อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

                     ๒. มหาราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา
      [๑๑๓] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ. ตตฺถ ปีฏฺิโต ปีฏฺิโต
อนุพนฺธีติ ทสฺสนํ อวิชหิตฺวา คมนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโต
อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธิ. ตทา หิ ภควา ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต
วิลาสิตคมเนน ปุรโต ปุรโต คจฺฉติ, ราหุลตฺเถโร ทสพลสฺส ปทานุปทิโก
หุตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโต คจฺฉติ. ๑-
        ตตฺถ ภควา สุปุปฺผิตสาลวนมชฺฌคโต สุภูมิโอตรณตฺถาย
นิกฺขนฺตมตฺตวรวารโณ วิย วิโรจิตฺถ, ราหุลภทฺโท จ วรวารณสฺส ปจฺฉโต
นิกฺขนฺตคชโปตโก วิย. ภควา สายณฺหสมเย มณิคุหโต นิกฺขมิตฺวา โคจรํ ปฏิปนฺโน
เกสรสีโห วิย, ราหุลภทฺโท จ สีหมิคราชานํ อนุพนฺธนฺโต นิกฺขนฺตสีหโปตโก วิย.
ภควา มณิปพฺพตสสฺสิริกวนสณฺฑโต ทาพโล มหาพฺยคฺโฆ วิย, ราหุลภทฺโท จ
พฺยคฺฆราชานํ อนุพนฺธพฺยคฺฆโปตโก วิย. ภควา สิมฺพลีทหโต ๒- นิกฺขนฺตสุปณฺณราชา
วิย, ราหุลภทฺโท จ สุปณฺณราชสฺส ปจฺฉโต นิกฺขนฺตสุปณฺณโปตโก วิย. ภควา
จิตฺตกูฏปพฺพตโต คคนตลปกฺขนฺตสุวณฺณหํสราชา ๓- วิย, ราหุลภทฺโท
จ หํสาธิปตึ อนุปกฺขนฺตหํสโปตโก ๔- วิย. ภควา มหาสรํ อชฺโฌคาฬฺหา
สุวณฺณมหานาวา วิย, ราหุลภทฺโท จ สุวณฺณนาวํ ปจฺฉา อนุพนฺธนาวาโปตโก วิย.
ภควา จกฺกรตนานุภาเวน คคนตเล สมฺปยาตจกฺกวตฺติราชา วิย, ราหุลภทฺโท จ
ราชานํ อนุสมฺปยาตปรินายกรตนํ วิย. ภควา วิคตวลาหกํ นภํ ปฏิปนฺนตารกราชา
วิย, ราหุลภทฺโท จ ตารกาธิปติโน อนุมคฺคปฏิปนฺนปริสุทฺธโอสธิตารกา วิย.
      ภควาปิ มหาสมฺมตปเวณิยํ โอกฺกากราชวํเส ชาโต, ราหุลภทฺโทปิ, ภควาปิ
สงฺเข ปกฺขิตฺตขีรสทิโส สุปริสุทฺธชาติขตฺติยกุเล ชาโต, ราหุลภทฺโทปิ. ภควาปิ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต, ราหุลภทฺโทปิ. ภควโตปิ สรีรํ ทฺวตฺตึสมหาปุริส-
ลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ เทวนคเรสุ สมุสฺสิตรตนโตรณํ วิย สพฺพผาลิผุลฺโล ปาริฉตฺตโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. สิมฺพลิทายโต  ๓ ฉ.ม. คคนตลํ
@ปกฺขนฺทสุวณฺณหํสราชา  ๔ ฉ.ม. อนุปกฺขนฺทหํสโปตโก
วิย จ อติมโนหรํ, ราหุลภทฺทสฺสาปิ. อิติ เทฺวปิ อภินีหารสมฺปนฺนา, เทฺวปิ
ราชปพฺพชิตา, เทฺวปิ ขตฺติยสุขุมาลา, เทฺวปิ สุวณฺณวณฺณา, เทฺวปิ ลกฺขณสมฺปนฺนา
เอกมคฺคํ ปฏิปนฺนา ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺตานํ ทฺวินฺนํ จนฺทมณฺฑลานํ ทฺวินฺนํ
สุริยมณฺฑลานํ ทฺวินฺนํ สกฺกสุยามสนฺตุสิตปรนิมฺมิต ๑- วสวตฺติมหาพฺรหฺมาทีนํ
สิริยา สิรึ อภิภวมานา วิย วิโรจึสุ.
      ตตฺรายสฺมา ราหุโล ภควโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต คจฺฉนฺโตว ปาทตลโต
ยาว อุปริ เกสนฺตา ตถาคตํ โอโลเกสิ. ๒- โส ภควโต พุทฺธเวสวิลาสํ ทิสฺวา
"โสภติ ภควา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตสรีโร พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตตฺตา ๓-
วิปฺปกิณฺณสุวณฺณจุณฺณมชฺฌคโต วิย, วิชฺชุลตาปริกฺขิตฺโต กนกปพฺพโต วิย,
ยนฺตสุตฺตสมากฑฺฒิตํ รตนวิจิตฺตํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย, รตฺตปํสุกูลจีวรปฏิจฺฉนฺโนปิ
รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตกนกปพฺพโต วิย, ปวาฬลตาปฏิมณฺฑิตํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย,
จีนปิฏฺจุณฺณปูชิตํ สุวณฺณเจติยํ วิย, ลาขารสานุลิตฺโต กนกยูโป ๔- วิย.
รตฺตวลาหกนฺตรโต ตํขณพฺภุคฺคตปุณฺณจนฺโท วิย, อโห สมตึสปารมิตานุภาวสชฺชิตสฺส
อตฺตภาวสฺส สิริสมฺปตฺตี"ติ จินฺเตสิ. ตโต อตฺตานํปิ โอโลเกตฺวา
"อหํปิ โสภามิ, สเจ ภควา จตูสุ มหาทีเปสุ จกฺกวตฺติรชฺชํ อกริสฺสา, มยฺหํ
ปรินายกฏฺานนฺตรํ อทฺทสา. เอวํ สนฺเต อติวิย ชมฺพูทีปตลํ อโสภิสฺสา"ติ
อตฺตภาวํ นิสฺสาย เคหสฺสิตํ ฉนฺทราคํ อุปฺปาเทสิ.
      ภควาปิ ปุรโต คจฺฉนฺโตว จินฺเตสิ "ปริปุณฺณจฺฉวิมํสโลหิโตทานิ
ราหุลสฺส อตฺตภาโว. รชนีเยสุ รูปารมฺมณาทีสุ หิ จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทนกาโล
ชาโต, กึ พหุลตาย นุ โข ราหุโล วีตินาเมตี"ติ. อถ สหาวชฺชเนเนว
ปสนฺนอุทเก มจฺฉํ วิย, ปริสุทฺเธ อาทาสมณฺฑเล มุขนิมิตฺตํ วิย จ ตสฺส
ตํ จิตฺตุปฺปาทํ อทฺทส. ทิสฺวา จ ๕- "อยํ ราหุโล มยฺหํ อตฺรโช หุตฺวา มม
ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต `อหํ โสภามิ, มยฺหํ วณฺณายตนํ ปสนฺนนฺ'ติ อตฺตภาวํ
นิสฺสาย เคหสฺสิตฉนฺทราคํ อุปฺปาเทติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺโน ๖- อุปฺปถํ ปฏิปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....สนฺตุสิตสุนิมฺมิต... ๒ ฉ.ม. อาโลเกสิ  ๓ ฉ.ม. พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตตาย
@๔ ม. กนกรูโป   ๕ ฉ.ม. ทิสฺวาว   ๖ ฉ.ม. ปกฺขนฺโท
อโคจเร จรติ, ทิสามุฬฺหอทฺธิโก วิย อคนฺตพฺพทิสํ คจฺฉติ. อยํ โข ปนสฺส
กิเลโส อพฺภนฺตเร วฑฺฒนฺโต อตฺตตฺถํปิ ยถาภูตํ ปสฺสิตุํ น ทสฺสติ, ปรตฺถํปิ
อุภยตฺถํปิ. ตโต นิรเยปิ ปฏิสนฺธึ คณฺหาเปสฺสติ, ติรจฺฉานโยนิยํปิ ปิตฺติวิสเยปิ
อสุรกาเยปิ สมฺพาเธปิ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ปริปาเตสฺสติ,
อยํ หิ:-
               อนตฺถชนโน โลโภ        โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน
               ภยมนฺตรโต ชาตํ         ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
               ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ     ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ
               อนฺธตมํ ตทา โหติ        ยํ โลโภ สหเต นรํ. ๑-
      ยถา โข ปน อเนกรตนปูรา มหานาวา ภินฺนผลกนฺตเรน อุทกํ
อาทิยมานา มุหุตฺตมฺปิ น อชฺฌุเปกฺขิตพฺพา โหติ, เวคเวเคนสฺสา วิวรํ ปิทหิตุํ
วฏฺฏติ, เอวเมวํ อยํปิ น อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ. ยาวสฺส อยํ กิเลโส อพฺภนฺตเร
สีลรตนาทีนิ น วินาเสติ, ตาวเทว นํ นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติ อชฺฌาสยํ อกาสิ,
เอวรูเปสุ ปน าเนสุ พุทฺธานํ นาควิโลกนํ นาม โหติ. ตสฺมา ยนฺเตน
ปริวตฺติตสุวณฺณปฏิมา วิย สกลกาเยเนว ปริวตฺเตตฺวา ิโต ราหุลภทฺทํ
อามนฺเตสิ. ตํ สนฺธาย "อถโข ภควา อปโลเกตฺวา"ติอาทิ วุตฺตํ.
      ตตฺถ ยงฺกิญฺจิ รูปนฺติอาทีนิ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส
วิตฺถาริตานิ. เนตมฺมมาติอาทีนิ มหาหตฺถิปโทปเม วุตฺตานิ. รูปเมว นุ โข
ภควาติ กสฺมา ปุจฺฉิ? ๒- ตสฺส กิร "สพฺพํ รูปํ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ น
เมโส อตฺตา"ติ สุตฺวา "ภควา สพฺพํ รูปํ วิปสฺสนาปญฺาย เอวํ ทฏฺพฺพนฺติ
วทติ, เวทนาทีสุ นุ โข กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺ"ติ นโย อุทปาทิ. ตสฺมา ตสฺมึ
นเย ิโต ปุจฺฉติ. นยกุสโล เหส อายสฺมา ราหุโล, อิทํ น กตฺตพฺพนฺติ
วุตฺเต อิทํปิ น กตฺตพฺพํ อิทํปิ น กตฺตพฺพเมวาติ นยสเตนปิ นยสหสฺเสนปิ
ปฏิวิชฺฌติ. อิทํ กตฺตพฺพนฺติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อิติ. ๒๕/๘๘/๓๐๕ อนฺตรามลสุตฺต                 ๒ ฉ.ม. ปุจฺฉติ
      สิกฺขากาโม หิ อยํ อายสฺมา, ปาโตว คนฺธกุฏิปริเวเณ ปตฺตมตฺตํ ๑-
วาลิกํ โอกิรติ "อชฺช สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกา มยฺหํ อุปชฺฌายสฺส สนฺติกา
เอตฺตกํ โอวาทํ เอตฺตกํ ปริภาสํ ลภามี"ติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ นํ เอตทคฺเค
เปนฺโต "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สิกฺขากามานํ ยทิทํ
ราหุโล"ติ ๒- สิกฺขายเมว อคฺคํ กตฺวา เปสิ. โสปิ อายสฺมา ภิกฺขุสํฆมชฺเฌ
เอวเมว ๓- สีหนาทํ นทิ:-
                "สพฺพเมตํ อภิญฺาย       ธมฺมราชา ปิตา มม
                 สมฺมุขา ภิกฺขุสํฆสฺส       เอตทคฺเค เปสิ มํ.
                 สิกฺขากามานหํ อคฺโค     ธมฺมราเชน โถมิโต
                 สทฺธาปพฺพชิตานญฺจ       สหาโย ปวโร มม.
                 ธมฺมราชา ปิตา มยฺหํ     ธมฺมรกฺโข จ เปตฺติโย
                 สาริปุตฺโต อุปชฺฌาโย     สพฺพํ เม ชินสาสนนฺ"ติ.
      อถสฺส ภควา ยสฺมา น เกวลํ รูปเมว, เวทนาทโยปิ เอวํ ทฏฺพฺพา,
ตสฺมา รูปํปิ ราหุลาติอาทิมาห. โก นุชฺชาติ โก นุ อชฺช. เถรสฺส กิร
เอตทโหสิ "สมฺมาสมฺพุทฺโธ มยฺหํ อตฺตภาวนิสฺสิตํ ฉนฺทราคํ ตฺวา `สมเณน
นาม เอวรูโป วิตกฺโก น วิตกฺเกตพฺโพ'ติ เนว ปริยาเยเนว กถํ กเถสิ,
คจฺฉ ภิกฺขุ ราหุลํ วเทหิ `มาสฺส ๔- ปุน เอวรูปํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสี'ติ น ทูตํ
เปเสติ. ๕- มํ สมฺมุเข ตฺวาเยว ปน สภณฺฑกํ โจรํ จูฬาย คณฺหนฺโต วิย
สมฺมุขา สุคโตวาทํ อทาสิ. สุคโตวาโท จ นาม อสงฺเขยฺเยหิปิ กปฺเปหิ
ทุลฺลโภ. เอวรูปสฺส พุทฺธสฺส สมฺมุขา โอวาทํ ลภิตฺวา โก นุ วิญฺู ปณฺฑิตชาติโก
อชฺช คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสตี"ติ. อเถส อายสฺมา อาหารกิจฺจํ ปหาย ยสฺมึ
นิสินฺนฏฺาเน ิเตน โอวาโท ลทฺโธ, ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา อญฺตรสฺมึ
รุกฺขมูเล นิสีทิ. ภควาปิ ตํ อายสฺมนฺตํ นิวตฺตมานํ ทิสฺวาปิ น เอวมาห
"มา นิวตฺต ตาว ราหุล ภิกฺขาจารกาโล เต"ติ. กสฺมา? เอวํ กิรสฺส อโหสิ
"อชฺช ตาว กายคตาสติอมตโภชนํ ภุญฺชตู"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺถมตฺตํ      ๒ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๐๙/๒๔ เอตทคฺควคฺค       ๓ ฉ.ม. ตเมว
@๔ ฉ.ม. มา          ๕ ฉ.ม. เปเสสิ
      อทฺทสา โข อายสฺมา สาริปุตฺโตติ ภควติ คเต ปจฺฉา คจฺฉนฺโต
อทฺทส. เอตสฺส กิรายสฺมโต เอเกกสฺส วิหรโต อญฺ วตฺตํ, ภควตา สทฺธึ
วิหรโต อญฺ. ยทา หิ เทฺว อคฺคสาวกา เอกากิโน วสนฺติ, ตทา ปาโตว
เสนาสนํ สมฺมชฺชิตฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสินฺนา ๑-
อตฺตโน จิตฺตรุจิยา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺติ. ภควตา สทฺธึ วิหรนฺตา ปน เถรา
เอวํ น กโรนฺติ. ตทา หิ ภควา ภิกฺขุสํฆปริวาโร ปมํ ภิกฺขาจารํ คจฺฉติ.
ตสฺมึ คเต เถโร อตฺตโน เสนาสนา นิกฺขมิตฺวา "พหูนํ วสนฏฺาเน นาม
สพฺเพว ปาสาทิกํ กาตุํ สกฺโกนฺติ วา, น วา สกฺโกนฺตี"ติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา
อสมฺมฏฺ านํ สมฺมชฺชติ. สเจ กจวโร อฉฑฺฑิโต โหติ, ตํ ฉฑฺเฑติ.
ปานียํ เปตพฺพฏฺานมฺหิ ปานียกูเฏ อสติ ปานียฆฏํ เปติ. คิลานานํ
สนฺติกํ คนฺตฺวา "อาวุโส ตุมฺหากํ กึ อาหรามิ, กึ โว อิจฺฉิตพฺพนฺ"ติ ปุจฺฉติ.
อวสฺสิกทหรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา "อภิรมถ อาวุโส มา อุกฺกณฺิตฺถ, ปฏิปตฺติสารกํ
พุทฺธสาสนนฺ"ติ โอวทติ. เอวํ กตฺวา สพฺพปจฺฉา ภิกฺขาจารํ คจฺฉติ.
ยถา หิ จกฺกวตฺตี กุหิญฺจิ คนฺตุกาโม เสนาย ปริวาริโต ปมํ นิกฺขมติ,
ปรินายกรตนํ เสนงฺคานิ สํวิธาย ปจฺฉา นิกฺขมติ, เอวํ สทฺธมฺมจกฺกวตฺติ ภควา
ภิกฺขุสํฆปริวาโร ปมํ นิกฺขมติ, ตสฺส ภควโต  ปรินายกรตนภูโต ธมฺมเสนาปติ
อิมํ กิจฺจํ กตฺวา สพฺพปจฺฉา นิกฺขมติ. โส เอวํ นิกฺขนฺโต ตสฺมึ ทิวเส
อญฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ราหุลภทฺทํ อทฺทส. เตน วุตฺตํ "ปจฺฉา คจฺฉนฺโต
อทฺทสา"ติ.
      อถ กสฺมา อานาปานสฺสติยํ นิยฺโยเชสิ? นิสชฺชานุจฺฉวิกตฺตา. เถโร
กิร "เอตสฺส ภควตา รูปกมฺมฏฺานํ กถิตนฺ"ติ อนาวชฺชิตฺวาว เยนากาเรน
อยํ อจโล อโนพทฺโธ หุตฺวา นิสินฺโน, อิทมสฺส เอติสฺสา นิสชฺชาย กมฺมฏฺานํ
อนุจฺฉวิกนฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาห. ตตฺถ อานาปานสฺสตินฺติ อสฺสาสปสฺสาเส
ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ คณฺหาหีติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺนิสินฺนา
      มหปฺผลา โหตีติ กึ มหปฺผลา ๑- โหติ? อิธ ภิกฺขุ อานาปานสฺสตึ
อนุยุตฺโต เอกาสเน นิสินฺโนว สพฺพาสเว เขเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตถา
อสกฺโกนฺโต มรณกาเล สมสีสี โหติ, ตถา อสกฺโกนฺโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา
ธมฺมกถิกเทวปุตฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตโต วิรทฺโธ อนุปฺปนฺเน
พุทฺธุปฺปาเท ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, ตํ อสจฺฉิกโรนฺโต พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว
พาหิยตฺเถราทโย วิย ขิปฺปาภิญฺโ โหติ, เอวํ มหปฺผลา. มหานิสํสาติ ตสฺเสว
เววจนํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "อานาปานสฺสตี ยสฺส          ปริปุณฺณา สุภาวิตา
               อนุปุพฺพํ ปริจิตา             ยถา พุทฺเธน เทสิตา
               โสมํ โลกํ ปภาเสติ          อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา"ติ. ๒-
      อิมํ มหปฺผลตํ สมฺปสฺสมาโน เถโร สทฺธิวิหาริกํ ตตฺถ นิโยเชติ.
      อิติ ภควา รูปกมฺมฏฺานํ, เถโร อานาปานสฺสตินฺติ อุโภปิ กมฺมฏฺานํ
อาจิกฺขิตฺวา คตา, ราหุลภทฺโท วิหาเรเยว โอหีโน. ภควา ตสฺส โอหีนภาวํ
ชานนฺโตปิ เนว อตฺตนา ขาทนียํ โภชนียํ คเหตฺวา อคมาสิ, น
อานนฺทตฺเถรสฺส หตฺเถ เปเสสิ, น ปเสนทิโกสลมหาราชอนาถปิณฺฑิกาทีนํ ๓-
สญฺ อทาสิ. สญฺามตฺตกํ หิ ลภิตฺวา เต กาชภตฺตํ อภิหเรยฺยุํ. ยถา จ ภควา,
เอวํ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ น กิญฺจิ อกาสิ. ราหุลตฺเถโร นิราหาโร ฉินฺนภตฺโต
อโหสิ. ตสฺส ปนายสฺมโต "ภควา มํ วิหาเร โอหีนํ ชานนฺโตปิ อตฺตนา
ลทฺธํ ปิณฺฑปาตํ นาปิ สยํ คเหตฺวา อาคโต, น อญฺสฺส หตฺเถ ปหิณิ, น
มนุสฺสานํ สญฺ อทาสิ, อุปชฺฌาโยปิ เม โอหีนภาวํ ชานนฺโต ตเถว น
กิญฺจิ อกาสี"ติ จิตฺตํปิ น อุปฺปนฺนํ, กุโต ตปฺปจฺจยา โอมานํ วา อติมานํ
วา ชเนสฺสติ. ภควตา ปน อาจิกฺขิตกมฺมฏฺานเมว ปุเรภตฺตํปิ ปจฺฉาภตฺตํปิ
"อิติปิ รูปํ อนิจฺจํ, อิติปิ ทุกฺขํ, อิติปิ อสุภํ, อิติปิ อนตฺตา"ติ
อคฺคึ อภิปตฺเถนฺโต ๔- วิย นิรนฺตรํ มนสิกตฺวา สายณฺหสมเย จินฺเตสิ "อหํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กีวมหปฺผลา  ๒ ขุ. เถร. ๒๖/๕๔๘/๓๕๐ มหากปฺปินตฺเถรคาถา,
@ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๘๖/๒๕๘ มหาวคฺค (สฺยา)  ๓ ฉ.ม. ปเสนทิมหาราชอนาถปิณฺฑิกาทีนํ
@๔ ฉ.ม. อภิมตฺเถนฺโต
อุปชฺฌาเยน อานาปานสฺสตึ ภาเวหีติ วุตฺโต, ตสฺส วจนํ กริสฺสามิ,
อาจริยูปชฺฌายานญฺหิ วจนํ อกโรนฺโต ทุพฺพโจ นาม โหติ. `ทุพฺพโจ ราหุโล,
อุปชฺฌายสฺสปิ วจนํ น กโรตี'ติ จ ครหุปฺปตฺติโต กกฺขฬตรา ปีฬา นาม
นตฺถี"ติ. ภาวนาวิธานํ ปุจฺฉิตุกาโม ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ. ตํ ทสฺเสตุํ
อถโข อายสฺมา ราหุโลติอาทิ วุตฺตํ.
      [๑๑๔] ตตฺถ ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวโต. ยงฺกิญฺจิ  ราหุโลติ กสฺมา
ภควา อานาปานสฺสตึ ปุฏฺโ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตีติ. รูเป ฉนฺทราคปฺปหานตฺถํ.
เอวํ กิรสฺส อโหสิ "ราหุลสฺส อตฺตภาวํ นิสฺสาย ฉนฺทราโค อุปฺปนฺโน,
เหฏฺาปสฺส ๑- สงฺเขเปน รูปกมฺมฏฺานํ กถิตํ. อิทานิสฺสปิ จตฺตาฬีสาย ๒-
อากาเรหิ อตฺตภาวํ วิภเชตฺวา ๓- วิสงฺขริตฺวา ตนฺนิสฺสิตํ ฉนฺทราคํ
อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทสฺสามี"ติ. อถ อากาสธาตุํ กสฺมา วิตฺถาเรสีติ.
อุปาทารูปทสฺสนตฺถํ. เหฏฺา หิ จตฺตาริ มหาภูตาเนว กถิตานิ, น อุปาทารูปํ.
ตสฺมา อิมินา มุเขน ตํ ทสฺเสตุํ อากาสธาตุํ วิตฺถาเรสิ. อปิจ อชฺฌตฺติเกน อากาเสน
ปริจฺฉินฺนรูปํปิ ปากฏํ โหติ.
               อากาเสน ปริจฺฉินฺนํ          รูปํ ยาว วิภูสิตํ ๔-
               ตสฺเสว ๕- อาวิภาวตฺถํ       ตํ ปกาเสสิ นายโก.
     เอตฺถ จ ๖- ปุริมาสุ ตาว จตูสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาหตฺถิปโทปเม
วุตฺตเมว.
      [๑๑๘] อากาสธาตุยํ อากาสคตนฺติ อากาสภาวํ คตํ. อุปาทินฺนนฺติ อาทินฺนํ
คหิตํ ปรามฏฺ, สรีรฏฺกนฺติ อตฺโถ. กณฺณจฺฉิทฺทนฺติ มํสโลหิตาทีหิ สมฺผุฏฺ
กณฺณวิวรํ. ๗- นาสจฺฉิทฺทาทีสุปิ เอเสว นโย. เยน จาติ เยน ฉิทฺเทน.
อชฺโฌหรตีติ อนฺโต ปเวเสติ, ชิวฺหาพนฺธนโต หิ ยาว อุทรปฏลา มนุสฺสานํ
วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ ฉินฺนฏฺานํ โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยตฺถ จาติ ยสฺมึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เหฏฺา จสฺส   ๒ ฉ.ม. ทฺวิจตฺตาลีสาย  ๓ ฉ.ม. วิราเชตฺวา
@๔ ฉ.ม. ยาติ วิภูตตํ   ๕ ฉ.ม. ตสฺเสวํ  ๖ ฉ.ม. ปน  ๗ ฉ.ม. สมฺผุฏฺากณฺณวิวรํ
โอกาเส. สนฺติฏฺตีติ ปติฏฺาติ. มนุสฺสานญฺหิ มหนฺตํ ปฏปริสฺสาวนํ มหนฺตญฺจ ๑-
อุทรปฏลํ นาม โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อโธภาคํ นิกฺขมตีติ เยน เหฏฺา
นิกฺขมติ. ทฺวตฺตึสหตฺถมตฺตํ เอกวีสติยา าเนสุ วงฺกํ ๒- อนฺตํ นาม
โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยํ วา ปน อญฺปีติ อิมินา สุขุมํ สุขุมํ
จมฺมมํสาทิอนฺตรคตญฺเจว โลมกูปภาเวน จ ิตํ อากาสํ ทสฺเสติ. เสสเมตฺถาปิ
ปวีธาตุอาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
      [๑๑๙] อิทานิสฺส ตาทิภาวลกฺขณํ อาจิกฺขนฺโต ปวีสมนฺติอาทิมาห.
อิฏฺานิฏฺเสุ หิ อรชฺชนฺโต อทูสนฺโต ๓- ตาที นาม โหติ. มนาปามนาปาติ
เอตฺถ อฏฺโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา มนาปา นาม, เทฺวโทมนสฺสจิตฺตสมฺปยุตฺตา
อมนาปา นาม. จิตฺตํ น ปริยาทาย สฺสนฺตีติ เอเต ผสฺสา อุปฺปชฺชิตฺวา ตว
จิตฺตํ อนฺโตมุฏฺิคตํ กโรนฺโต วิย ปริยาทาย คเหตฺวา าตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ
"อหํ โสภามิ, มยฺหํ วณฺณายตนํ ปสนฺนนฺ"ติ ปุน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ฉนฺทราโค
นุปฺปชฺชิสฺสติ. คูถคตนฺติอาทีสุ คูถเมว คูถคตํ. เอวํ สพฺพตฺถ.
      น กตฺถจิ ปติฏฺิโตติ ปวีปพฺพตรุกฺขาทีสุ เอกสฺมึปิ น ปติฏฺิโต,
ยทิ หิ ปวิยํ ปติฏฺิโต ภเวยฺย, ปวิยา ภิชฺชมานาย สเหว ภิชฺเชยฺย,
ปพฺพเต ปตมาเน สเหว ปเตยฺย, รุกฺเข ฉิชฺชมาเน สเหว ฉิชฺเชยฺย.
      [๑๒๐] เมตฺตํ ราหุลาติ กสฺมา อารภิ? ตาทิภาวสฺส การณทสฺสนตฺถํ.
เหฏฺา หิ ตาทิภาวลกฺขณํ ทสฺสิตํ, น จ สกฺกา อหํ ตาที โหมีติ อการณา
ภวิตุํ, นปิ "อหํ อุจฺจากุลปฺปสุโต พหุสฺสุโต ลาภี, มํ ราชราชมหามตฺตาทโย
ภชนฺติ, อหํ ตาที โหมี"ติ อิเมหิ การเณหิ โกจิ ตาที นาม น ๔- โหติ,
เมตฺตาทิภาวนาย ปน โหตีติ ตาทิภาวสฺส การณทสฺสนตฺถํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ ภาวยโตติ อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺตสฺส. โย พฺยาปาโทติ
โย สตฺเต โกโป, โส ปหียิสฺสติ. วิเหสาติ ปาณิอาทีหิ สตฺตานํ วิหึสนํ. อรตีติ
ปนฺตเสนาสเนสุ เจว อธิกุสลธมฺเมสุ จ อุกฺกณฺิตตา. ๕- ปฏิโฆติ ยตฺถ กตฺถจิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏปริสฺสาวนมตฺตญฺจ          ๒ ม. ิตํ      ๓ ฉ.ม. อทุสฺสนฺโต
@๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ          ๕ ม. อุกฺกณฺิตา
สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ ปฏิหญฺนกิเลโส. อสุภนฺติ อุทฺธุมาตกาทีสุ อุปจารปฺปนํ.
อุทฺธุมาตกาทีสุ อสุภภาวนา จ นาเมสา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว. ราโคติ
ปญฺจกามคุณิกราโค. อนิจฺจสญฺนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย สหชาตสญฺ, วิปสฺสนาเอว
วา เอสา อสญฺาปิ สญฺาสีเสน สญฺาติ วุตฺตา. อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ
อสฺมีติ มาโน.
      [๑๒๑] อิทานิ เถเรน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ วิตฺถาเรนฺโต อานาปานสฺสตินฺติอาทิมาห.
ตตฺถ อิทํ กมฺมฏฺานญฺจ กมฺมฏฺานภาวนา จ ปาลิอตฺโถ จ สทฺธึ อานิสํสกถาย สพฺโพ
สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค อนุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริโตเยว. อิมํ เทสนํ ภควา
เนยฺยปุคฺคลวเสเนว ปรินิฏฺเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                   มหาราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              ทุติยํ.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๙๗-๑๐๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=2439&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=2439&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=133
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=2541
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=2747
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=2747
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13