อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

                        ๕. ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา
      [๑๓๔] เอวมฺเม สุตนฺติ ภทฺทาลิสุตฺตํ. ตตฺถ เอกาสนโภชนนฺติ เอกสฺมึ
ปุเรภตฺเต อสนโภชนํ ภุญฺชิตพฺพภตฺตนฺติ อตฺโถ. อปฺปาพาธตนฺติอาทีนิ กกโจปเม
วิตฺถาริตานิ. น อุสฺสหามีติ น สกฺโกมิ. สิยา กุกฺกุจฺจํ สิยา วิปฺปฏิสาโรติ
เอวํ ภุญฺชนฺโต ยาวชีวํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ สกฺขิสฺสามิ นุ โข, น นุ โขติ อิติ
เม วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. เอกเทสํ ภุญฺชิตฺวาติ โปราณกตฺเถรา
กิร ปตฺเต ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา สปฺปิมฺหิ ทินฺเน สปฺปินา อุณฺหเมว ๑- โถกํ
ภุญฺชิตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา อวเสสํ พหิ นีหริตฺวา ฉายูทกผาสุเก าเน
นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติ. เอตํ สนฺธาย สตฺถา อาห. ภทฺทาลิ ปน จินฺเตสิ "สเจ
@เชิงอรรถ: ๔ สี. อุณฺหุณฺหเมว
สกึ ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺนํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ปุน ปตฺตํ โธวิตฺวา โอทนสฺส
ปูเรตฺวา ลทฺธํ พหิ นีหริตฺวา ฉายูทกผาสุเก าเน ภุญฺเชยฺย, อิติ เอวํ
วฏฺเฏยฺย, อิตรถา โก สกฺโกตี"ติ. ตสฺมา เอวํปี โข อหํ ภนฺเต น อุสฺสหามีติ
อาห. อยํ กิร อตีเต อนนฺตราย ชาติยา กากโยนิยํ นิพฺพตฺติ. กากา จ
นาม มหาฉาตกา โหนฺติ. ตสฺมา ฉาตกตฺเถโร นาม อโหสิ. ตสฺส ปน
วิรวนฺตสฺเสว ภควา ตํ มทฺทิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา "โย ปน ภิกฺขุ วิกาเล
ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภุญฺเชยฺย วา ปาจิตฺติยนฺ"ติ ๑- สิกฺขาปทํ
ปญฺเปสิ. เตน วุตฺตํ อถโข อายสฺมา ภทฺทาลิ ฯเปฯ อนุสฺสาหํ ปเวเทสีติ.
      ยถาตนฺติ ยถา อญฺโปิ สิกฺขาย น ปริปูรการี เอกวิหาเรปิ วสนฺโต
สตฺถุ สมฺมุขีภาวํ น ทเทยฺย, ตเถว น อทาสีติ อตฺโถ. เนว ภควโต
อุปฏฺานํ อคมาสิ, น ธมฺมเทสนฏฺานํ น วิตกฺกมาฬกํ, น เอกภิกฺขาจารมคฺคํ
ปฏิปชฺชิ. ยสฺมึ กุเล ภควา นิสีทติ, ตสฺส ทฺวาเรปิ น อฏฺาสิ. สจสฺส
วสนฏฺานํ ภควา คจฺฉติ, โส ปุเรตรเมว ตฺวา อญฺตฺถ คจฺฉติ.
สทฺธาปพฺพชิโต กิเรส กุลปุตฺโต ปริสุทฺธสีโล. เตนสฺส น อญฺโ วิตกฺโก
อโหสิ, "มยา นาม อุทรการณา ภควโต สิกฺขาปทปญฺาปนํ ปฏิพาหิตํ,
อนนุจฺฉวิกํ เม กตนฺ"ติ อยเมว วิตกฺโก อโหสิ. ตสฺมา เอกวิหาเร วสนฺโตปิ
ลชฺชาย สตฺถุ สมฺมุขีภาวํ นาทาสิ.
      [๑๓๕] จีวรกมฺมํ กโรนฺตีติ มนุสฺสา ภควโต จีวรสาฏกํ อทํสุ, ตํ
คเหตฺวา จีวรํ กโรนฺติ. เอตํ เทสนฺติ ๒- เอตํ โอกาสํ เอตํ อปราธํ, สตฺถุ
สิกฺขาปทปญฺาปนสฺส ๓- ปฏิพาหิตการณํ สาธุกํ มนสิกโรหีติ อตฺโถ. ทุกฺกรตรนฺติ
วสฺสํ หิ วสิตฺวา ทิสา ปกฺกนฺเต ภิกฺขู กุหึ วสิตฺถาติ ปุจฺฉนฺติ. เตหิ เชตวเน
วสิมฺหาติ วุตฺเต "อาวุโส ภควา อิมสฺมึ อนฺโตวสฺเส กตรํ ชาตกํ กเถสิ,
กตรํ สุตฺตนฺตํ, กตรํ สิกฺขาปทํ ปญฺเปสี"ติ ปุจฺฉิตาโร โหนฺติ. ตโต
"วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ ปญฺเปสิ, ภทฺทาลิ นาม นํ เอโก เถโร ปฏิพาหี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหาวิ. ๒/๒๔๘/๒๓๕ โภชนวคฺค               ๒ ฉ.ม. เอตํ โทสกนฺติ
@๓ ฉ.ม. สิกฺขาปทํ ปญฺเปนฺตสฺส
วกฺขนฺติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู "ภควโตปิ นาม สิกฺขาปทํ ปญฺเปนฺตสฺส ปฏิพาหิตุํ ๑-
อยุตฺตํ อการณนฺ"ติ วทนฺติ. เอวํ เต อยํ โทโส มหาชนนฺตเร ปากโฏ
หุตฺวา ทุปฺปฏิการตํ อาปชฺชิสฺสตีติ มญฺมานา เอวมาหํสุ. อปิจ อญฺเปิ
ภิกฺขู ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคมิสฺสนฺติ. อถ ตฺวํ "เอถาวุโส ๒- มม
สตฺถารํ ขมาเปนฺตสฺส สหายา โหถา"ติ สํฆํ สนฺนิปาเตสฺสสิ. ตตฺถ อาคนฺตุกา
ปุจฺฉิสฺสนฺติ "อาวุโส กึ อิมินาปิ ภิกฺขุนา กตนฺ"ติ. ตโต เอตมตฺถํ สุตฺวา
"ภาริยํ กตํ ภิกฺขุนา, ทสพลํ นาม ปฏิพาหิสฺสตีติ อยุตฺตเมตนฺ"ติ วกฺขนฺติ.
เอวํปิ เต อยํ อปราโธ มหาชนนฺตเร ปากโฏ หุตฺวา ทุปฺปฏิการตํ อาปชฺชิสฺสตีติ
มญฺมานาปิ เอวมาหํสุ. อถโข ๓- ภควา ปวาเรตฺวา จาริกํ ปกฺกมิสฺสติ, อถ
ตฺวํ คตคตฏฺาเน ภควโต ขมาปนตฺถาย สํฆํ สนฺนิปาเตสฺสสิ. ตตฺร ทิสาวาสิโน
ภิกฺขู ปุจฺฉิสฺสนฺติ "อาวุโส กึ อิมินา ภิกฺขุนา กตนฺ"ติ ฯเปฯ ทุปฺปฏิการตํ
อาปชฺชิสฺสตีติ มญฺมานาปิ เอวมาหํสุ.
      เอตทโวจาติ อปฺปฏิรูปํ มยา กตํ, ภควา ปน มหนฺเตปิ อคุเณ
อลคฺคิตฺวา มยฺหํ อจฺจยํ ปฏิคฺคณฺหิสฺสตีติ มญฺมาโน เอตํ "อจฺจโย มํ ภนฺเต"ติ
อาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ อจฺจโยติ อปราโธ. มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม
อภิภวิตฺวา ปวตฺโต. ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตุ. อายตึ สํวรายาติ  อนาคเต สํวรณตฺถาย,
ปุน เอวรูปสฺส อปราธสฺส โทสสฺส ขลิตสฺส อกรณตฺถาย. ตคฺฆาติ เอกํเสน.
สมโยปิ โข เต ภทฺทาลีติ ภทฺทาลิ ตยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ การณํ
อตฺถิ, ตํปิ เต น ปฏิวิทฺธํ น สลฺลกฺขิตนฺติ ทสฺเสติ.
      [๑๓๖] อุภโตภาควิมุตฺโตติอาทีสุ ธมฺมานุสารี, สทฺธานุสารีติ เทฺว
เอกจิตฺตกฺขณิกา มคฺคสมงฺคิปุคฺคลา. เอเต ปน สตฺตปิ อริยปุคฺคเล ภควตาปิ
เอวํ อาณาเปตุํ น ยุตฺตํ, ภควตา อาณตฺเต เตสํปิ เอวํ กาตุํ น ยุตฺตํ.
อฏฺานปริกปฺปวเสน ปน อริยปุคฺคลานํ สุวจภาวทสฺสนตฺถํ ภทฺทาลิตฺเถรสฺส
จ ทุพฺพจภาวทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิพาหิตํ            ๒ ม. เอวํ อาวุโส         ๓ ฉ.ม. อถ วา
      อปิ นุ ตฺวํ ตสฺมึ สมเย อุภโตภาควิมุตฺโตติ เทสนํ กสฺมา อารภิ?
ภทฺทาลิสฺส นิคฺคณฺหนตฺถํ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- ภทฺทาลิ อิเม สตฺต
อริยปุคฺคลา โลเก ทกฺขิเณยฺยา มม สาสเน สามิโน, มยิ สิกฺขาปทํ ปญฺเปนฺเต
ปฏิพาหิตพฺพยุตฺตการเณ สติ เอเตสํ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺตํ. ตฺวํ ปน มม สาสนโต
พาหิรโก, มยิ สิกฺขาปทํ ปญฺเปนฺเต ตุยฺหํ ปฏิพาหิตุํ น ยุตฺตนฺติ.
      ริตฺโต ตุจฺโฉติ อนฺโต อริยคุณานํ อภาเวน ริตฺตโก ตุจฺฉโก, อิสฺสรวจเน
กิญฺจิ น โหติ. ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสีติ ยถา ธมฺโม ิโต, ตเถว กโรสิ, ขมาเปสีติ
วุตฺตํ โหติ. ตนฺเต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ ตว อปราธํ มยํ ขมาม. วุฑฺฒิ
เหสา ภทฺทาลิ อริยสฺส วินเยติ เอสา ภทฺทาลิ อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส
ภควโต สาสเน วุฑฺฒิ นาม. กตมา? อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ
ปฏิกริตฺวา อายตึ สํวราปชฺชนา. เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺโต "โย
อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายตึ สํวรํ อาปชฺชตี"ติ อาห.
      [๑๓๗] สตฺถาปิ อุปวทตีติ "อสุกวิหารวาสี อสุกสฺส เถรสฺส สทฺธิวิหาริโก
อสุกสฺส อนฺเตวาสิโก อิตฺถนฺนาโม นาม ภิกฺขุ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตตุํ
อรญฺ ปวิฏฺโ"ติ สุตฺวา "กึ ตสฺส อรญฺวาเสน, โย มยฺหํ ปน สาสเน
สิกฺขาย อปริปูรการี"ติ เอวํ อุปวทติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย, อปิเจตฺถ
เทวตา น เกวลํ อุปวทนฺติ. เภรวารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา ปลายนาการํปิ กโรนฺติ.
อตฺตาปิ อตฺตานนฺติ สีลํ อาวชฺชนฺตสฺส สงฺกิลิฏฺฏฺานํ ปากฏํ โหติ, จิตฺตํ
วิธาวติ, น กมฺมฏฺานํ อลฺลียติ. โส "กิมฺมาทิสสฺส อรญฺวาเสนา"ติ วิปฺปฏิสารี
อุฏฺาย ปกฺกมติ. อตฺตาปิ อตฺตานํ อุปวทิโตติ อตฺตนาปิ อตฺตา อุปวทิโต,
อยเมว วา ปาโ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตปจฺจนีกนเยน เวทิตพฺโพ. โส วิวิจฺเจว
กาเมหีติอาทิ เอวํ สจฺฉิกโรตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
      [๑๔๐] ปวยฺห ปวยฺห ๑- การณํ กาเรนฺตีติ อปฺปมตฺตเกปิ โทเส
นิคฺคเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กาเรนฺติ. โน ตถาติ มหนฺเตปิ อปราเธ ยถา อิตรํ,
เอวํ ปวยฺห น กาเรนฺติ, โส กิร "อาวุโส ภทฺทาลิ มา จินฺตยิตฺถ, เอวรูปํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปสยฺห ปสยฺห, เอวมุปริปิ
นาม โหติ, เอหิ สตฺถารํ ขมาเปหี"ติ ภิกฺขุสํฆโตปิ กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา
อตฺตโน สนฺติกํ ปกฺโกสาเปตฺวา "ภทฺทาลิ มา จินฺตยิตฺถ, เอวรูปํ นาม โหตี"ติ
เอวํ สตฺถุ สนฺติกาปิ อนุคฺคหํ ปจฺจาสึสติ. ตโต "ภิกฺขุสํเฆนาปิมฺหิ ๑- น
สมสฺสาสิโต สตฺถาราปี"ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
      อถ ภควา ภิกฺขุสํโฆปิ สตฺถาปิ โอวทิตพฺพยุตฺตกเมว โอวทติ, น
อิตรนฺติ ทสฺเสตุํ อิธ ภทฺทาลิ เอกจฺโจติอาทิมาห. ตตฺถ อญฺเนาญฺนฺติอาทีนิ
อนุมานสุตฺเต วิตฺถาริตานิ. น สมฺมา วตฺตตีติ สมฺมาวตฺตมฺหิ ๒- น วตฺตติ. น
โลมํ ปาเตตีติ อนุโลมวตฺเต น วตฺตติ, วิโลมเมว คณฺหติ. น นิตฺถารํ ๓- วตฺตตีติ
นิตฺถารณกวตฺตมฺหิ น วตฺตติ, อาปตฺติวุฏฺานตฺถํ ตุริตตุริโต ฉนฺทชาโต น
โหติ. ตตฺราติ ตสฺมึ ตสฺส ทุพฺพจกรเณ. อภิณฺหาปตฺติโกติ นิรนฺตราปตฺติโก.
อาปตฺติพหุโลติ สาปตฺติกกาโลวสฺส พหุ, สุทฺโธ นิราปตฺติกกาโล อปฺโปติ อตฺโถ.
น ขิปฺปเมว วูปสมฺมตีติ ขิปฺปํ น วูปสมฺมติ, ทีฆสุตฺตํ โหติ. วินยธรา
ปาทโธวนกาเล อาคตํ "คจฺฉาวุโส วตฺตเวลา"ติ วทนฺติ. ปุน กาลํ มญฺิตฺวา
อาคตํ "คจฺฉาวุโส ตุยฺหํ วิหารเวลา, คจฺฉาวุโส สามเณราทีนํ อุทฺเทสทานเวลา,
อมฺหากํ นฺหานเวลา, เถรูปฏฺานเวลา, มุขโธวนเวลา"ติอาทีนิ วตฺวา ทิวสภาเคปิ
รตฺติภาเคปิ อาคตํ อุยฺโยเชนฺติเยว. "กาย เวลาย ภนฺเต โอกาโส ภวิสฺสตี"ติ
วุตฺเตปิ "คจฺฉาวุโส, ตฺวํ อิมเมว านํ ชานาสิ, อสุโก นาม วินยธรตฺเถโร
สิเนหปานํ ปิวติ, อสุโก วิเรจนํ กาเรติ, กสฺมา ตุริโตสี"ติอาทีนิ วตฺวา
ทีฆสุตฺตเมว กโรนฺติ.
      [๑๔๑] ขิปฺปเมว วูปสมฺมตีติ ลหุํ วูปสมฺมติ, น ทีฆสุตฺตํ โหติ.
อุสฺสุกฺกาปนฺนา ภิกฺขู "อาวุโส อยํ สุพฺพโจ ภิกฺขุ, ชนปทวาสิโน นาม
คามนฺตเสนาสเน วสนฏฺานนิสชฺชาทีนิ น ผาสุกานิ โหนฺติ, ภิกฺขาจาโรปิ
ทุกฺโข โหติ, สีฆมสฺส อธิกรณํ วูปสเมมา"ติ สนฺนิปติตฺวา อาปตฺติโต
วุฏฺาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ๔- ปติฏฺาเปนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภิกฺขุสํเฆนาปิ  ๒ ฉ.ม. สมฺมา วตฺตมฺปิ  ๓ ฉ.ม. เนตฺถารํ ๔ สี. สุทฺธตฺเต
      [๑๔๒] อธิจฺจาปตฺติโกติ กทาจิ อาปชฺชติ. ๑- โส กิญฺจาปิ ลชฺชี โหติ
ปกตตฺโต, ทุพฺพจตฺตา ปนสฺส ภิกฺขู ตเถว ปฏิปชฺชนฺติ.
      [๑๔๔] สทฺธามตฺตเกน วหติ เปมมตฺตเกนาติ อาจริยูปชฺฌาเยสุ
อปฺปมตฺติกาย เคหสฺสิตสทฺธาย อปฺปมตฺตเกน เคหสฺสิตเปเมน ยาเปติ.
ปฏิสนฺธิคฺคหณสทิสา หิ อยํ ปพฺพชฺชา นาม, นวปพฺพชิโต ปพฺพชฺชาย คุณํ อชานนฺโต
อาจริยูปชฺฌาเยสุ เปมมตฺเตน ยาเปติ, ตสฺมา เอวรูปา สงฺคณฺหิตพฺพา
อนุคฺคณฺหิตพฺพา. ๒- อปฺปมตฺตกํปิ หิ สงฺคหํ ลภิตฺวา ปพฺพชฺชาย ิตา
อภิญฺาปฺปตฺตา มหาสมณา ภวิสฺสนฺติ. เอตฺตเกน กถามคฺเคน "โอวทิตพฺพยุตฺตกํ
โอวทนฺติ, น อิตรนฺ"ติ อิทเมว ภควตา ทสฺสิตํ.
      [๑๔๕] อญฺาย สณฺหึสูติ อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. สตฺเตสุ หายมาเนสูติ
ปฏิปตฺติยา หายมานาย สตฺตา หายนฺติ นาม. สทฺธมฺเม อนฺตรธายมาเนติ
ปฏิปตฺติสทฺธมฺเม อนฺตรธายมาเน. ปฏิปตฺติสทฺธมฺโมปิ หิ ปฏิปตฺติปูรเกสุ สตฺเตสุ
อสติ อนฺตรธายติ ๓- นาม. อาสวฏฺานียาติ อาสวา ติฏฺนฺติ เอเตสูติ
อาสวฏฺานียา. เยสุ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกา ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธนาทโย
เจว อปายทุกฺขวิเสสภูตา จ อาสวา ติฏฺนฺติเยว. ตสฺมา ๔- เนสํ เต การณํ
โหนฺตีติ อตฺโถ. เต อาสวฏฺานียา วีติกฺกมธมฺมา ยาว น สํเฆ ปาตุภวนฺติ,
น ตาว สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺเปตีติ อยเมตฺถ โยชนา.
      เอวํ อกาลํ ทสฺเสตฺวา ปุน กาลํ ทสฺเสตุํ ยโต จ โข ภทฺทาลีติอาทิมาห.
ตตฺถ ยโตติ ยทา, ยสฺมึ กาเลติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
อยํ วา เอตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยสฺมึ กาเล อาสวฏฺานียา ธมฺมาติ สงฺขํ คตา
วีติกฺกมโทสา สํเฆ ปาตุภวนฺติ, ตทา สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺเปติ.
กสฺมา? เตสํเยว อาสวฏฺานียธมฺมสงฺขาตานํ วีติกฺกมโทสานํ ปฏิฆาตาย.
      เอวํ อาสวฏฺานียานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺตึ สิกฺขาปทปญฺตฺติยา อกาลํ,
อุปฺปตฺติญฺจ กาลนฺติ วตฺวา อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กทาจิ กทาจิ อาปตฺตึ              ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ม. อนฺตรธาเนสุ                      ๔ ฉ.ม. ยสฺมา
อุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตุํ น ตาว ภทฺทาลิ อิเธกจฺเจติอาทิมาห. ตตฺถ มหตฺตนฺติ
มหนฺตภาวํ. สํโฆ หิ ยาว น เถรมชฺฌิมานํ วเสน มหตฺตปฺปตฺโต โหติ,
ตาว เสนาสนานิ ปโหนฺติ, สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺานียา ๑- ธมฺมา น
อุปฺปชฺชนฺติ. มหตฺตปฺปตฺเต ปน เต อุปฺปชฺชนฺติ, อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ
ปญฺเปติ. ตตฺถ มหตฺตปฺปตฺเต สํเฆ ปญฺตฺตสิกฺขาปทานิ:-
               "โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริทฺวิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ
     กปฺเปยฺย ปาจิตฺติยํ. ๒- ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺาเปยฺย ปาจิตฺติยํ. ๓-
     ยา ปน ภิกฺขุนี เอกํ วสฺสํ เทฺว วุฏฺาเปยฺย ปาจิตฺติยนฺ"ติ ๔-
อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิ.
      ลาภคฺคนฺติ ลาภสฺส อคฺคํ. สํโฆ หิ ยาว น ลาภคฺคปฺปตฺโต โหติ, น
ตาว ลาภํ ปฏิจฺจ อาสวฏฺานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ,
อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺเปติ:-
               "โย ปน ภิกฺขุ อเจลกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย
          วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺย ปาจิตฺติยนฺ"ติ. ๕-
      อิทญฺหิ ลาภคฺคปฺปตฺเต สํเฆ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ.
      ยสคฺคนฺติ ยสสฺส อคฺคํ. สํโฆ หิ ยาว น ยสคฺคปฺปตฺโต โหติ, น
ตาว ยสํ ปฏิจฺจ อาสวฏฺานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ,
อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺเปติ "สุราเมรยปาเน ปาจิตฺติยนฺ"ติ. ๖- อิทญฺหิ
ยสคฺคปฺปตฺเต สํเฆ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ.
      พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาวํ. สํโฆ หิ ยาว น พาหุสจฺจปฺปตฺโต โหติ,
น ตาว อาสวฏฺานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. พาหุสจฺจปฺปตฺเต ปน ยสฺมา เอกมฺปิ
นิกายํ เทฺวปิ นิกาเย ปญฺจปิ นิกาเย อุคฺคเหตฺวา อโยนิโส อุมฺมชฺชมานา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เสนาสเน ปฏิจฺจ อาสวฏฺานียา     ๒ วิ. มหาวิ. ๒/๕๑/๑๓๒ มุสาวาทวคฺค
@๓ วิ. ภิกฺขุนี. ๓/๑๑๗๑/๒๐๖ กุมารีภูตวคฺค  ๔ วิ. ภิกฺขุนี. ๓/๑๑๗๕/๒๐๗
@กุมารีภูตวคฺค  ๕ วิ. มหาวิ. ๒/๒๗๐/๒๔๕ อเจลกวคฺค  ๖ วิ. มหาวิ. ๒/๓๒๗/๒๗๑
@สุราปานวคฺค
ปุคฺคลา รเสน รสํ สํสนฺเทตฺวา อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปนฺติ. อถ
สตฺถา "โย ปน ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ๑-
ฯเปฯ สมณุทฺเทโสปิ เจ เอวํ วเทยฺยา"ติอาทินา ๒- นเยน สิกฺขาปทํ
ปญฺเปติ.
      รตฺตญฺุตปฺปตฺโตติ เอตฺถ รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺู. อตฺตโน
ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย พหุรตฺติโย ชานนฺติ, จิรปพฺพชิตาติ วุตฺตํ โหติ.
รตฺตญฺูนํ ภาวํ รตฺตญฺุตํ. ตตฺร รตฺตญฺุตปฺปตฺเต สํเฆ อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตํ
อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โส หายสฺมา อูนทสวสฺเส ภิกฺขู
อุปสมฺปาเทนฺเต ทิสฺวา เอกวสฺโส สทฺธิวิหาริกํ อุปสมฺปาเทสิ. อถ ภควา
สิกฺขาปทํ ปญฺเปสิ "น ภิกฺขเว อูนทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย
อุปสมฺปาเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา"ติ. ๓- เอวํ ปญฺตฺเต สิกฺขาปเท ปุน ภิกฺขู
"ทสวสฺสามฺหา ทสวสฺสามฺหา"ติ พาลา อพฺยตฺตา อุปสมฺปาเทนฺติ. อถ ภควา
อปรํปิ สิกฺขาปทํ ปญฺเปสิ "น ภิกฺขเว พาเลน อพฺยตฺเตน อุปสมฺปาเทตพฺโพ,
โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ ภิกฺขเว พฺยตฺเตน
ภิกฺขุนา ปฏิพเลน ทสวสฺเสน วา อติเรกทสวสฺเสน วา อุปสมฺปาเทตุนฺ"ติ. ๓-
รตฺตญฺุตปฺปตฺตกาเล เทฺว สิกฺขาปทานิ ปญฺตฺตานีติ. ๔-
      [๑๔๖] อาชานียสุสูปมธมฺมปริยายํ เทเสสินฺติ ตรุณาชานียอุปมํ กตฺวา
ธมฺมํ เทสยึ. ตตฺถาติ ๕- ตสฺมึ อสรเณ. น โข ภทฺทาลิ เอเสว เหตูติ น
เอส สิกฺขาย อปริปูรการิภาโวเยว เอโก เหตุ.
      [๑๔๗] มุขาธาเน การณํ กาเรตีติ ขลิพนฺธาทีหิ ๖- มุขฏฺปเน สาธุกํ
คีวํ ปคฺคณฺหาเปตุํ การณํ กาเรติ. วิสูกายิกานีติอาทีหิ วิเสวนาจารํ กเถติ.
สพฺพาเนว เหตานิ อญฺมญฺเววจนานิ. ตสฺมึ าเนติ ตสฺมึ วิเสวนาจาเร.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหาวิ. ๒/๔๑๘/๓๐๗ สปฺปาณกวคฺค     ๒ วิ. มหาวิ. ๒/๔๒๙/๓๑๔ สปฺปาณกวคฺค
@๓ วิ. มหา. ๔/๗๕/๗๖ อาจริยวตฺตกถา      ๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. ตตฺราติ                       ๖ ฉ.ม. ขลีนพนฺธาทีหิ
ปรินิพฺพายตีติ นิพฺพิเสวโน โหติ, ตํ วิเสวนํ ชหตีติ อตฺโถ. ยุคาธาเนติ
ยุคฏฺปเน ยุคสฺส สาธุกํ คหณตฺถํ.
      อนุกฺกเมติ จตฺตาโรปิ ปาเท เอกปฺปหาเรเนว อุกฺขิปเน จ นิกฺขิปเน
จ ปรเสนาย หิ ๑- อาวาเฏ ตฺวา อสึ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺส อสฺสสฺส
ปาเท ฉินฺทนฺติ. ๒- ตสฺมึ สมเย เอส เอกปฺปหาเรเนว จตฺตาโรปิ ปาเท
อุกฺขิปิสฺสตีติ รชฺชุพนฺธนวิธาเนน เอตํ การณํ กาเรนฺติ. ๓- มณฺฑเลติ ยถา
อสฺเส นิสินฺโนเยว ภูมิยํ ปติตํ อาวุธํ คเหตุํ สกฺโกติ, เอวํ กรณตฺถํ
มณฺฑเล การณํ กาเรติ. ขุรกาเสติ อคฺคคฺคขุเรหิ ปวีกมเน รตฺตึ
โอกฺกนฺตกาลสฺมึ หิ ยถา ปทสทฺโท น สุยฺยติ, ตทตฺถํ เอกสฺมึ าเน สญฺ
ทตฺวา อคฺคคฺคขุเรเหว คมนํ สิกฺขาเปนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ธาเรติ ๔-
สีฆวาหเน. "ธาเว"ติปิ ปาโ. ๕- อตฺตโน ปราชเย สติ ปลายนตฺถํ, ปรํ
ปลายนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา คหณตฺถญฺจ เอตํ การณํ กาเรติ. รวตฺเถติ รวตฺถาย. ๖-
ยุทฺธกาลสฺมึ หิ หตฺถีสุ วา โกญฺจนาทํ กโรนฺเตสุ อสฺเสสุ วา หสนฺเตสุ
รเถสุ วา นิโฆสนฺเตสุ โยเธสุ วา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺเตสุ ตสฺส รวสฺส อภายิตฺวา
ปรเสนปเวสนตฺถํ อิทํ การณํ ๗- กริยติ.
      ราชคุเณติ รญฺา ชานิตพฺพคุเณ. กูฏกณฺณรญฺโ กิร คุฬวณฺโณ นาม
อสฺโส อโหสิ. ราชา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เจติยปพฺพตํ คมิสฺสามีติ
กทมฺพนทีตีรํ ๘- สมฺปตฺโต. อสฺโส ตีเร ตฺวา อุทกํ โอตริตุํ น อิจฺฉติ, ราชา
อสฺสาจริยํ อามนฺเตตฺวา "อโห ตยา อสฺโส สิกฺขาปิโต อุทกํ โอตริตุํ น
อิจฺฉตี"ติ อาห. อาจริโย สุสิกฺขาปิโต เทว อสฺโส, เอตสฺส ๙- หิ จิตฺตํ
`สจาหํ อุทกํ โอตริสฺสามิ, วาลํ เตมิสฺสติ, วาเล ตินฺเต รญฺโ องฺเค อุทกํ
ปาเตยฺยา'ติ เอวํ ตุมฺหากํ สรีเร อุทกปาตนภเยน น โอตรติ, วาลํ
คณฺหาเปถา"ติ อาห. ราชา ตถา กาเรสิ. อสฺโส เวเคน โอตริตฺวา ปารคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปรเสนา ยหึ   ๒ สี. ฉินฺทติ    ๓ ฉ.ม. กโรนฺติ         ๔ ฉ.ม. ฉ.ม. ชเวติ
@๕ สี. ธาเวติ สีฆชวเน, ธวเนติปิ ปาโ ๖ ฉ.ม. ทวตฺเตติ ทวตฺตาย ๗ ฉ.ม. อยํ การณา
@๘ ม. โกฏุมฺพนทีตีรํ, ฉ. กลมฺพนทีตีรํ    ๙ ฉ.ม. เอวมสฺส
เอตทตฺถํ อิทํ การณํ ๑- กริยติ. ราชวํเสติ อสฺสราชวํเส. วํโส เหโส ๒-
อสฺสราชานํ, ตถารูเปน ปหาเรน ฉินฺนภินฺนสรีราปิ อสฺสาโรหํ ปรเสนาย
อปาเตตฺวา พหิ นีหรนฺติเยว. เอตทตฺถํ การณํ กาเรตีติ อตฺโถ.
      อุตฺตเม ชเวติ ชวสมฺปตฺติยํ, ยถา อุตฺตมชโว โหติ, เอวํ การณํ
กาเรตีติ อตฺโถ. อุตฺตเม หเยติ อุตฺตมหยภาเว, ยถา อุตฺตมหโย โหติ, เอวํ
การณํ กาเรตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ปกติยา อุตฺตมหโยว อุตฺตมหยการณํ อรหติ,
น อญฺโ. อุตฺตมหยการณาย เอวํ หโย ๓- อุตฺตมชวํ ปฏิปชฺชติ, น อญฺโติ.
      ตตฺริทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ราชา เอกํ สินฺธวโปตกํ ลภิตฺวา สินฺธวภาวํ
อชานิตฺวาว อิมํ สิกฺขาเปหีติ อาจริยสฺส อทาสิ. อาจริโยปิ ตสฺส สินฺธวภาวํ
อชานนฺโต ตํ มาสขาทกโฆฏกานํ การเณสุ อุปเนติ. โส อตฺตโน อนนุจฺฉวิกตฺตา
การณํ น ปฏิปชฺชติ. โส ตํ ทเมตุํ อสกฺโกนฺโต "กูฏสฺโส อยํ มหาราชา"ติ
วิสฺสชฺชาเปสิ.
      อเถกทิวสํ เอโก อสฺสาจริยปุพฺพโก ทหโร อุปชฺฌายภณฺฑกํ คเหตฺวา
คจฺฉนฺโต ตํ ปริขาปิฏฺเ จรนฺตํ ทิสฺวา "อนคฺโฆ ภนฺเต สินฺธวโปตโก"ติ
อุปชฺฌายสฺส กเถสิ. สเจ ราชา ชาเนยฺย, มงฺคลสฺสํ นํ กเรยฺยาติ. เถโร
อาห "มิจฺฉาทิฏฺิโก ตาต ราชา อปฺเปว นาม พุทธสาสเน ปสีเทยฺย รญฺโ
กเถหี"ติ. โส คนฺตฺวา "มหาราช อนคฺโฆ สินฺธวโปตโก อตฺถี"ติ กเถสิ.
ตยา ทิฏฺโ ตาตาติ. อาม มหาราชาติ. กึ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ. ตุมฺหากํ
ภุญฺชนกสุวณฺณถาเล ตุมฺหากํ ภุญฺชนกภตฺตํ ตุมฺหากํ ปิวนกรโส ตุมฺหากํ
คนฺธา ตุมฺหากํ มาลาติ. ราชา สพฺพํ ทาเปสิ. ทหโร คาหาเปตฺวา อคมาสิ.
      อสฺโส คนฺธํ ฆายิตฺวาว "มยฺหํ คุณชานนกอาจริโย อตฺถิ มญฺเ"ติ
สีสํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ทหโร คนฺตฺวา "ภตฺตํ ภุญฺชา"ติ อจฺฉรํ
ปหริ. อสฺโส อาคนฺตฺวา สุวณฺณถาเล ภตฺตํ ภุญฺชิ, รสํ ปิวิ. อถ นํ คนฺเธหิ
วิลิมฺปิตฺวา ราชปิลนฺธนํ ปิลนฺธิตฺวา "ปุรโต ปุรโต คจฺฉา"ติ อจฺฉรํ ปหริ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ การณา    ๒ ฉ.ม. เจโส     ๓ ฉ.ม. เอว จ หโย
โส ทหรสฺส ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา มงฺคลสฺสฏฺาเน อฏฺาสิ. ทหโร "อยํ เต
มหาราช อนคฺโฆ สินฺธวโปตโก อิมินาว นํ นิยาเมน กติปาหํ ปฏิชคฺคาเปหี"ติ
วตฺวา นิกฺขมิ.
      อถ กติปาหจฺจเยน อาคนฺตฺวา อสฺสสฺส อานุภาวํ ปสฺสิสฺสสิ มหาราชาติ.
สาธุ อาจริย กุหึ ตฺวา ปสฺสามาติ. อุยฺยานํ คจฺฉ มหาราชาติ. ราชา อสฺสํ
คาหาเปตฺวา อคมาสิ. ทหโร อจฺฉรํ ปหริตฺวา "เอตํ รุกฺขํ อนุปริยาหี"ติ
อสฺสสฺส สญฺ อทาสิ. อสฺโส ปกฺขนฺทิตฺวา รุกฺขํ อนุปริคนฺตฺวา อาคโต. ราชา
เนว คจฺฉนฺตํ น อาคจฺฉนฺตํ อทฺทส. ทิฏฺโ เต มหาราชาติ. น ทิฏฺโ
ตาตาติ. วลญฺชกทณฺฑํ เอตํ รุกฺขํ นิสฺสาย เปถาติ วตฺวา อจฺฉรํ ปหริ
"วลญฺชกทณฺฑํ คเหตฺวา เอหี"ติ. อสฺโส ปกฺขนฺทิตฺวา มุเขน คเหตฺวา อาคโต.
ทิฏฺโ ๑- มหาราชาติ. น ทิฏฺโ ๑- ตาตาติ.
      ปุน อจฺฉรํ ปหริ "อุยฺยานสฺส ปาการมตฺถเกน จริตฺวา เอหี"ติ. อสฺโส
ตถา อกาสิ. ทิฏฺโ มหาราชาติ. น ทิฏฺโ ตาตาติ. รตฺตกมฺพลํ อาหราเปตฺวา
อสฺสสฺส ปาเท พนฺธาเปตฺวา ตเถว สญฺ อทาสิ. อสฺโส อุลฺลงฺฆิตฺวา
ปาการมตฺถเกน อนุปริยายิ. พลวตา ปุริเสน อาวิญฺฉนอลาตคฺคิสิขา วิย
อุยฺยานปาการมตฺถเก ปญฺายิตฺถ. อสฺโส คนฺตฺวา สมีเป ิโต. ทิฏฺ มหาราชาติ.
ทิฏฺ ตาตาติ. มงฺคลโปกฺขรณีปาการมตฺถเกน ๒- อนุปริยาหีติ สญฺ อทาสิ.
      ปุน "โปกฺขรณึ โอตริตฺวา ปทุมปตฺเตสุ จาริกํ จราหี"ติ สญฺ อทาสิ.
โปกฺขรณึ โอตริตฺวา สพฺพปทุมปตฺเต จริตฺวา อคมาสิ, เอกํ ปตฺตํปิ อนกฺกนฺตํ
วา ผาลิตํ วา ฉินฺทิตํ วา ขณฺฑิตํ วา นาโหสิ. ทิฏฺ มหาราชาติ. ทิฏฺ
ตาตาติ. อจฺฉรํ ปหริตฺวา ตํ หตฺถตลํ อุปนาเมสิ. ธาตุปตฺถทฺโธ ลงฺฆิตฺวา
หตฺถตเล อฏฺาสิ. ทิฏฺ มหาราชาติ. ทิฏฺ ตาตาติ. เอวํ อุตฺตมหโย เอวํ
อุตฺตมการณาย อุตฺตมชวํ ปฏิปชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺ                      ๒ ฉ.ม. มงฺคลโปกฺขรณีปาการมตฺถเก
      อุตฺตเม สาขเลฺยติ มุทุวาจาย. มุทุวาจาย หิ "ตาต ตฺวํ มา จินฺตยิ, รญฺโ
มงฺคลสฺโส ภวิสฺสสิ, ราชโภชนาทีนิ ลภิสฺสสี"ติ อุตฺตมหยการณํ กาเรตพฺพํ. ๑-
เตน วุตฺตํ "อุตฺตเม สาขเลฺย"ติ. ราชโภคฺโคติ รญฺโ อุปโภโค. ๒- รญฺโ
องฺคนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตีติ ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉนฺเตน หตฺถํ วิย ปาทํ วิย
อโนหาเยว คนฺตพฺพํ โหติ. ตสฺมา องฺคนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, จตูสุ วา เสนงฺเคสุ
เอกํ องฺคํ โหติ.
      อเสกฺขาย สมฺมาทิฏฺิยาติ อรหตฺตผลสมฺมาทิฏฺิยา. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ
ตํสมฺปยุตฺตาว. สมฺมาาณํ ปุพฺเพ วุตฺตสมฺมาทิฏฺิเยว. เปตฺวา ปน อฏฺ
ผลงฺคานิ เสสา ธมฺมา วิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. อยํ
ปน เทสนา อุคฺฆฏิตญฺูปุคฺคลวเสน อรหตฺตนิกูฏํ คเหตฺวา นิฏฺาปิตาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              ปญฺจมํ.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๑๑๐-๑๒๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=2782&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=2782&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=160
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=2962
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=3320
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=3320
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13