมฺมทินฺนา มหาราช
ปพฺพชิสฺสามีติ วทตีติ. กึ ปนสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ. อญฺ กิญฺจิ นตฺถิ,
โสวณฺณสิวิกํ เทว ลทฺธุํ วฏฺฏติ นครํ จ ปฏิชคฺคาเปตุนฺติ. ราชา โสวณฺณสิวิกํ ทตฺวา
นครํ ปฏิชคฺคาเปสิ. วิสาโข ธมฺมทินฺนํ คนฺโธทเกน นหาเปตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ
อลงฺการาเปตฺวา โสวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา าติคเณน ปริวาเรตฺวา ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โลกุตฺตรวรธมฺโม           ฉ.ม. ปฏิพุชฺฌิตพฺโพ
@ ม. มาตุคาเมน วา              ฉ.ม. ปริวาราเปตฺวา
คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมาโน นครวาสนํ กโรนฺโต วิย ภิกฺขุนูปสฺสยํ คนฺตฺวา
"อยฺเย ๑- ธมฺมทินฺนํ ปพฺพาเชถา"ติ อาห. ภิกฺขุนิโย "เอกํ วา เทฺว วา โทเส
สหิตุํ วฏฺฏติ คหปตี"ติ อาหํสุ. นตฺถยฺเย ๒- โกจิ โทโส, สทฺธาย ปพฺพชีติ. ๓-
อเถกา พฺยตฺตา เถรี ตจปญฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวา เกเส โอหาเรตฺวา
ปพฺพาเชสิ. วิสาโข "อภิรมยฺเย สฺวากฺขาโต ธมฺโม"ติ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ.
    ตสฺสา ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ, เตน ๔- ปลิพุทฺธา
สมณธมฺมํ กาตุํ โอกาสํ น ลภติ, อถาจริยูปชฺฌายเถริโย คเหตฺวา ชนปทํ
คนฺตฺวา อฏฺตฺตึสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา สมณธมฺมํ
กาตุํ อารทฺธา, อภินีหารสมฺปนฺนตฺตา ปน นาติจิรํ กิลมิตฺถ.
      อิโต ปฏฺาย หิ สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก
อุทปาทิ, ตทา เอสา เอกสฺมึ กุเล ทาสี หุตฺวา อตฺตโน เกเส วิกฺกิณิตฺวา
สุชาตตฺเถรสฺส นาม อคฺคสาวกสฺส ทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ. สา ตาย
ปตฺถนาภินีหารสมฺปตฺติยา นาติจิรํ กิลมิตฺถ, กติปาเหเนว อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ
"อหํ เยนตฺเถน สาสเน ปพฺพชิตา, โส มตฺถกํ ปตฺโต, กึ เม ชนปทวาเสน,
มยฺหํ าตกาปิ ปุญฺานิ กริสฺสนฺติ, ภิกฺขุนีสํโฆ ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสติ, ราชคหํ
คจฺฉามี"ติ ภิกฺขุนีสํฆํ คเหตฺวา ราชคหเมว อคมาสิ. วิสาโข "ธมฺมทินฺนา กิร
อาคตา"ติ สุตฺวา "ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว ชนปทํ คตา, คนฺตฺวาปิ น จิรสฺเสว
ปจฺจาคตา, กึ นุ โข ภวิสฺสติ, คนฺตฺวา ชานิสฺสามี"ติ ทุติยคมเนน ภิกฺขุนูปสฺสยํ
อคมาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข วิสาโข อุปาสโก เยน ธมฺมทินฺนา ภิกฺขุนี
เตนุปสงฺกมี"ติ.
    เอตทโวจาติ เอตํ สกฺกาโยติอาทิวจนํ อโวจ. กสฺมา อโวจาติ? เอวํ
กิรสฺส อโหสิ "อยฺเย อภิรมสิ นาภิรมสี"ติ เอวํ ปุจฺฉนํ นาม น ปณฺฑิตกิจฺจํ,
ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปเนตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺามิ, ปญฺหพฺยากรเณเนวสฺสา ๕-
อภิรตึ วา อนภิรตึ วา ชานิสฺสามีติ, ตสฺมา อโวจ. ตํ สุตฺวาว ธมฺมทินฺนา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ      สี. น อยฺเย    ฉ.ม. ปพฺพชตีติ
@ ฉ.ม. เตเนว         ฉ.ม. ปญฺหพฺยากรเณน ตสฺสา
อาวุโส วิสาข อหํ อจิรปพฺพชิตา สกายํ วา ปรกายํ วา กุโต ชานิสฺสามีติ
วา, อญฺา เถริโย อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉาติ วา อวตฺวา อุปนิกฺขิตฺตํ สมฺปฏิจฺฉมานา
วิย เอกปาสกคณฺึ โมเจนฺตี วิย คหนฏฺาเน หตฺถิมคฺคํ นีหรมานา วิย
ขคฺคมุเขน สมุคฺคํ วิวรมานา วิย ปฏิสมฺภิทาวิสเย ตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺชมานา
ปญฺจ โข อิเม อาวุโส วิสาข อุปาทานกฺขนฺธาติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจาติ
คณนปริจฺเฉโท. อุปาทานกฺขนฺธาติ อุปาทานานํ ปจฺจยภูตา ขนฺธาติ เอวมาทินา
นเยเนตฺถ อุปาทานกฺขนฺธตฺถกถา ๑- วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพา. สา ปเนสา
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตา เอวาติ ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพา.
สกฺกายสมุทยาทีสุปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว.
    อิทํ ปน จตุสจฺจพฺยากรณํ สุตฺวา วิสาโข เถริยา อภิรตภาวํ อญฺาสิ.
โย หิ พุทฺธสาสเน อุกฺกณฺิโต โหติ อนภิรโต, โส เอวํ ปุจฺฉิตปุจฺฉิตปญฺหํ
สณฺฑาเสน เอเกกํ ปลิตํ คณฺหนฺโต วิย สิเนรุปาทโต วาลุกํ อุทฺธรนฺโต วิย
วิสฺสชฺเชตุํ น สกฺโกติ. ยสฺมา ปน อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ โลเก จนฺทิมสุริยา
วิย พุทฺธสาสเน ปากฏานิ, ปริสมชฺเฌ คโต หิ ภควาปิ มหาเถราปิ สจฺจาเนว
ปกาเสนฺติ, ภิกฺขุสํโฆปิ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย กุลปุตฺเต จตฺตาริ นาม กึ,
จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ ปญฺหํ อุคฺคณฺหาเปติ. อยญฺจ ธมฺมทินฺนา อุปายโกสลฺเล
ิตา  ปณฺฑิตา พฺยตฺตา นยํ คเหตฺวา สุเตนาปิ กเถตุํ สมตฺถา, ตสฺมา "น สกฺกา
เอติสฺสา เอตฺตาวตา สจฺจานํ ปฏิวิทฺธภาโว าตุํ, สจฺจวินิพฺโภคปญฺหพฺยากรเณน
สกฺกา าตุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา เหฏฺา กถิตานิ เทฺว สจฺจานิ ปฏินิวตฺเตตฺวา
คุฬฺหํ กตฺวา คณฺิปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉนฺโต ตํเยว นุ โข อยฺเยติอาทิมาห.
    ตสฺส วิสฺสชฺชเน น โข อาวุโส วิสาข ตํเยว อุปาทานนฺติ อุปาทานสฺส
สงฺขารกฺขนฺเธกเทสภาวโต น ตํเยว อุปาทานํ เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, นาปิ
อญฺตฺร ปญฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานํ, ยทิ หิ ตญฺเว สิยา, รูปาทิสภาวํปิ
อุปาทานํ สิยา. ยทิ อญฺตฺร สิยา, ปรสมเย จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อนุสโย วิย
ปณฺณตฺติ วิย นิพฺพานํ วิย จ ขนฺธวินิมุตฺตํ วา สิยา. ฉฏฺโ วา ขนฺโธ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปาทานกฺขนฺธกถา
ปญฺาเปตพฺโพ ภเวยฺย, ตสฺมา เอวํ พฺยากาสิ. ตสฺสา พฺยากรณํ สุตฺวา "อธิคตปฏิเวธา
อยนฺ"ติ ๑- วิสาโข นิฏฺมคมาสิ. น หิ สกฺกา อขีณาสเวน อสมฺพทฺเธน ๒-
อวิตฺถารยนฺเตน ทีปสหสฺสํ ชลาเปนฺเตน ๓- วิย เอวรูโป คุโฬฺห ปฏิจฺฉนฺโน
ติลกฺขณาหโต คมฺภีโร ปโญฺห วิสฺสชฺเชตุํ. ๔- นิฏฺ คนฺตฺวา ปน "อยํ ธมฺมทินฺนา
สาสเน ลทฺธปฺปติฏฺา อธิคตปฺปฏิสมฺภิทา เวสารชฺชปฺปตฺตา ภวมตฺถเก ิตา
มหาขีณาสวา, สมตฺถา มยฺหํ ปุจฺฉิตปญฺหํ กเถตุํ, อิทานิ ปน นํ โอวฏฺฏิกสารํ
ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ตํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปนยฺเยติอาทิมาห.
    [๔๖๑] ตสฺส วิสฺสชฺชเน อสฺสุตวาติอาทิ มูลปริยาเย วิตฺถาริตเมว.
รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ "อิธ เอกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ยํ รูปํ
โส อหํ, โย อหํ ตํ รูปนฺติ รูปญฺจ อตฺตานญฺจ ๕- อทฺวยํ สมนุปสฺสติ, เสยฺยถาปิ
นาม เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจีติ
อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต ฯเปฯ
อทฺวยํ สมนุปสฺสตี"ติ ๖- เอวํ รูปํ อตฺตาติ ทิฏฺิวิปสฺสนาย ปสฺสติ. รูปวนฺตํ วา
อตฺตานนฺติ อรูปํ อตฺตาติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ อตฺตานํ รูปวนฺตํ
สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว อตฺตาติ คเหตฺวา ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ วิย
อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว อตฺตาติ คเหตฺวา
กรณฺฑาย มณึ วิย ตํ อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. เวทนํ อตฺตโตติอาทีสุปิ
เอเสว นโย.
    ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ สุทฺธรูปเมว อตฺตาติ กถิตํ, รูปวนฺตํ
วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต, สญฺ,
สงฺขาเร, วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเมสุ สตฺตสุ าเนสุ อรูปํ อตฺตาติ
กถิตํ. เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานนฺติ
เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ าเนสุ รูปารูปมิสฺสโก
อตฺตา กถิโต. ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ, สญฺ, สงฺขาเร, วิญฺาณํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาคตปฏิเวธา อยนฺติ    สี. อสํสปฺปนฺเตน      ฉ.ม. ชาเลนฺเตน
@ สี. วิสฺสชฺเชตุนฺติ   ฉ.ม. อตฺตญฺจ    ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๑๓/๒๐๗ทิฏฺิกถา (สฺยา)
อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเมสุ ปญฺจสุ าเนสุ อุจฺเฉททิฏฺิ กถิตา, อวเสเสสุ
สสฺสตทิฏีติ เอวเมตฺถ ปณฺณรส ภวทิฏฺิโย ปญฺจ วิภวทิฏฺิโย โหนฺติ. น
รูปํ อตฺตโตติ เอตฺถ รูปํ อตฺตาติ น สมนุปสฺสติ. อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ
ปน สมนุปสฺสติ. น รูปวนฺตํ อตฺตานํ ฯเปฯ น วิญฺาณสฺมึ อตฺตานนฺติ อิเม
ปญฺจกฺขนฺเธ เกนจิ ปริยาเยน อตฺตโต น สมนุปสฺสติ, สพฺพากาเรน ปน
อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาติ สมนุปสฺสติ.
    เอตฺตาวตา เถริยา "เอวํ โข อาวุโส วิสาข สกฺกายทิฏฺิ โหตี"ติ เอวํ
ปุริมปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติยา เอตฺตเกน คมนํ โหติ, อาคมนํ โหติ, คมนาคมนํ
โหติ, วฏฺฏํ วตฺตตีติ วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺสิตํ. เอวํ โข อาวุโส วิสาข
สกฺกายทิฏฺิ น โหตีติ ปจฺฉิมปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติยา เอตฺตเกน คมนํ น โหติ,
อาคมนํ น โหติ, คมนาคมนํ น โหติ, วฏฺฏํ นาม น วตฺตตีติ วิวฏฺฏํ มตฺถกํ
ปาเปตฺวา ทสฺสิตํ.
    [๔๖๒] กตโม ปนยฺเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ อยํ ปโญฺห เถริยา
ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ ภเวยฺย "อุปาสก ตยา เหฏฺา มคฺโค ปุจฺฉิโต,
อิธ กสฺมา มคฺคเมว ปุจฺฉสี"ติ. สา ปน อตฺตโน พฺยตฺตตาย ปณฺฑิจฺเจน
ตสฺส อธิปฺปายํ สลฺลกฺเขสิ "อิมินา อุปาสเกน เหฏฺา ปฏิปตฺติวเสน มคฺโค
ปุจฺฉิโต ภวิสฺสติ, อิธ ปน ตํ สงฺขตาสงฺขตโลกิยโลกุตฺตรสงฺคหิตาสงฺคหิตวเสน
ปุจฺฉิตุกาโม ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺมา อปฏิปุจฺฉิตฺวาว ยํ ยํ ปุจฺฉิ, ตํ ตํ
วิสฺสชฺเชสิ. ตตฺถ สงฺขโตติ เจติโต กปฺปิโต ปกปฺปิโต อายูหิโต กโต นิพฺพตฺติโต
สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชิตพฺโพ. ตีหิ จ โข อาวุโส วิสาข ขนฺเธหิ อริโย
อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโตติ เอตฺถ ยสฺมา มคฺโค สปฺปเทโส, ตโย ขนฺธา
นิปฺปเทสา, ตสฺมา อยํ อปฺปเทสตฺตา นครํ วิย รชฺเชน นิปฺปเทเสหิ ตีหิ
ขนฺเธหิ สงฺคหิโต. ตตฺถ สมฺมาวาจาทโย ตโย สีลเมว, ตสฺมา เต สชาติโต
สีลกฺขนฺเธน สงฺคหิตา. ๑- กิญฺจาปิ หิ ปาลิยํ สีลกฺขนฺเธติ ภุมฺเมน วิย นิทฺเทโส
กโต, อตฺโถ ปน กรณวเสน เวทิตพฺโพ. สมฺมาวายามาทีสุ ปน ตีสุ สมาธิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สงฺคหิตาติ
อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ น สกฺโกติ. วิริเย ๑- ปน
ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต ๒- สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธูปกาโร
หุตฺวา สกฺโกติ.
    ตตฺรายํ อุปมา:- ยถา หิ "นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา"ติ อุยฺยานํ ปวิฏฺเสุ
ตีสุ สหาเยสุ เอโก สุปุปฺผิตํ จมฺปกรุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวาปิ คเหตุํ น
สกฺกุเณยฺย, อถสฺส ทุติโย โอนมิตฺวา ปิฏฺึ ทเทยฺย, โส ตสฺส ปิฏฺิยํ ตฺวาปิ
กมฺปมาโน คเหตุํ น สกฺกุเณยฺย, อถสฺส อิตโร อํสกูฏํ อุปนาเมยฺย, โส เอกสฺส
ปิฏฺิยํ ตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ ๓- ยถารุจึ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา
ปิลนฺธิตฺวา นกฺขตฺตํ กีเฬยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. เอกโต อุยฺยานํ ปวิฏฺา
ตโย สหายกา วิย หิ เอกโต ชาตา สมฺมาวายามาทโย ตโย ธมฺมา, สุปุปฺผิตจมฺปโก
วิย อารมฺมณํ, หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต วิย อตฺตโน ธมฺมตาย
อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต สมาธิ, ปิฏฺึ ทตฺวา โอนตสหาโย
วิย สมฺมาวายาโม, ๔- อํสกูฏํ ทตฺวา ิตสหาโย วิย สติ. ยถา เตสุ เอกสฺส
ปิฏฺิยํ ตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ อิตโร ยถารุจึ ปุปฺผํ คเหตุํ สกฺโกติ,
เอวเมวํ วิริเย ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา
ลทฺธูปกาโร สมาธิ สกฺโกติ อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ, ตสฺมา
สมาธิเยเวตฺถ สชาติโต สมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิโต. สมฺมาวายมสติโย ๕- ปน กิริยโต
สงฺคหิตา โหนฺติ.
    สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺเปสุปิ ปญฺา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจํ ทุกฺขา
อนตฺตาติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ, วิตกฺเก ปน อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา
เทนฺเต สกฺโกติ. กถํ? ยถา หิ เหรญฺิโก กหาปณํ หตฺเถ เปตฺวา สพฺพภาเคสุ ๖-
โอโลเกตุกาโม สมาโนปิ น จกฺขุทเลเนว ปริวตฺเตตุํ สกฺโกติ, องฺคุลิปพฺเพหิ
ปน ปริวตฺเตตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกตุํ สกฺโกติ, เอวเมว ปน ๗- ปญฺา อตฺตโน
ธมฺมตาย อนิจฺจาทิวเสน อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ, อภินิโรปนลกฺขเณน
@เชิงอรรถ:  ม. วีริเยน      ม. สาเธนฺเตน      ม. โอลุมฺภ    ฉ.ม. วายาโม
@ ฉ.ม. วายมสติโย    สี. สพฺพภาเค    ฉ.ม. น
ปน อาหนนปริยาหนนรเสน วิตกฺเกน อาโกเฏนฺเตน วิย ปริวตฺเตนฺเตน วิย
จ อาทาย อาทาย ทินฺนเมว วินิจฺเฉตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา อิธาปิ สมฺมาทิฏฺิเยว
สชาติโต ปญฺากฺขนฺเธน สงฺคหิตา. สมฺมาสงฺกปฺโป ปน กิริยโต สงฺคหิโต
โหติ. อิติ อิเมหิ ตีหิ ขนฺเธหิ มคฺโค สงฺคหํ คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ "ตีหิ จ
โข อาวุโส วิสาข ขนฺเธหิ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต"ติ.
    อิทานิ เอกจิตฺตกฺขณิกํ มคฺคสมาธึ สนิมิตฺตํ สปริกฺขารํ ปุจฺฉนฺโต กตโม
ปนยฺเยติอาทิมาห. ตสฺส วิสฺสชฺชเน จตฺตาโร สติปฏฺานา มคฺคกฺขเณ
จตุกิจฺจสาธนวเสน อุปฺปนฺนา สมฺมาสติ, ๑- สา สมฺมาสมาธิสฺส ๒- ปจฺจยฏฺเน
นิมิตฺตํ. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตุกิจฺจสาธนวเสน ๓- อุปฺปนฺนํ วิริยํ, ตํ
ปริวารฏฺเน ปริกฺขาโร โหติ. เตสํเยว ธมฺมานนฺติ เตสํ มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมานํ.
อาเสวนาติอาทีสุ เอกจิตฺตกฺขณิกา อาเสวนาทโย วุตฺตาติ.
    วิตณฺฑวาที ปน "เอกจิตฺตกฺขณิโก นาม มคฺโค นตฺถิ, `เอวํ ภาเวยฺย
สตฺต วสฺสานี'ติ หิ วจนโต สตฺต วสฺสานิ ๔- มคฺคภาวนา โหติ, กิเลสา ปน
ลหุํ ฉิชฺชนฺตา สตฺตหิ าเณหิ ฉิชฺชนฺตี"ติ วทติ. โส "สุตฺตํ อาหรา"ติ
วตฺตพฺโพ. อทฺธา อญฺ อปสฺสนฺโต "ยา เตสํเยว ธมฺมานํ อาเสวนา ภาวนา
พหุลีกมฺมนฺ"ติ อิทเมว สุตฺตํ อาหริตฺวา "อญฺเน จิตฺเตน อาเสวติ, อญฺเน
ภาเวติ, อญฺเน พหุลีกโรตี"ติ วกฺขติ. ตโต วตฺตพฺโพ "กึ ปนีทํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถํ
นีตตฺถนฺ"ติ. ตโต วกฺขติ "นีตตฺถํ, ยถาสุตฺตํ ตเถว อตฺโถ"ติ. ตสฺส อิทํ อุตฺตรํ.
เอวํ สนฺเต เอกํ จิตฺตํ อาเสวมานํ อุปฺปนฺนํ, อปรํปิ อาเสวมานํ, อปรํปิ
อาเสวมานนฺติ เอวํ ทิวสํปิ อาเสวนาว ภวิสฺสติ, กุโต ภาวนา, กุโต พหุลีกมฺมํ.
เอกํ วา ภาวยมานํ อุปฺปนฺนํปิ อปรํปิ ภาวยมานํ อปรํปิ ภาวยมานนฺติ เอวํ
ทิวสํ ๕- ภาวนาว ภวิสฺสติ, กุโต อาเสวนา กุโต พหุลีกมฺมํ. เอกํ วา พหุลีกโรนฺตํ
อุปฺปนฺนํ, อปรํปิ พหุลีกโรนฺตํ, อปรํปิ พหุลีกโรนฺตนฺติ เอวํ  ทิวสํ
พหุลีกมฺมเมว ภวิสฺสติ กุโต อาเสวนา, กุโต ภาวนาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สติ     ฉ.ม. สมาธิสฺส       ฉ.ม. จตุกิจฺจสาธนวเสเนว
@ ฉ.ม. สตฺตปิ วสฺสานิ         ฉ.ม. ทิวสมฺปิ. เอวมุปริปิ
    อถวา เอวํ วเทยฺย "เอเกน จิตฺเตน อาเสวติ, ทฺวีหิ ภาเวติ, ตีหิ
พหุลีกโรติ. ทฺวีหิ วา อาเสวติ, ตีหิ ภาเวติ, เอเกน พหุลีกโรติ. ตีหิ วา
อาเสวติ, เอเกน ภาเวติ, ทฺวีหิ พหุลีกโรตี"ติ. โส วตฺตพฺโพ "มาสุตฺตํ เม
ลทฺธนฺติ ยํ วา ตํ วา อวจ, ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตน นาม อาจริยสฺส สนฺติเก
วสิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อตฺถรสํ วิทิตฺวา วตฺตพฺพํ โหติ.
เอกจิตฺตกฺขณิกาว อยํ อาเสวนา, เอกจิตฺตกฺขณิกา ภาวนา, เอกจิตฺตกฺขณิกํ
พหุลีกมฺมํ. ขยคามิโลกุตฺตรมคฺโค พหุจิตฺตกฺขณิโก นาม นตฺถิ,
`เอกจิตฺตกฺขณิโกเยวา'ติ สญฺาเปตพฺโพ. สเจ สญฺชานาติ, สญฺชานาตุ, โน เจ
สญฺชานาติ, คจฺฉ ปาโตว วิหารํ ปวิสิตฺวา ยาคุํ ปิวาหี"ติ อุยฺโยเชตพฺโพ.
    [๔๖๓] กติ ปนยฺเย สงฺขาราติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? เย สงฺขาเร นิโรเธตฺวา
นิโรธํ สมาปชฺชติ, เต ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. เตเนวสฺส อธิปฺปายํ ตฺวา เถรี
ปุญฺาภิสงฺขาราทีสุ อเนเกสุ สงฺขาเรสุ วิชฺชมาเนสุปิ กายสงฺขาราทโยว อาจิกฺขนฺตี
ตโยเม อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ กายปฺปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขริยติ กริยติ
นิพฺพตฺติยตีติ กายสงฺขาโร. วาจํ สงฺขโรติ กโรติ นิพฺพตฺเตตีติ วจีสงฺขาโร, ๑-
จิตฺตปฺปฏิพทฺธตฺตา จิตฺเตน สงฺขริยติ กริยติ นิพฺพตฺติยตีติ จิตฺตสงฺขาโร. กตโม
ปนยฺเยติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อิเม สงฺขารา อญฺมญฺมิสฺสา อาลุลิตา อวิภูตา
ทุทฺทีปนา. ตถาหิ กายทฺวาเร อาทานคหณมุจฺจนโจปนานิ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา
อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ เอวํ กุสลากุสลา วีสติ
เจตนาปิ อสฺสาสปสฺสาสาปิ กายสงฺขาโรเตฺวว วุจฺจนฺติ. วจีทฺวาเร หนุสํโจปนํ
วจีเภทํ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา วุตฺตปฺปการาว วีสติ เจตนาปิ วิตกฺกวิจาราปิ
วจีสงฺขาโรเตฺวว วุจฺจนฺติ. กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ อปฺปตฺวา ๒- รโห นิสินฺนสฺส
จินฺตยโต อุปฺปนฺนา กุสลากุสลา เอกูนตึส เจตนาปิ สญฺา จ เวทนา จาติ
อิเม เทฺว ธมฺมาปิ จิตฺตสงฺขาโรเตฺวว วุจฺจนฺติ. เอวํ อิเม สงฺขารา
อญฺมญฺมิสฺสา อาลุลิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา, เต ปากเฏ วิภูเต กตฺวา
กถาเปสฺสามีติ ปุจฺฉติ.
@เชิงอรรถ:  สี. วจีปฏิพทฺธตฺตา วาจาย สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ วจีสงฺขาโร
@ ฉ.ม. อปตฺตา
    กสฺมา ปนยฺเยติ อิธ กายสงฺขาราทินามสฺส ปทตฺถํ ปุจฺฉติ. ตสฺส
วิสฺสชฺชเน กายปฺปฏิพทฺธาติ กายนิสฺสิตา, กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ.
จิตฺตปฺปฏิพทฺธาติ จิตฺตนิสฺสิตา. จิตฺเต สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ.
    [๔๖๔] อิทานิ กึ นุ โข เอสา สญฺาเวทยิตนิโรธํ วลญฺเชติ, น
วลญฺเชติ. จิณฺณวสี วา ตตฺถ โน จิณฺณวสีติ ชานนตฺถํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปนยฺเย
สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โหตีติอาทิมาห. ตสฺส วิสฺสชฺชเน สมาปชฺชิสฺสนฺติ
วา สมาปชฺชามีติ วา ปททฺวเยน เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติกาโล กถิโต.
สมาปนฺโนติ ปเทน อนฺโตนิโรโธ. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สจิตฺตกกาโล
กถิโต, ปจฺฉิเมน อจิตฺตกกาโล. ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ
นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธานปริจฺเฉทกาเลเยว เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก ภวิสฺสามีติ
อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตํ ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ เอวํ ภาวิตํ
จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย อจิตฺตกภาวาย อุปเนติ.
    ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโรติ เสสสงฺขาเรหิ ปมํ ทุติยชฺฌาเนเยว นิรุชฺฌติ.
ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌติ. ตโต
จิตฺตสงฺขาโรติ ตโต ปรํ จิตฺตสงฺขาโร อนฺโตนิโรเธ นิรุชฺฌติ. วุฏฺหิสฺสนฺติ วา
วุฏฺหามีติ วา ปททฺวเยน อนฺโตนิโรธกาโล กถิโต. วุฏฺิโตติ ปเทน
ผลสมาปตฺติกาโล. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อจิตฺตกกาโล กถิโต, ปจฺฉิเมน
สจิตฺตกกาโล. ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ
อทฺธานปริจฺเฉทกาเลเยว เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก หุตฺวา ตโต ปรํ สจิตฺตโก
ภวิสฺสามีติ อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตํ ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ
เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย สจิตฺตกภาวาย อุปเนติ. อิติ เหฏฺา
นิโรธสมาปชฺชนกกาโล กถิโต. ๑- อิธ นิโรธวุฏฺานกาโล.
    อิทานิ นิโรธกถํ กเถตุํ วาโรติ นิโรธกถา กเถตพฺพา สิยา, สา ปเนสา
"ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คหิโต
าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวิตา ปญฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณนฺ"ติ
มาติกํ เปตฺวา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค กถิตา, ตสฺมา ตตฺถ กถิตนเยเนว
คเหตพฺพา. โก ปนายํ นิโรโธ นาม? จตุนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิสงฺขาอปฺปวตฺติ.
อถ กิมตฺถเมตํ สมาปชฺชนฺตีติ. สงฺขารานํ ปวตฺเต อุกฺกณฺิตา สตฺตาหํ อจิตฺตกา
หุตฺวา สุขํ วิหริสฺสาม, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ นาเมตํ, ยทิทํ นิโรธนฺติ เอตทตฺถํ
สมาปชฺชนฺติ.
    ปมํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสงฺขาโรติ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส หิ ผลสมาปตฺติจิตฺตํ
ปมํ อุปฺปชฺชติ, ตํสมฺปยุตฺตํ สญฺญฺจ เวทนญฺจ สนฺธาย "ปมํ อุปฺปชฺชติ
จิตฺตสงฺขาโร"ติ อาห. ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ ภวงฺคสมเย กายสงฺขาโร
อุปฺปชฺชติ. กึ ปน ผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเส น สมุฏฺาเปตีติ. สมุฏฺาเปติ.
อิมสฺส ปน จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ, สา น สมุฏฺาเปตีติ, กึ วา เอเตน
ผลสมาปตฺติ ปมชฺฌานิกา วา โหตุ, ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา วา, สนฺตาย
สมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกา โหนฺติ. เตสํ
อพฺโพหาริกภาโว สญฺชีวตฺเถรวตฺถุนา เวทิตพฺโพ, สญฺชีวตฺเถรสฺส หิ สมาปตฺติโต
วุฏฺาย กึสุกปุปฺผสทิเส วิตจฺฉิตงฺคาเร ๑- มทฺทมานสฺส คจฺฉโต จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ
น ฌายิ, อุสุมาการมตฺตํปิ นาโหสิ, สมาปตฺติผลํ ๒- นาเมตนฺติ วทนฺติ, เอวเมว
สนฺตาย สมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกา โหนฺตีติ ๓-
ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    ตโต วจีสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กิริยมยปฺปวตฺตวลญฺชนกาเล วจีสงฺขาโร
อุปฺปชฺชติ. กึ ภวงฺคํ วิตกฺกวิจาเร น สมุฏฺาเปตีติ? สมุฏฺาเปติ. ตํสมุฏฺานา
ปน วิตกฺกวิจารา วาจํ อภิสงฺขาตุํ น สกฺโกนฺตีติ กิริยมยปฺปวตฺตวลญฺชนกาเลเนเวตํ
กถิตํ. สุญฺโต ผสฺโสติอาทโย สคุเณนาปิ อารมฺมเณนาปิ กเถตพฺพา. สคุเณน
ตาว สุญฺตา นาม ผลสมาปตฺติ, ตาย สหชาตํ ผสฺสํ สนฺธาย สุญฺโต ผสฺโสติ
วุตฺตํ. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย. อารมฺมเณน ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ
สุญฺตฺตา สุญฺ นาม, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺตํ, ราคโทสโมหปฺปณิธีนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วีตจฺฉิตงฺคาเร     สี. สมาปตฺติพลํ     สี. โหนฺติ
อภาวา อปฺปณิหิตํ. สุญฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนผลสมาปตฺติยํ
ผสฺโส สุญฺโต นาม, อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย.
    อปรา อาคมนียกถา นาม โหติ, สุญฺตา อนิมิตฺตา อปฺปณิหิตาติ หิ
วิปสฺสนาปิ วุจฺจติ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ สงฺขาเร อนิจฺจโต ปริคฺคหิตฺวา ๑- อนิจฺจโต
ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺาสิ, ตสฺส วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติ. โย
ทุกฺขโต ปริคฺคหิตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา ทุกฺขโต วุฏฺาติ, ตสฺส อปฺปณิหิตา นาม.
โย อนตฺตโต ปริคฺคหิตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต วุฏฺาสิ, ตสฺส สุญฺตา
นาม. ตตฺถ อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโต นาม. อนิมิตฺตมคฺคสฺส ผลํ
อนิมิตฺตํ นาม. อนิมิตฺตผลสมาปตฺติสหชาเต ผสฺเส ผุสนฺเต อนิมิตฺโต ผุสฺโส
ผุสตีติ วุจฺจติ. อปฺปณิหิตสุญฺเตสุปิ เอเสว นโย. อาคมนีเยน กถิเต ปน
สุญฺโต วา ผสฺโส อนิมิตฺโต วา ผสฺโส อปฺปณิหิโต วา ผสฺโสติ วิกปฺปํ ๒-
อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา สคุเณน เจว อารมฺมเณน จ กเถตพฺพา. เอวํ หิ ตโย
ผสฺสา ผุสนฺตีติ สเมติ.
    วิเวกนินฺนนฺติอาทีสุ นิพฺพานํ วิเวโก นาม, ตสฺมึ วิเวเก นินฺนํ โอนตนฺติ
วิเวกนินฺนํ. อญฺโต อาคนฺตฺวา เยน วิเวโก เตน วงฺกํ วิย หุตฺวา ิตนฺติ
วิเวกโปณํ. เยน วิเวโก, เตน ปตมานํ วิย ิตนฺติ วิเวกปพฺภารํ.
    [๔๖๕] อิทานิ ยา เวทนา นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ,
ตา ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉนฺโต กติ ปนยฺเย เวทนาติอาทิมาห. กายิกํ วาติอาทีสุ
ปญฺจทฺวาริกํ สุขํ กายิกํ นาม, มโนทฺวาริกํ เจตสิกํ นามาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ
สุขนฺติ สภาวนิทฺเทโส. สาตนฺติ ตสฺเสว มธุรภาวทีปกํ เววจนํ. เวทยิตนฺติ
เวทยิตภาวทีปกํ สพฺพเวทนานํ สาธารณวจนํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ิติสุขา
วิปริณามทุกฺขาติอาทีสุ สุขาย เวทนาย อตฺถิภาโว สุขํ, นตฺถิภาโว ทุกฺขํ. ทุกฺขาย
เวทนาย อตฺถิภาโว ทุกฺขํ, นตฺถิภาโว สุขํ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ชานนภาโว
สุขํ, อชานนภาโว ทุกฺขนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริคฺคเหตฺวา. เอวมุปริปิ           ฉ.ม. วิกปฺโป
    กึ อนุสโย อนุเสตีติ กตโม อนุสโย อนุเสติ, อปฺปหีนฏฺเน สยิโต
วิย โหตีติ อนุสยปุจฺฉํ ปุจฺฉติ. น โข อาวุโส วิสาข สพฺพาย สุขาย เวทนาย
ราคานุสโย อนุเสตีติ น สพฺพาย สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, น
สพฺพาย สุขาย เวทนาย โส อปฺปหีโน, น สพฺพํ สุขเวทนํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ
อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. กึ ปหาตพฺพนฺติ อยํ ปหานปุจฺฉา นาม.
    ราคํ เตน ปชหตีติ เอตฺถ เอเกเนว พฺยากรเณน เทฺว ปุจฺฉา วิสฺสชฺเชติ,
อิธ ภิกฺขุ ราคานุสยํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปมํ ฌานํ สมาปชฺชติ, ฌานวิกฺขมฺภิตํ
ราคานุสยํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนาคามิมคฺเคน
สมุคฺฆาเฏติ. โส อนาคามิมคฺเคน ปหีโนปิ ตถาวิกฺขมฺภิตตฺตาว ปมชฺฌาเน
นานุเสติ นาม. เตนาห "น ตตฺถ ราคานุสโย อนุเสตี"ติ. ตทายตนนฺติ ตํ
อายตนํ, ปรมสฺสาสภาเวน ปติฏฺานภูตํ อรหตฺตนฺติ อตฺโถ. อิติ อนุตฺตเรสูติ
เอวํ อนุตฺตรา วิโมกฺขาติ ลทฺธนาเม อรหตฺเต. ปิหํ อุปฏฺาปยโตติ ปตฺถนํ
เปนฺตสฺส. ๑- อุปฺปชฺชติ ปิหปฺปจฺจยา โทมนสฺสนฺติ ปตฺถนาย ปนมูลกํ ๒-
โทมนสฺสํ  อุปฺปชฺชติ, ตํ ปเนตํ น ปตฺถนาย ปนมูลกํ ๒- อุปฺปชฺชติ, ปตฺเถตฺวา
อลภนฺตสฺส ปน อลาภมูลกํ อุปฺปชฺชมานํ "อุปฺปชฺชติ ปิหปฺปจฺจยา"ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ กิญฺจาปิ โทมนสฺสํ นาม เอกนฺเตน อกุสลํ, อิทํ ปน เสวิตพฺพํ โทมนสฺสํ
วฏฺฏตีติ วทนฺติ. โยคิโน หิ เตมาสิกํ ฉมาสิกํ นวมาสิกํ วา ปฏิปทํ
คณฺหนฺติ, เตสุ โย ตนฺตํ ปฏิปทํ คเหตฺวา อนฺโตกาลปริจฺเฉเทเยว อรหตฺตํ
ปาปุณิสฺสามีติ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต น สกฺโกติ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลน ปาปุณิตุํ,
ตสฺส พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อาฬินฺทกวาสิมหาปุสฺสตฺเถรสฺส ๓- วิย อสฺสุธารา
ปวตฺตนฺติ. เถโร กิร เอกูนวีสติวสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรติ, ตสฺส "อิมสฺมึ
วาเร อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามิ อิมสฺมึ วาเร วิสุทฺธิปฺปวารณํ ปวาเรสฺสามี"ติ มานสํ
พนฺธิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺเสว เอกูนวีสติวสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, ปวารณาทิวเส
อาคเต เถรสฺส อสฺสุปาเตน มุตฺตทิวโส นาม นาโหสิ, วีสติเม ปน วสฺเส
อรหตฺตํ ปาปุณิ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏฺเปนฺตสฺส    ฉ.ม. ปฏฺปนมูลกํ     ฉ.ม......ผุสฺสตฺเถรสฺส
    ปฏิฆํ เตน ปชหตีติ เอตฺถ น โทมนสฺเสเนว ปฏิฆํ ปชหติ. นาปิ ๑-
ปฏิเฆเนว ปฏิฆปฺปหานํ, น โทมนสฺเสน วา โทมนสฺสปฺปหานํ นาม อตฺถิ.
อยํ ปน ภิกฺขุ เตมาสิกาทีสุ อญฺตรํ ปฏิปทํ คเหตฺวา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ
"ปสฺส ภิกฺขุ, กึ ตุยฺหํ สีเลน หีนฏฺานํ อตฺถิ, อุทาหุ วิริเยน, อุทาหุ
ปญฺาย, นนุ เต สีลํ สุปริสุทฺธํ วิริยํ สุปคฺคหิตํ ปญฺา สูรา หุตฺวา วหตี"ติ.
โส เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา "น อิทานิ ปุน อิมสฺส โทมนสฺสสฺส อุปฺปชฺชิตุํ
ทสฺสามี"ติ วิริยํ คาฬฺหํ ๒- กตฺวา อนฺโตเตมาเส วา อนฺโตฉมาเส วา
อนฺโตนวมาเส วา อนาคามิมคฺเคน ปฏิฆํ สมุคฺฆาเฏติ, อิมินา ปริยาเยน ปฏิเฆเนว
ปฏิฆํ โทมนสฺเสเนว โทมนสฺสํ ปชหติ นาม.
    น ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ ตตฺถ เอวรูเป โทมนสฺเส ปฏิฆานุสโย
นานุเสติ, น ตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ, ปหีโนว ตตฺถ ปฏิฆานุสโยติ อตฺโถ.
อวิชฺชํ เตน ปชหตีติ อิธ ภิกฺขุ อวิชฺชานุสยํ วิกฺขมฺเภตฺวา จตุตฺถํ ฌานํ
สมาปชฺชติ, ฌานวิกฺขมฺภิตํ อวิชฺชานุสยํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา วิปสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาเฏติ, โส อรหตฺตมคฺเคน ปหีโนปิ ตถา
วิกฺขมฺภิตตฺตาว จตุตฺถชฺฌาเน นานุเสติ นาม. เตนาห "น ตตฺถ อวิชฺชานุสโย
อนุเสตี"ติ.
    [๔๖๖] อิทานิ ปฏิภาคปุจฺฉํ ปุจฺฉนฺโต สุขาย ปนยฺเยติอาทิมาห. ตสฺส
วิสฺสชฺชเน ยสฺมา สุขสฺส ทุกฺขํ, ทุกฺขสฺส จ สุขํ ปจฺจนีกํ, ตสฺมา ทฺวีสุ
เวทนาสุ วิสภาคปฏิภาโค กถิโต. อุเปกฺขา ปน อนฺธการาภิภูตา ทุทฺทีปนา,
อวิชฺชาปิ ตาทิสาวาติ เตเนตฺถ สภาคปฏิภาโค กถิโต. ยตฺตเกสุ ปน าเนสุ
อวิชฺชา ตมํ กโรติ, ตตฺตเกสุ อวิชฺชา ตมํ วิโนเทตีติ เอตฺถ ๓- วิสภาคปฏิภาโค
กถิโต. อวิชฺชาย โข อาวุโสติ เอตฺถ อุโภเปเต ธมฺมา อนาสวา โลกุตฺตราติ
สภาคปฏิภาโคว กถิโต. วิมุตฺติยา โข อาวุโสติ เอตฺถ อนาสวฏฺเน โลกุตฺตรฏฺเน
อพฺยากตฏฺเน จ สภาคปฏิภาโคว กถิโต. อจฺจยาสีติ เอตฺถ ปญฺหํ อติกฺกมิตฺวา
คโตสีติ อตฺโถ. นาสกฺขิ ปญฺหานํ ปริยนฺตํ คเหตุนฺติ ปญฺหานํ ปริจฺเฉทปฺปมาณํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. น หิ    ฉ.ม. ทฬฺหํ        ฉ.ม. เอตฺถ-สทฺโท น ทิสฺสติ
คเหตุํ นาสกฺขิ, อปฺปฏิภาคธมฺมสฺส ปฏิภาคํ ปุจฺฉิ, นิพฺพานํ นาเมตํ อปฺปฏิภาคํ,
น สกฺกา นีลํ วา ปีตกํ วาติ เกนจิ ธมฺเมน สทฺธึ ปฏิภาคํ กตฺวา ทสฺเสตุํ,
ตญฺจ ตฺวํ อิมินา อธิปฺปาเยน ปุจฺฉสีติ อตฺโถ.
    เอตฺตาวตา จายํ อุปาสโก ยถา นาม สตฺตมฆเร สลากภตฺตํ ลภิตฺวา
คโต ภิกฺขุ สตฺตฆรานิ อติกฺกมิตฺวา ๑- อฏฺมสฺส ทฺวาเร ิโต สพฺพานิปิ
สตฺตเคหานิ วิรทฺโธว น อญฺาสิ, เอวเมว อปฺปฏิภาคธมฺมสฺส ปฏิภาคํ
ปุจฺฉนฺโต สพฺพาสุปิ สตฺตสุ สปฺปฏิภาคปุจฺฉาสุ วิรทฺโธว โหตีติ เวทิตพฺโพ.
นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานพฺภนฺตรํ นิพฺพานํ อนุปวิฏฺ. นิพฺพานปรายนนฺติ
นิพฺพานํ ปรํ อยนมสฺส ปรา คติ, น ตโต ปรํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ
ปริโยสานํ อวสานํ อสฺสาติ นิพฺพานปริโยสานํ.
    [๔๖๗] ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา, ธาตุกุสลา อายตนกุสลา
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา านาานกุสลาติ อตฺโถ. มหาปญฺาติ มหนฺเต อตฺเถ
มหนฺเต ธมฺเม มหนฺตา ๒- นิรุตฺติโย มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ปริคฺคหณสมตฺถาย
ปญฺาย สมนฺนาคตา. ยถา ตํ ธมฺมทินฺนายาติ ยถา ธมฺมทินฺนาย ภิกฺขุนิยา
พฺยากตํ, อหํปิ ตํ เอวเมว พฺยากเรยฺยนฺติ. เอตฺตาวตา จ ปน อยํ สุตฺตนฺโต
ชินภาสิโต นาม ชาโต, น สาวกภาสิโต. ยถา หิ ราชยุตฺเตหิ ลิขิตํ ปณฺณํ
ยาว ราชมุทฺทิกาย น ลญฺฉิตํ โหติ น ตาว ราชปณฺณนฺติ สงฺขยํ คจฺฉติ,
ลญฺฉิตมตฺตํ ปน ราชปณฺณํ นาม โหติ, ตถา "อหํปิ ตํ เอวเมว พฺยากเรยฺยนฺ"ติ
อิมาย ชินวจนมุทฺทิกาย ลญฺฉิตตฺตา อยํ สุตฺตนฺโต อาหจฺจวจเนน ชินภาสิโต
นาม ชาโต, เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     จูฬเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อติกฺกมฺม        สี. มหนฺตี


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๖๓-๒๗๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=6750&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=6750&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=505              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=9420              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=11084              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=11084              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]