อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                         ๗. วีมํสกสุตฺตวณฺณนา
    [๔๘๗] เอวมฺเม สุตนฺติ วีมํสกสุตฺตํ. ตตฺถ วีมํสเกนาติ ตโย วีมํสกา
อตฺถวีมํสโก สงฺขารวีมํสโก สตฺถุวีมํสโกติ. เตสุ "ปณฺฑิตา หาวุโส มนุสฺสา
วีมํสกา"ติ ๓- เอตฺถ อตฺถวีมํสโก อาคโต. "ยโต โข อานนฺท ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ,
อายตนกุสโล จ โหติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ โหติ, านาานกุสโล จ โหติ,
เอตฺตาวตา โข อานนฺท ปณฺฑิโต ภิกฺขุ วีมํสโกติ อลํ วจนายา"ติ ๔- เอตฺถ
สงฺขารวีมํสโก อาคโต. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต สตฺถุวีมํสโก อธิปฺเปโต. เจโตปริยายนฺติ
จิตฺตวารํ จิตฺตปริจฺเฉทํ. สมนฺเนสนาติ เอสนา ปริเยสนา อุปปริกฺขา. อิติ
วิญฺาณายาติ เอวํ วิชานนตฺถาย.
    [๔๘๘] ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต สมนฺเนสิตพฺโพติ อิธ กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยํ
ทสฺเสติ. มหา หิ เอส กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสโย นาม. ตสฺส มหนฺตภาโว เอวํ
เวทิตพฺโพ:- เอกสฺมึ หิ สมเย อายสฺมา อานนฺโท อุปฑฺฒํ อตฺตโน อานุภาเวน
โหติ, อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตานุภาเวนาติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย นิจฺเฉตุํ
อสกฺโกนฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "อุปฑฺฒมิทํ ภนฺเต พฺรหฺมจริยสฺส,
ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา"ติ. ภควา อาห
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสกฺขิตฺถ    ๒ ฉ.ม. อุตฺตานตฺถเมวาติ
@๓ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๒/๗ เทวทหสุตฺต  ๔ ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๔/๑๑๑ พหุธาตุกสุตฺต
"มา เหวํ อานนฺท, มา เหวํ อานนฺท, สกลเมวิทํ อานนฺท พฺรหฺมจริยํ ยทิทํ
กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา, กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ อานนฺท
ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ
ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติ. กถญฺจานนฺท ภิกฺขุ
กลฺยาณมิตฺโต ฯเปฯ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ
พหุลีกโรติ. อิธานนฺท ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ ฯเปฯ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ
วิเวกนิสฺสิตํ, เอวํ โข อานนฺท ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต ฯเปฯ พหุลีกโรติ, ตทิมินา
เจตํ อานนฺท ปริยาเยน เวทิตพฺพํ. ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา
กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มมํ หิ อานนฺท กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม
ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ. ชราธมฺมา ฯเปฯ โสกปริเทวทุกฺข-
โทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺตีติ. ๑-
    ภิกฺขูนํ พาหิรงฺคสมฺปตฺตึ กเถนฺโตปิ อาห "พาหิรํ ภิกฺขเว องฺคนฺติ
กตฺวา นาญฺ เอกงฺคํปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, ยถยิทํ
ภิกฺขเว กลฺยาณมิตฺตตา. กลฺยาณมิตฺตตา ภิกฺขเว มหโต อตฺถาย สํวตฺตตี"ติ. ๒-
มหาจุนฺทสฺส กิเลสสลฺเลขปฏิปทํ กเถนฺโตปิ "ปเร ปาปมิตฺตา ภวิสฺสนฺติ,
มยเมตฺถ กลฺยาณมิตฺตา ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย"ติ ๓- อาห. เมฆิยตฺเถรสฺส
วิมุตฺติปริปาจนียธมฺเม กเถนฺโตปิ "อปริปกฺกาย เมฆิย เจโตวิมุตฺติยา ปญฺจ
ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺติ. กตเม ปญฺจ, อิธ เมฆิย ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต
โหตี"ติ ๔- กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยเมว วิเสเสติ. ๕- ปิยปุตฺตสฺส ราหุลตฺเถรสฺส
อภิโณฺหวาทํ เทนฺโตปิ:-
              "มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณ      ปนฺตญฺจ สยนาสนํ
               วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ         มตฺตญฺู โหหิ โภชเน.
               จีวเร ปิณฺฑปาเต จ        ปจฺจเย สยนาสเน
               เอเตสุ ตณฺหํ มากาสิ       มา โลกํ ปุนราคมี"ติ ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒/๒ อุปฑฺฒสุตฺต    ๒ องฺ. เอกก. ๒๐/๑๑๑/๑๗ ทุติยปมาทาทิวคฺค
@๓ ม.มู. ๑๒/๘๓/๕๗ สลฺเลขสุตฺต     ๔ ขุ. อุทาน. ๒๕/๓๑/๑๔๑ เมฆิยสุตฺต
@๕ ฉ.ม. วิเสเสสิ          ๖ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๓๔๑-๒/๓๙๘ ราหุลสุตฺต
กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยเมว สพฺพปมํ กเถสิ, เอวํ มหา เอส กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสโย
นาม. อิธาปิ ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต สมนฺเนสิตพฺโพติ
เทสนํ อารภิ. ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ตถาคตํ เอสตุ คเวสตูติ อตฺโถ.
เอเตน ภควา อยํ มหาชจฺโจติ วา ลกฺขณสมฺปนฺโนติ วา อภิรูโป ทสฺสนีโยติ
วา อภิญฺาโต อภิลกฺขิโตติ วา อิมํ นิสฺสายาหํ จีวราทโย ปจฺจเย ลภิสฺสามีติ
"ปโหติ เม เอส สตฺถา หุตฺวา สตฺถุกิจฺจํ ๑- สาเธตุนฺ"ติ, โส มํ ภชตูติ สีหนาทํ
นทติ, พุทฺธสีหนาโท กิร นาเมส สุตฺตนฺโตติ.
    อิทานิ เต เทฺว ธมฺเม ทสฺเสนฺโต จกฺขุโสตวิญฺเยฺเยสูติ อาห, ตตฺถ
สตฺถุ กายิโก สมาจาโร วีมํสกสฺส จกฺขุวิญฺเยฺโย ธมฺโม นาม. วาจสิโก
สมาจาโร โสตวิญฺเยฺโย ธมฺโม นาม. อิทานิ เตสุ สมนฺเนสิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต
เย สงฺกิลิฏฺาติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺกิลิฏฺาติ กิเลสสมฺปยุตฺตา. เต จ น
จกฺขุโสตวิญฺเยฺยา. ยถา ปน อุทเก จลนฺเต วา ปุพฺพุฬเก ๒- วา มุญฺจนฺเต อนฺโต
มจฺโฉ อตฺถีติ วิญฺายติ, เอวํ ปาณาติปาตาทีนิ วา กโรนฺตสฺส มุสาวาทาทีนิ
วา ภณนฺตสฺส กายวจีสมาจาเร ทิสฺวา จ สุตฺวา จ ตํสมุฏฺาปกจิตฺตํ สงฺกิลิฏฺนฺติ
วิญฺายติ, ตสฺมา เอวมาห. สงฺกิลิฏฺจิตฺตสฺส หิ กายวจีสมาจาราปิ สงฺกิลิฏฺาเยว
นาม. น เต ตถาคตสฺส สํวิชฺชนฺตีติ น เต ตถาคตสฺส อตฺถิ, น อุปลพฺภนฺตีติ
เอวํ ชานาตีติ อตฺโถ. นตฺถิตาเยว หิ เต น อุปลพฺภนฺติ, น ปฏิจฺฉนฺนตาย.
ตถาหิ ภควา เอกทิวสํ อิเมสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุสํฆํ ปวาเรนฺโต อาห "หนฺท
ทานิ ภิกฺขเว ปวารยามิ โว, น จ เม กิญฺจิ ครหถ กายิกํ วา วาจสิกํ
วา"ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ
กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ "น โข มยํ
ภนฺเต ภควโต กิญฺจิ ครหาม กายิกํ วา วาจสิกํ วา. ภควา หิ ภนฺเต
อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชาเนตา,
อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท. มคฺคานุคา จ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เอกสตฺถุกิจฺจํ             ๒ สี. พุพฺพุฬเก, ม. ปุปฺผุฬเก
ภนฺเต เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา"ติ. ๑- เอวํ ปริสุทฺธา
ตถาคตสฺส กายวจีสมาจารา. อุตฺตโรปิ สุทํ มาณโว ตถาคตสฺส กายวจีทฺวาเร
อนาราธนียํ กิญฺจิ ปสฺสิสฺสามีติ สตฺต มาเส อนุพนฺธิตฺวา ลิขามตฺตํปิ ๒- น
อทฺทส. มนุสฺสภูโต วา เอส พุทฺธภูตสฺส กายวจีทฺวาเร กึ อนาราธนียํ ปสฺสิสฺสติ.
มาโรปิ เทวปุตฺโต โพธิสตฺตสฺส สโต มหาภินิกฺขมนโต ปฏฺาย ฉพฺพสฺสานิ
คเวสมาโน กิญฺจิ  อนาราธนียํ นาทฺทส, อนฺตมโส เจโตปริวิตกฺกมตฺตํปิ. มาโร
กิร จินฺเตสิ "สจสฺส วิตกฺกิตมตฺตํปิ อกุสลํ ปสฺสิสฺสามิ, ตตฺเถว นํ มุทฺธนิ
ปหริตฺวา ปกฺกมิสฺสามี"ติ. โส ฉพฺพสฺสานิ อทิสฺวา พุทฺธภูตํปิ เอกํ วสฺสํ
อนุพนฺธิตฺวา กิญฺจิ วชฺชํ อปสฺสนฺโต คมนสมเย วนฺทิตฺวา:-
              "มหาวีร มหาปญฺ    อิทฺธิยา ยสสา ชล
               สพฺพเวรภยาตีต     ปาเท วนฺทามิ โคตมา"ติ ๓-
คาถํ วตฺวา คโต.
    วีติมิสฺสาติ กาเล กณฺหา, กาเล สุกฺกาติ เอวํ โวมิสฺสกา. โวทาตาติ
ปริสุทฺธา นิกฺกิเลสา. สํวิชฺชนฺตีติ โวทาตา ธมฺมา อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. ตถาคตสฺส
หิ ปริสุทฺธา กายสมาจาราทโย. เตนาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถาคตสฺส
อรกฺเขยฺยานิ. กตมานิ จตฺตาริ, ปริสุทฺธกายสมาจาโร ภิกฺขเว ตถาคโต, นตฺถิ
ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย `มา เม อิทํ ปโร อญฺาสี'ติ,
ปริสุทฺธวจีสมาจาโร, ปริสุทฺธมโนสมาจาโร, ปริสุทฺธาชีโว ภิกฺขเว ตถาคโต, นตฺถิ
ตถาคตสฺส มิจฺฉาชีโว, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย, มา เม อิทํ ปโร อญฺาสี"ติ. ๔-
    อิมํ กุสลํ ธมฺมนฺติ อิมํ อนวชฺชํ อาชีวฏฺมกสีลํ, "อยมายสฺมา สตฺถา
กึ นุ โข ทีฆรตฺตํ สมาปนฺโน อติจิรกาลโต ปฏฺาย อิมินา สมนฺนาคโต,
อุทาหุ อิตฺตรสมาปนฺโน หิยฺโย วา ปเร วา ปรสุเว ๕- วา ทิวเส สมาปนฺโน"ติ
เอวํ คเวสตูติ อตฺโถ. เอกจฺเจน หิ เอกสฺมึ าเน วสนฺเตน พหุมิจฺฉาชีวกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. สคา. ๑๕/๒๑๕/๒๓๐ ปวารณาสุตฺต     ๒ ฉ.ม. ลิกฺขามตฺตมฺปิ
@๓ สํ. สคา. ๑๕/๑๕๙/๑๔๕ โคธิกสุตฺต. ปาลิ. จกฺขุม
@๔ ฉ.ม. องฺ. สตฺตก. ๒๓/๕๕/๘๕ (สฺยา)
@๕ สี. ปรตเร, ม. ปรปเร
กตํ, ตํ ตตฺถ กาลาติกฺกเม ปญฺายติ, ปากฏํ โหติ. โส อญฺตรํ ปจฺจนฺตคามํ
วา สมุทฺทตีรํ วา คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา อารญฺโก วิย หุตฺวา
วิหรติ. มนุสฺสา สมฺภาวนํ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺส ปณีเต ปจฺจเย เทนฺติ. ชนปทวาสิโน
ภิกฺขู ตสฺส ปริหารํ ทิสฺวา "อติทปฺปิโต ๑- วตายํ อายสฺมา, โก นุ โข เอโส"ติ
ปริคฺคณฺหนฺตา "อสุกฏฺาเน อสุกํ นาม มิจฺฉาชีวํ กตฺวา ปกฺกนฺตภิกขู"ติ
ตฺวา น สกฺกา อิมินา สทฺธึ อุโปสโถ วา ปวารณา วา กาตุนฺติ สนฺนิปติตฺวา
ธมฺเมน สเมน อุกฺเขปนียาทีสุ อญฺตรํ กมฺมํ กโรนฺติ. เอวรูปาย
ปฏิจฺฉนฺนปฏิปตฺติยา อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา วีมํสาเปตุํ เอวมาห.
    เอวํ ชานาตีติ ทีฆรตฺตํ สมาปนฺโน, น อิตฺตรสมาปนฺโนติ ชานาติ.
อนจฺฉริยํ เจตํ. ยํ ตถาคตสฺส เอตรหิ สพฺพญฺุตํ ปตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อาชีวฏฺมกสีลํ
ปริสุทฺธํ ภเวยฺย. ตสฺส ๒- โพธิสตฺตกาเลปิ ๓- เอวํ อโหสิ.
    อตีเต กิร คนฺธารราชา จ เวเทหราชา จ เทฺวปิ สหายกา หุตฺวา
กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา รชฺชานิ ปุตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา
เอกสฺมึ อรญฺคามเก ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปจฺจนฺโต จ ๔- นาม ทุลฺลภโลโณ โหติ,
ตโต  อโลณํ ยาคุํ ลภิตฺวา เอกิสฺสาย สาลาย นิสีทิตฺวา ปิวนฺติ, อนฺตรนฺตเร
มนุสฺสา โลณจุณฺณํ อาหริตฺวา เทนฺติ, เอกทิวสํ เอโก เวเทหิสิสฺส ปณฺเณ
ปกฺขิปิตฺวา โลณจุณฺณํ อทาสิ, เวเทโห อิสิ ๕- คเหตฺวา อุปฑฺฒํ คนฺธาริสิสฺส
สนฺติเก เปตฺวา อุปฑฺฒํ อตฺตโน สนฺติเก เปสิ, ตโต โถกํ ปริภุตฺตาวเสสํ
ทิสฺวา "มา อิทํ นสฺสี"ติ ปณฺเณน เวเตฺวา ติณคหเน เปสิ, ปุน เอกสฺมึ
ทิวเส ยาคุปานกาเล สตึ กตฺวา โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา คนฺธาริสึ อุปสงฺกมิตฺวา
"อิโต โถกํ คณฺหถ อาจริยา"ติ อาห. กุโต เต ลทฺธํ เวเทหิสีติ. ตสฺมึ
ทิวเส ปริภุตฺตาวเสสํ มา นสฺสี"ติ มยา ปิตนฺติ. คนฺธาริสิ คเหตุํ น อิจฺฉติ,
อโลณกํเยว ยาคุํ ปิวิตฺวา เวเทหํ อิสึ อโวจ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อติทพฺพิโต   ๒ ฉ.ม. ยสฺส    ๓ สี. โพธิจริยกาเลปิ ม. โพธิจรณกาเลปิ
@๔ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ    ๕ ฉ.ม. เวเทหิสิ. เอวมุปริปิ
              "หิตฺวา คามสหสฺสานิ     ปริปุณฺณานิ โสฬส
               โกฏฺาคารานิ ผีตานิ    สนฺนิธึ ทานิ กุพฺพสี"ติ. ๑-
    เวเทหิสิ อโวจ "ตุเมฺห รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตา, อิทานิ กสฺมา
โลณจุณฺณกมตฺตํ สนฺนิธิการณา ปพฺพชฺชาย อนุจฺฉวิกํ น กโรถา"ติ. กึ มยา กตํ
เวเทหิสีติ. อถ นํ อาห:-
              "หิตฺวา คนฺธารวิสยํ      ปหูตธนธาริยํ
               ปสาสนโต นิกฺขนฺโต     อิธ ทานิ ปสาสสี"ติ. ๑-
    คนฺธาโร อาห:-
              "ธมฺมํ ภณามิ เวเทห     อธมฺโม เม น รุจฺจติ
               ธมฺมํ เม ภณมานสฺส     น ปาปมุปลิมฺปตี"ติ. ๑-
    เวเทโห อาห:-
              "เยน เกนจิ วณฺเณน     ปโร ลภติ รุปฺปนํ
               มหตฺถิยํปิ เจ วาจํ      น ตํ ภาเสยฺย ปณฺฑิโต"ติ. ๑-
    คนฺธาโร อาห:-
              "กามํ รุปฺปตุ วา มา วา  ภุสํว วิกิรียตุ
               ธมฺมํ เม ภณมานสฺส     น ปาปมุปลิมฺปตี"ติ. ๑-
    ตโต เวเทหิสิ ยสฺส สกาปิ พุทฺธิ นตฺถิ, อาจริยสนฺติเก วินยํ น
สิกฺขติ, โส อนฺธมหึโส วิย วเน จรตีติ จินฺเตตฺวา อาห:-
              "โน เจ อสฺส สกา พุทฺธิ  วินโย วา สุสิกฺขิโต
               วเน อนฺธมหึโสว       จเรยฺย พหุโก ชโน. ๑-
               ยสฺมา จ ปนิเธกจฺเจ    อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา
               ตสฺมา วินีตวินยา ธีรา   จรนฺติ สุสมาหิตา"ติ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ชา. ๒๗/๑๐๔๓-๔๘/๒๒๔ คนฺธารชาตก (สฺยา)
@๒ ขุ. ชา. ๒๗/๑๐๔๙/๒๒๔ คนฺธารชาตก (สฺยา)
    เอวญฺจ ปน วตฺวา เวเทหิสิ อชานิตฺวา มยา กตนฺติ คนฺธาริสึ ขมาเปสิ.
เต อุโภปิ ตปํ จริตฺวา พฺรหฺมโลกํ อคมึสุ. เอวํ ตถาคตสฺส โพธิสตฺตกาเลปิ
ทีฆรตฺตํ อาชีวฏฺมกสีลํ ปริสุทฺธํ อโหสิ.
    ตฺตชฺฌาปนฺโน อยมายสฺมา ภิกฺขุ ยสปตฺโตติ อยมายสฺมา อมฺหากํ
สตฺถา ภิกฺขุ ตฺตํ ปญฺาตภาวํ ปากฏภาวํ อชฺฌาปนฺโน นุ โข, สยญฺจ
ปริวารสมฺปตฺตึ ปตฺโต นุ โข โนติ. เตน จสฺส ปญฺาตชฺฌาปนฺนภาเวน จ
ยสนิสฺสิตภาเวน จ กึ เอกจฺเจ อาทีนวา สนฺทิสฺสนฺติ อุทาหุ โนติ เอวํ
สมนฺเนสนฺตูติ ทสฺเสติ. น ตาว ภิกฺขเวติ ภิกฺขเว ยาว ภิกฺขุ น ราชราชมหามตฺตาทีสุ
อภิญฺาตภาวํ วา ปริวารสมฺปตฺตึ วา อาปนฺโน โหติ, ตาว เอกจฺเจ
มานาติมานาทโย อาทีนวา น สํวิชฺชนฺติ อุปสนฺตูปสนฺโต วิย ๑- โสตาปนฺโน วิย
สกทาคามี วิย จ วิหรติ, อริโย นุ โข ปุถุชฺชโน นุ โขติปิ าตุํ น
สกฺกา โหติ.
    ยโต จ โข ภิกฺขเวติ ยทา ปน อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ าโต โหติ ปริวารสมฺปนฺโน
วา, ตทา ติเณฺหน สิงฺเคน โคคณํ วิชฺฌนฺโต ทุฏฺโคโณ วิย
มิคสงฺฆํ ๒- อภิมทฺทมาโน ทีปิ วิย จ อญฺเ ภิกฺขู ตตฺถ ตตฺถ วิชฺฌนฺโต
อคารโว อสภาควุตฺติ อคฺคปาเทน ภูมึ ผุสนฺโต วิย จรติ. เอกจฺโจ ปน กุลปุตฺโต
ยถา ยถา าโต โหติ ยสสฺสี. ตถา ตถา ผลภารภริโต วิย สาลิ สุฏฺุตรํ
โอนมติ, ราชราชมหามตฺตาทีสุ อุปสงฺกมนฺเตสุ อกิญฺจนภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา
สมณสญฺ อุปฏฺเปตฺวา ฉินฺนวิสาณอุสโภ วิย จณฺฑาลทารโก วิย จ โสรโต
นิวาโต นีจจิตฺโต หุตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส เจว สเทวกสฺส จ โลกสฺส หิตาย สุขาย
ปฏิปชฺชิ, ๓- เอวรูปํ ปฏิปตฺตึ สนฺธาย "นาสฺส อิเธกจฺเจ อาทีนวา"ติ อาห.
    ตถาคโต ปน อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ ๔- ตาที, โส หิ ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ
ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, นินฺทายปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที,
ทุกฺเขปิ ตาที, ๕- ตสฺมา สพฺพากาเรเนว ๖- นาสฺส อิเธกจฺเจ อาทีนวา สํวิชฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิย-สทฺโท น ทิสฺสติ      ๒ ม. มิคสงฺฆสฺส        ๓ ฉ.ม. ปฏิปชฺชติ
@๔ ม. าเนสุ       ๕ ขุ. มหา. ๒๙/๑๘๐/๑๓๘ (สฺยา)  ๖ ฉ.ม. สพฺพากาเรน
อภยูปรโตติ อภโย หุตฺวา อุปรโต, อจฺจนฺตูปรโต สตตูปรโตติ อตฺโถ. น วา
ภเยน อุปรโตติปิ อภยูปรโต. จตฺตาริ หิ ภยานิ กิเลสภยํ วฏฺฏภยํ ทุคฺคติภยํ
อุปวาทภยนฺติ. ปุถุชฺชโน จตูหิปิ ภเยหิ ภายติ. เสกฺขา ตีหิ, เตสํ หิ
ทุคฺคติภยํ ปหีนํ, อิติ สตฺต เสกฺขา ภยูปรตา, ขีณาสโว อภยูปรโต นาม,
ตสฺส หิ เอกมฺปิ ภยํ นตฺถิ. กึ ปรวาทภยํ นตฺถีติ. นตฺถิ. ปรานุทฺทยํ ปน
ปฏิจฺจ "มาทิสํ ขีณาสวํ ปฏิจฺจ สตฺตา มา นสฺสนฺตู"ติ อุปวาทํ รกฺขติ,
มูลุปฺปลวาปิวิหารวาสี เถโร วิย. ๑-
    เถโร กิร มูลุปฺปลวาปิคามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถสฺส อุปฏฺากกุลทฺวารํ
ปตฺตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ถณฺฑิลปีกํ นิสฺสาย อาสนํ ปญฺาเปสุํ. อมจฺจธีตาปิ ตํเยว
ปีกํ นิสฺสาย ปรโต ภาเค นีจตรํ อาสนํ ปญฺาเปตฺวา นิสีทิ. เอโก เนวาสิโก
ภิกฺขุ ปจฺฉา ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ ทฺวาเร ตฺวาว โอโลเกนฺโต เถโร อมจฺจธีตรา
สทฺธึ เอกมญฺเจ นิสินฺโนติ สลฺลกฺเขตฺวา "อยํ ปํสุกูลิโก วิหาเรว อุปสนฺตูปสนฺโต
วิย วิหรติ, อนฺโตคาเม ปน อุปฏฺายิกาหิ สทฺธึ เอกมญฺเจ นิสีทตี"ติ จินฺเตตฺวา
"กึ นุ โข มยา ทุทฺทิฏฺนฺ"ติ ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา ตถาสญฺีว หุตฺวา
ปกฺกามิ. เถโรปิ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ
ปิธาย นิสีทิ. เนวาสิโกปิ กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ คนฺตฺวา "ตํ ปํสุกูลิกํ
นิคฺคณฺหิตฺวา วิหารา นิกฺกฑฺฒิสฺสามี"ติ อสญฺตนีหาเรน เถรสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา
ปริโภคฆฏโต อุฬุงฺเกน อุทกํ คเหตฺวา มหาสทฺทํ กโรนฺโต ปาเท โธวิ. เถโร
"โก นุ โข อยํ อสญฺตจาริโก"ติ อาวชฺเชนฺโต สพฺพํ ตฺวา "อยํ มยิ มนํ
ปโทเสตฺวา อปายูปโค มา อโหสี"ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา กณฺณิกามณฺฑลสมีเป
ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. เนวาสิโก ทุฏฺากาเรน ฆฏิกํ อุกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา
อนฺโต ปวิฏฺโ เถรํ อปสฺสนฺโต "เหฏฺามญฺจํ ปวิฏฺโ ภวิสฺสตี"ติ โอโลเกตฺวา
ตตฺถปิ อปสฺสนฺโต นิกฺขมิตุํ อารภิ. เถโร อุกฺกาสิ. อิตโร อุทฺธํ โอโลเกนฺโต
ทิสฺวา อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมาห "อาวุโส ปํสุกูลิก ปฏิรูปํ เต เอวํ
อานุภาวสมฺปนฺนสฺส อุปฏฺายิกาย สทฺธึ เอกมญฺเจ นิสีทิตุนฺ"ติ. ภนฺเต ปพฺพชิตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยสตฺเถโร วิย
นาม มาตุคาเมน สทฺธึ น เอกมญฺเจ นิสีทนฺติ, ตุเมฺหหิ ปน ทุทฺทิฏฺ เอตนฺติ.
เอวํ ขีณาสวา ปรานุทฺทยาย อุปวาทํ รกฺขนฺติ.
    ขยา ราคสฺสาติ ราคสฺส ขเยเนว. วีตราคตฺตา กาเม น ปฏิเสวติ, น
ปฏิสงฺขาย วาเรตฺวาติ. ตญฺเจติ เอวํ ตถาคตสฺส กิเลสปฺปหานํ ตฺวา ตตฺถ ตตฺถ
ิตนิสินฺนกาลาทีสุปิ จตุปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวาปิ อิติปิ สตฺถา
วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห วนฺตกิเลโส ปหีนมโล อพฺภา มุตฺตปุณฺณจนฺโท
วิย สุปริสุทฺโธติ เอวํ ตถาคตสฺส กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ กถยมานํ ตํ วีมํสกภิกฺขุํ
ปเร เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ เจติ อตฺโถ.
    อาการาติ การณานิ. อนฺวยาติ อนุพุทฺธิโย. สํเฆ วา วิหรนฺโตติ อปฺเปกทา
อปริจฺฉินฺนคณนสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มชฺเฌ วิหรนฺโต. เอโก วา วิหรนฺโตติ อิจฺฉามหํ
ภิกฺขเว อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิตุํ ๑- เตมาสํ ปฏิสลฺลิตุนฺติ ๑- เอวํ ปฏิสลฺลาเน เจว
ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ จ เอกโก วิหรนฺโต. สุคตาติ สุฏฺุ คตา สุปฏิปนฺนา
การณยุตฺตปฺปยุตฺตา, เอวรูปานิ หิ เอกจฺเจ ภิกฺขู อตฺถิ. ทุคฺคตาติ ทุฏฺุ คตา
ทุปฺปฏิปนฺนา กายทฬฺหีพหุลา วิสฺสฏฺกมฺมฏฺานา, เอวรูปาปิ เอกจฺเจ อตฺถิ.
คณมนุสาสนฺตีติ คณพนฺเธน พนฺธา คณารามา คณพหุลิกา หุตฺวา คณํ
ปริหรนฺติ, เอวรูปาปิ เอกจฺเจ อตฺถิ, เตสํ ปฏิปกฺขภูตา คณโต นิสฺสฏา วิสํสฏฺา
วิปฺปยุตฺตา วิหาริโนปิ ๒- อตฺถิ.
    อามิเสสุ สนฺทิสฺสนฺตีติ อามิสคิทฺธา อามิสจกฺขุกา จตุปจฺจยอามิสตฺถเมว
อาหิณฺฑมานา อามิเสสุ สนฺทิสฺสมานกภิกฺขูปิ อตฺถิ, อามิเสน อนุปลิตฺตา จตูหิ
ปจฺจเยหิ วิวฏมานสา ๓- อพฺภา มุตฺตจนฺทสทิสา หุตฺวา วิหรมานาปิ อตฺถิ.
นายมายสฺมา ตํ เตน อวชานาตีติ อยมายสฺมา สตฺถา ตาย ตาย ปฏิปตฺติยา
ตํ ตํ ปุคฺคลํ นาวชานาติ, อยํ สุปฏิปนฺโน ๔- การโก, อยํ คณโต นิสฺสโฏ วิสํสฏฺโ,
อยํ อามิเสน อนุปลิตฺโต ปจฺจเยหิ วิวฏมานโส ๕- อพฺภา มุตฺตจนฺโท วิยาติ
เอวมสฺส เคหสิตวเสน อุสฺสาทนาปิ นตฺถิ. อยํ ทุปฺปฏิปนฺโน อการโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิสลฺลียิตุนฺติ  ๒ ฉ.ม. วิปฺปมุตฺตวิหาริโนปิ    ๓ ฉ.ม. วินิวตฺตมานสา
@๔ ฉ.ม. ปฏิปนฺโน      ๕ ฉ.ม. วินิวตฺตมานโส
กายทฬฺหิพหุโล วิสฺสฏฺกมฺมฏฺาโน, อยํ คณพนฺธนพนฺโธ, อยํ อามิสคิทฺโธ
โลโล อามิสจกฺขุโกติ เอวมสฺส เคหสิตวเสน อปสาทนาปิ นตฺถีติ อตฺโถ.
อิมินา กึ กถิตํ โหติ. ตถาคตสฺส สตฺเตสุ ตาทิภาโว กถิโต โหติ. อยํ หิ:-
              "วธกสฺส เทวทตฺตสฺส        โจรสฺส องฺคุลิมาลิโน
               ธนปาเล ราหุเล จ        สพฺเพสํ สมโก มุนิ  ". ๑-
    [๔๘๙] ตตฺร ภิกฺขเวติ เตสุ ทฺวีสุ วีมํสเกสุ. โย จายํ ๒- "เก ปนายสฺมโต
อาการา"ติ ปุจฺฉายํ อาคโต คณฺิวีมํสโก จ, โย "อภยูปรโต อยมายสฺมา"ติ
อาคโต มูลวีมํสโก จ. เตสุ มูลวีมํสเกน ตถาคโตว อุตฺตรึ ปฏิปุจฺฉิตพฺโพ.
โสปิ ๓- ปุพฺเพ ปรสฺเสว กถาย นิฏฺงฺคโต, ปโร จ นาม ชานิตฺวาปิ กเถยฺย
อชานิตฺวาปิ, เอวมสฺส กถา ภูตาปิ โหติ อภูตาปิ, ตสฺมา ปรสฺเสว กถานิฏฺ
อคนฺตฺวา ตโต อุตฺตรึ ตถาคโตว ปฏิปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถ.
    พฺยากรมาโนติ เอตฺถ ยสฺมา ตถาคตสฺส มิจฺฉาพฺยากรณํ นาม นตฺถิ,
ตสฺมา สมฺมา มิจฺฉาติ อวตฺวา พฺยากรมาโนเตฺวว วุตฺตํ. เอตํ ปโถหมสฺมิ เอตํ
โคจโรติ เอส มยฺหํ ปโถ เอส โคจโรติ อตฺโถ. "เอตาปาโถ"ติปิ ปาโ,
ตสฺสตฺโถ มยฺหํ อาชีวฏฺมกสีลํ ปริสุทฺธํ, สฺวาหํ ตสฺส ปริสุทฺธภาเวน วีมํสกสฺส
ภิกฺขุโน าณมุเข เอตาปาโถ, เอวํ อาปาถํ อาคจฺฉามีติ ๔- วุตฺตํ โหติ. โน จ
เตน ตมฺมโยติ เตนปิ จาหํ ปริสุทฺเธน สีเลน น ตมฺมโย น สตโณฺห
ปริสุทฺธสีลตฺตาว นิตฺตโณฺหหมสฺมีติ ทีเปติ.
    อุตฺตรุตฺตรึ ปณีตปณีตนฺติ อุตฺตรุตฺตริญฺเจว ปณีตปฺปณีตญฺจ ๕- กตฺวา เทเสติ.
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคนฺติ กณฺหญฺเจว สุกฺกญฺจ, ตญฺจ โข สปฺปฏิภาคํ สวิปกฺขํ
กตฺวา กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกนฺติ สุกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหนฺติ เอวํ
สปฺปฏิภาคํ กตฺวา กณฺหสุกฺกํ เทเสติ. กณฺหํ เทเสนฺโตปิ สอุสฺสาหํ สวิปากํ
เทเสติ. สุกฺกํ เทเสนฺโตปิ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสติ. อภิญฺาย อิเธกจฺจํ ธมฺมํ
ธมฺเมสุ นิฏฺ คจฺฉตีติ ตสฺมึ เทสิตธมฺเม เอกจฺจํ ปฏิเวธธมฺมํ อภิญฺาย เตน
@เชิงอรรถ: ๑ มิลินฺท. ๕/๓๙๖ รุกฺขงฺคปญฺห. อตฺถโต สมานํ (ปริวตฺติโปตฺถก)
@๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. โส หิ   ๔ ฉ.ม. คจฺฉามีติ
@๕ ฉ.ม. ปณีตตรญฺจ
อภิญฺาเตน ๑- ปฏิเวธธมฺเมน เทสนาธมฺเม นิฏฺ คจฺฉติ. สตฺถริ ปสีทตีติ
เอวํ ธมฺเม นิฏฺ คนฺตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ โส ภควาติ
สตฺถริ ปสีทติ. เตน ปน ภควตา โย ธมฺโม อกฺขาโต, โสปิ สฺวากฺขาโต ภควตา
ธมฺโม นิยฺยานิกตฺตา, ยฺวาสฺส ตํ ธมฺมํ ปฏิปนฺโน สํโฆ, โสปิ สุปฏิปนฺโน
วงฺกาทิโทสวิรหิตํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตาติ เอวํ ธมฺเม สํเฆปิ ปสีทติ. ตญฺเจติ
ตํ เอวํ ปสนฺนํ ตตฺถ ตตฺถ ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ กเถนฺตํ ภิกฺขุํ.
    [๔๙๐] อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ สตฺถุวีมํสนการเณหิ. อิเมหิ ปเทหีติ
อิเมหิ อกฺขรสมฺปิณฺฑนปเทหิ. อิเมหิ พฺยญฺชเนหีติ อิเมหิ อิธ วุตฺเตหิ
อกฺขเรหิ. สทฺธา นิวิฏฺาติ โอกปฺปนา ปติฏฺิตา. มูลชาตาติ โสตาปตฺติมคฺควเสน
สญฺชาตมูลา. โสตาปตฺติมคฺโค หิ สทฺธาย มูลํ นาม. อาการวตีติ การณํ
ปริเยสิตฺวา คหิตตฺตา สการณา. ๒- ทสฺสนมูลิกาติ โสตาปตฺติมคฺคมูลิกา. โส หิ
ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ. ทฬฺหาติ ถิรา. อสํหาริยาติ หริตุํ น สกฺกา. สมเณน วาติ
สมิตปาปสมเณน วา. พฺราหฺมเณน วาติ พาหิตปาปพฺราหฺมเณน วา. เทเวน วาติ
อุปปตฺติเทเวน วา. มาเรน วาติ วสวตฺติมาเรน วา, โสตาปนฺนสฺส หิ
วสวตฺติมาเรนาปิ สทฺธา อสํหาริยา โหติ สูรมฺพฏฺสฺส วิย. ๓-
    โส กิร สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา เคหํ อคมาสิ. ๔- อถ
มาโร ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธรูปํ มาเปตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาเร ตฺวา
"สตฺถา อาคโต"ติ สาสนํ ปหิณิ. สูโร จินฺเตสิ  "อหํ อิทาเนว สตฺถุ สนฺติกา
ธมฺมํ สุตฺวา อาคโต, กึ นุ โข ภวิสฺสตี"ติ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุสญฺาย วนฺทิตฺวา
อฏฺาสิ. มาโร อาห "สูรมฺพฏฺ ยํ เต มยา รูปํ อนิจฺจํ ฯเปฯ วิญฺาณํ
อนิจฺจนฺติ กถิตํ, ทุกฺกถิตํ ๕- อนุปธาเรตฺวาว สหสา มยา เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมา
ตฺวํ รูปํ นิจฺจํ ฯเปฯ วิญฺาณํ นิจฺจนฺติ คณฺหาหี"ติ. สูโร จินฺเตสิ
"อฏฺานเมตํ, ยํ พุทฺธา อนุปธาเรตฺวา อปจฺจกฺขํ กตฺวา กิญฺจิ กเถยฺยุํ, อทฺธา อยํ
มยฺหํ วิพาธนตฺถํ มาโร อาคโต"ติ. ตโต นํ ตฺวํ มาโรติ ๖- อาห. โส มุสาวาทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ม. ปการวตี   ๓ ม. สูรมุฏฺสฺส วิย
@๔ ฉ.ม. อาคโต     ๕ ฉ.ม. ตํ     ๖ สี. นนุ ตฺวํ มาโรติ
กาตุํ นาสกฺขิ, อาม มาโรสฺมีติ ปฏิชานิ. กสฺมา อาคโตสีติ วุตฺเต ตว
สทฺธาจาลนตฺถนฺติ อาห. กณฺห ปาปิม ตฺวํ ตาว เอกโก ติฏฺ, ตาทิสานํ
มารานํ สตํปิ สหสฺสํปิ มม สทฺธํ จาเลตุํ อสมตฺถํ, มคฺเคน อาคตสทฺธา
นาม สิลาปวิยํ ปติฏฺิตสิเนรุ วิย อจลา โหติ, กึ ตฺวํ เอตฺถาติ อจฺฉรํ ปหริ.
โส าตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถวนฺตรธายิ. พฺรหฺมุนา วาติ พฺรหฺมกายิกาทีสุ
อญฺตรพฺรหฺมุนา วา. เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ เอเต สมณาทโย เปตฺวา อญฺเนปิ
เกนจิ วา โลกสฺมึ หริตุํ สกฺกา. ธมฺมสมนฺเนสนาติ สภาวสมนฺเนสนา.
ธมฺมตาสุสมนฺนิฏฺโติ ธมฺมตาย สุสมนฺนิฏฺโ, สภาเวเนว สุฏฺุ สมนฺเนสิโต
โหตีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                       วีมํสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๘๖-๒๙๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=7327&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=7327&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=535
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=9904
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=11655
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=11655
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12