อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

                      ๗. มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา
      [๒๓๗] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาสกุลุทายิสุตฺตํ. ตตฺถ โมรนิวาเปติ ตสฺมึ
าเน โมรานํ อภยํ โฆเสตฺวา โภชนํ อทํสุ. ๑- ตสฺมา ตํ านํ โมรนิวาโปติ
สงฺขํ คตํ. อนฺนภาโรติ เอกสฺส ปริพฺพาชกสฺส นามํ ตถา วรตโรติ. ๒- อญฺเ
จาติ น เกวลํ อิเม ตโย, อญฺเปิ อภิญฺาตา พหู ปริพฺพาชกา. อปฺปสทฺทสฺส
วณฺณวาทีติ อิธ อปฺปสทฺทวินีโตติ อวตฺวาว อิทํ วุตฺตํ. กสฺมา? น หิ ภควา
อญฺเน วินีโต.
      [๒๓๘] ปุริมานีติ หิยฺโย ทิวสํ อุปาทาย ปุริมานิ นาม โหนฺติ, ตโต
ปรํ ปุริมตรานิ. กุตูหลสาลายนฺติ กุตูหลสาลา นาม ปจฺเจกสาลา นตฺถิ, ยตฺถ
ปน นานาติตฺถิยา สมณพฺราหฺมณา นานาวิธํ กถํ ปวตฺเตนฺติ, สา พหุนฺนํ
"อยํ กึ วทติ, อยํ กึ วทตี"ติ กุตูหลุปฺปตฺติฏฺานโต "กุตูหลสาลา"ติ วุจฺจติ.
"โกตูหลสาลา"ติปิ ปาโ. ลาภาติ เย เอวรูเป สมณพฺราหฺมเณ ทฏฺุํ ปญฺหํ
ปุจฺฉิตุํ ธมฺมกถํ วา เนสํ โสตุํ ลภนฺติ, เตสํ องฺคมคธานํ อิเม ลาภาติ อตฺโถ.
      สงฺฆิโนติอาทีสุ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สํโฆ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆิโน.
เสฺวว คโณ เอเตสํ อตฺถีติ. คณิโน. อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริยาติ
คณาจริยา. าตาติ ปญฺาตา ปากฏา. ยถาภุจฺจคุเณหิ เจว อยถาภูตคุเณหิ จ
สมุคฺคโต ยโส เอเตสํ อตฺถีติ ยสสฺสิโน. ปูรณาทีนญฺจ "อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ,
อปฺปิจฺฉตาย วตฺถํปิ น นิวาเสตี"ติอาทินา นเยน ยโส สมุคฺคโต, ตถาคตสฺส
อิติปิ โส ภควา"ติอาทีหิ ยถาภูตคุเณหิ. ติตฺถกราติ ลทฺธิกรา. สาธุสมฺมตาติ
อิเม สาธู สุนฺทรา สปฺปุริสาติ เอวํ สมฺมตา. พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต เจว
อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺส เมธาวิโน ๓- จ ปณฺฑิตชนสฺส. ตตฺถ ติตฺถิยา พาลชนสฺส
เอวํ สมฺมตา, ตถาคโต ปณฺฑิตชนสฺส. อิมินา นเยน ปูรโณ กสฺสโป สงฺฆีติอาทีสุ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ภควา ปน ยสฺมา อฏฺตฺตึส อารมฺมณานิ วิภชนฺโต พหูนิ
นิพฺพานํ โอตรณติตฺถานิ อกาสิ, ตสฺมา "ติตฺถกโร"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปฏฺเปสุํ    ๒ ฉ.ม. วรธโรติ       ฉ.ม. วิภาวิโน
      กสฺมา ปเนเต สพฺเพปิ ตตฺถ โอสฏาติ. อุปฏฺากรกฺขณตฺถญฺเจว
ลาภสกฺการรกฺขณตฺถญฺจ. ๑- เตสํ กิร ๒- โหติ "อมฺหากํ อุปฏฺากา สมณํ โคตมํ
สรณํ คจฺเฉยฺยุํ, เตปิ รกฺขิสฺสาม. สมณสฺส จ โคตมสฺส อุปฏฺาเก สกฺการํ
กโรนฺเต ทิสฺวา อมฺหากํปิ อุปฏฺากา อมฺหากํ สกฺการํ กริสฺสนฺตี"ติ. ตสฺมา
ยตฺถ ๓- ภควา โอสรติ, ตตฺถ ๔- สพฺเพ โอสรนฺติ.
      [๒๓๙] วาทํ อาโรเปตฺวาติ วาเท โทสํ อาโรเปตฺวา. อปกฺกนฺตาติ
อปคตา, เกจิ ทิสํ ปกฺกนฺตา, เกจิ คิหิภาวํ ปตฺตา, เกจิ อิมํ สาสนํ อาคตา.
สหิตมฺเมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺ, อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถ.
อสหิตนฺเตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ. อธิจิณฺณนฺเต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ
ทีฆรตฺตาจิณฺณวเสน สุปฺปคุณํ, ตํ มยฺหํ เอกวจเนเนว วิปราวตฺตํ วิปริวตฺติตฺวา
ิตํ, น กิญฺจิ ชาตนฺติ อตฺโถ. อาโรปีโต เต วาโทติ มยา ตว วาเท โทโส อาโรปิโต.
จร วาทปฺปโมกฺขายาติ โทสโมจนตฺถํ จร วิจร, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตุํ ๕- สิกฺขาติ
อตฺโถ. นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยํ ปโหสิ, อิทาเนว นิพฺเพเหิ.
ธมฺมกฺโกเสนาติ สภาวกฺโกเสน.
      [๒๔๐] ตนฺโน โสสฺสามาติ ตํ อมฺหากํ เทสิตํ ธมฺมํ สุณิสฺสาม. ขุทฺทมธุนฺติ
ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตํ ทณฺฑกมธุํ. อเนลกนฺติ นิทฺโทสํ อปคตมจฺฉิกณฺฑกํ.
ปีเฬยฺยาติ ทเทยฺย. ปจฺจาสึสมานรูโปติ ปูเรตฺวา นุ โข โน โภชนํ ทสฺสตีติ
ภาชนหตฺโถ ปจฺจาสึสมาโน ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส. สมฺปโยเชตฺวาติ อปฺปมตฺตกํ
วิวาทํ กตฺวา.
      [๒๔๑] อิตรีตเรนาติ ลามกลามเกน. ปวิวิตฺโตติ อิทํ ปริพฺพาชโก
กายวิเวกมตฺตํ สนฺธาย วทติ, ภควา ปน ตีหิ วิเวเกหิ วิวิตฺโตว.
      [๒๔๒] โกสกาหาราปีติ ปิณฺฑา ๖- ทานปตีนํ ๗- ฆเร อคฺคภิกฺขาปนตฺถํ
ขุทฺทกสราวกํ โหติ, ๘- ทานปติโน อคฺคภตฺตํ วา ตตฺถ เปตฺวา ภุญฺชนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลาภสกฺการตฺถญฺจ  ๒ ฉ.ม. หิ เอวํ  ๓ ฉ.ม. ยตฺถ ยตฺถ
@๔ ฉ.ม. ตตฺถ ตตฺถ  ๕ ฉ.ม. คนฺตฺวา  ๖ ฉ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๗ ม. ปิณฺฑทานคหปตีนํ   ๘ ฉ.ม. ขุทฺทกสราวา โหนฺติ
ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ตํ ภตฺตํ ตสฺส เทนฺติ. ตํ สราวกํ โกสโกติ วุจฺจติ. ตสฺมา
เย จ เอเกเนว ภตฺตโกสเกน ยาเปนฺติ, เต โกสกาหาราติ. เพลุวาหาราติ
เพลุวปตฺตภตฺตาหารา. สมติตฺติกนฺติ โอฏฺวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขาสมํ. อิมินา
ธมฺเมนาติ อิมินา อปฺปาหารตาธมฺเมน. เอตฺถ ปน สพฺพากาเรเนว ภควา
อปฺปาหาโรติ ๑- น วตฺตพฺโพ. ปธานภูมิยํ ฉพฺพสฺสานิ อปฺปาหาโรว อโหสิ, เวรญฺชายํ
ตโย มาเส ปตฺโถทเนเนว ยาเปสิ ปาริเลยฺยกวนสณฺเฑ ตโย มาเส ภิสมุฬาเลเหว ๒-
ยาเปสิ. อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ "อหํ เอกสฺมึ กาเล อปฺปาหาโร อโหสึ,
มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี"ติ.
ตสฺมา ยทิ เต อิมินา ธมฺเมน สกฺกเรยฺยุํ, มยา หิ เต วิเสสตรา. อญฺโ
เจว ปน ธมฺโม อตฺถิ, เยน มํ เต สกฺกโรนฺตีติ ทสฺเสติ. อิมินา นเยน
สพฺพวาเรสุ โยชนา เวทิตพฺพา.
      ปํสุกูลิกาติ สมาทินฺนปํสุกูลิกงฺคา. ลูขจีวรธราติ สตสุตฺตลูขานิ ๓- จีวรานิ
ธารยมานา. นนฺตกานีติ อนฺตวิรหิตานิ วตฺถกฺขณฺฑานิ, ยทิ หิ เนสํ อนฺโต
ภเวยฺย, ปิโลติกาติ สงฺขํ คจฺเฉยฺยุํ. อุจฺจินิตฺวาติ ๔- ผาเลตฺวา ทุพฺพลฏฺานํ
ปหาย ถิรฏฺานเมว คเหตฺวา. อลาพุโลมสานีติ อลาพุโลมสทิสสุตฺตานิ. สุขุมานีติ
ทีเปติ. เอตฺตาวตา จ สตฺถา จีวรสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโติ น วตฺตพฺโพ.
อธิมุตฺตกสุสานโต ๕- หิสฺส ปุณฺณทาสิยา ปารุเปตฺวา ปาติตสาณปํสุกูลคหณทิวเส
อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปวี อกมฺปิ. อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ "อหํ เอกสฺมึเยว
กาเล ปํสุกูลํ คณฺหึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ
ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี"ติ.
      ปิณฺฑปาติกาติ อติเรกลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนปิณฺฑปาติกงฺคา.
สปทานจาริโนติ โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนสปทานจารา. อุญฺฉาสเก
วเต รตาติ อุญฺฉาจริยสงฺขาเต ภิกฺขูนํ ปกติวตฺเต รตา, อุจฺจนีจฆรทฺวารฏฺายิโน
หุตฺวา กพรมิสฺสกภตฺตํ ๖- สํหริตฺวา ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถ. อนฺตรฆรนฺติ
พฺรหฺมายุสุตฺเต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนปฺปหาโรติ   ๒ ฉ.ม. ภิสมูเลเหว   ๓ ฉ.ม. สตฺถสุตฺตลูขานิ
@๔ ม. อุจฺฉินฺทิตฺวาติ   ๕ ฉ.ม. อติมุตฺตกสุสานโต   ๖ สี., ก. กจวรมิสฺสกภตฺตํ
อุมฺมารโต ปฏฺาย อนฺตรฆรํ, อิธ อินฺทขีลโต ปฏฺาย อธิปฺเปตํ. เอตฺตาวตา
จ สตฺถา ปิณฺฑปาตสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโติ น วตฺตพฺโพ, อปฺปาหารตาย
วุตฺตนิยาเมเนว ปน สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อิติ อิธาปิ ๑- เอตมตฺถํ ทสฺเสติ
"อหํ เอกสฺมึเยว กาเล นิมนฺตนํ น สาทยึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต
ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี"ติ.
      รุกฺขมูลิกาติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนรุกฺขมูลิกงฺคา. อพฺโภกาสิกาติ
ฉนฺนญฺจ รุกฺขมูลญฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนอพฺโภกาสิกงฺคา อฏฺ มาเสติ
เหมนฺตคิมฺหิเก มาเส. อนฺโตวสฺเส ปน จีวรานุคฺคหตฺถํ ฉนฺนํ ปวิสนฺติ. เอตฺตาวตา
จ สตฺถา เสนาสนสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโติ น วตฺตพฺโพ, เสนาสนสนฺโตโส
ปนสฺส ฉพฺพสฺสิกมหาปธาเนน จ ปาริเลยฺยกวนสณฺเฑน จ ทีเปตพฺโพ. อิธ
ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ "อหํ เอกสฺมึเยว กาเล ฉนฺนํ น ปาวิสึ, มยฺหํ ปน
สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี"ติ.
      อารญฺิกาติ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนอารญฺิกงฺคา.
สํฆมชฺเฌ โอสรนฺตีติ อพทฺธสีมาย กถิตํ, พทฺธสีมายํ ปน วสนฺตา อตฺตโน
วสนฏฺาเนเยว อุโปสถํ กโรนฺติ. เอตฺตาวตา จ สตฺถา โน ปวิวิตฺโตติ น
วตฺตพฺโพ, "อิจฺฉามหํ ภิกฺขเว อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺ"ติ ๒- เอวญฺหิสฺส
ปวิเวโก ปญฺายติ. อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ "อหํ เอเกกสฺมิญฺเว ๓-
ตถารูเป กาเล ปฏิสลฺลียึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ
ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี"ติ. มม สาวกาติ มยฺหํ ๔- สาวกา.
      [๒๔๔] สนิทานนฺติ สปฺปจฺจยํ. กึ ปน อปฺปจฺจยํ นิพฺพานํ น เทเสตีติ.
โน น เทเสติ, สเหตุกํ ปน ตํ เทสนํ กตฺวา เทเสสิ, โน อเหตุกนฺติ.
สปฺปาฏิหาริยนฺติ ปุริมสฺเสเวตํ เววจนํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ตํ วตาติ เอตฺถ
วตาติ นิปาตมตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิธ ปน  ๒ วิ. มหาวิ. ๑/๑๖๒/๙๓  ๓ ฉ.ม. เอกสฺมึเยว  ๔ ฉ.ม. มํ
      [๒๔๕] อนาคตํ วาทปถนฺติ อชฺช เปตฺวา ๑- เสฺว วา ปุนทิวเส วา
อฑฺฒมาเส วา มาเส วา สํวจฺฉเร วา ตสฺส ตสฺส ปญฺหสฺส อุปริ อาคมวาทปถํ.
น ทกฺขตีติ ยถา สจฺจโก นิคณฺโ อตฺตโน นิคฺคณฺหนตฺถํ อาคตการณํ วิเสเสตฺวา
วทนฺโต น อทฺทส, เอวํ น ทกฺขตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. สหธมฺเมนาติ
สการเณน. อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตยฺยุนฺติ มม กถาวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อนฺตรนฺตเร
อตฺตโน กถํ ปเวเสยฺยุนฺติ อตฺโถ. น โข ปนาหํ อุทายีติ อุทายิ อหํ
อมฺพฏฺโสณฑณฺฑกูฏทนฺตสจฺจนิคณฺาทีหิ สทฺธึ มหาวาเท วตฺตมาเนปิ "อโห
วต เม เอกสาวโกปิ อุปมํ วา การณํ วา อาหริตฺวา วเทยฺยา"ติ ๒- เอวํ
สาวเกสุ อนุสาสนึ น ปจฺจาสึสามิ. มมํเยวาติ เอวรูเปสุ ปน ๓- าเนสุ สาวกา
มมเยว น อนุสิฏฺึ ๔- โอวาทํ ปจฺจาสึสนฺติ.
      [๒๔๖] เตสาหํ จิตฺตํ อาราเธมีติ เตสํ อหํ ตสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรเณน
จิตฺตํ คณฺหามิ สมฺปาเทมิ ปริปูเรมิ, อญฺ ปุฏฺโ อญฺ น พฺยากโรมิ,
อมฺพํ ปุฏฺโ ลพุชํ วิย ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ วิย. เอตฺถ จ "อธิสีเล
สมฺภาเวนฺตี"ติ วุตฺตฏฺาเน พุทฺธสีลํ นาม กถิตํ, "อภิกฺกนฺเต าณทสฺสเน
สมฺภาเวนฺตี"ติ วุตฺตฏฺาเน สพฺพญฺุตาณํ, "อธิปญฺาย สมฺภาเวนฺตี"ติ
วุตฺตฏฺาเน านุปฺปตฺติกปญฺา, "เยน ทุกฺเขนา"ติ วุตฺตฏฺาเน สจฺจพฺยากรณปญฺา.
ตตฺถ สพฺพญฺุตาณํ จ สจฺจพฺยากรณปญฺญฺจ เปตฺวา อวเสสา ปญฺา อธิปญฺ
ภชติ. ๕-
      [๒๔๗] อิทานิ เตสํ เตสํ วิเสสาธิคมานํ ปฏิปทํ อาจิกฺขนฺโต ปุน จปรํ
อุทายีติอาทิมาห. ตตฺถ  อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตาติ อภิญฺาโวสานสงฺขาตญฺเจว
อภิญฺาปารมิสงฺขาตญฺจ อรหตฺตํ ปตฺตา.
      สมฺมปฺปธาเนติ อุปายปฺปธาเน. ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ ชเนติ.
วายมตีติ วายามํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ วิริยํ ปวตฺเตติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ
จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ อุปายปฺปธานํ กโรติ. ภาวนาย ปาริปูริยาติ วฑฺฒิยา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. ตฺวา   ๒ ฉ.ม. ทเทยฺยาติ   ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. อนุสาสนึ  ๕ สี. ภชนฺติ
ปริปูรณตฺถํ. อปิเจตฺถ "ยา ิติ, โส อสมฺโมโห ๑- ฯเปฯ ยํ เวปุลฺลํ, สา
ภาวนาปาริปูรี"ติ ๒- เอวํ ปุริมํ ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมสฺส ๓- อตฺโถติปิ
เวทิตพฺพํ.
      อิเมหิ ปน สมฺมปฺปธาเนหิ กึ กถิตํ? กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน สาวกสฺส
ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตา. วุตฺตเญฺหตํ ตตฺถ:-
                 "จตฺตาโร เม อาวุโส สมฺมปฺปธานา. กตเม จตฺตาโร, อิธาวุโส
             ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา
             อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติ. อุปฺปนฺนา เม ปาปกา
             อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ
             กโรติ. อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย
             สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติ. อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา
             นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรตี"ติ. ๔-
      เอตฺถ จ ปาปกา อกุสลาติ โลภาทโย เวทิตพฺพา, อนุปฺปนฺนา กุสลา
ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา เจว มคฺโค จ, อุปฺปนฺนา กุสลา นาม สมถวิปสฺสนาว.
มคฺโค ปน สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมาโน อนตฺถาย สํวตฺตนโก นาม นตฺถิ.
โส หิ ผลสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ. ปุริมสฺมึปิ วา สมถวิปสฺสนาว
คเหตพฺพาติ วุตฺตํ, ตํ ปน น ยุตฺตํ.
      ตตฺเถว "อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺตี"ติ.
อตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ขีณาสวตฺเถโร "มหาเจติยญฺจ มหาโพธิญฺจ
วนฺทิสฺสามี"ติ สมาปตฺติลาภินา ภณฺฑคาหกสามเณเรน สทฺธึ ชนปทโต มหาวิหารํ
อาคนฺตฺวา วิหารปริเวณํ ๕- ปาวิสิ, สายณฺหสมเย มหาภิกฺขุสํเฆ เจติยํ วนฺทมาเน
เจติยวนฺทนตฺถาย น นิกฺขมิ. กสฺมา? ขีณาสวานญฺหิ ตีสุ รตเนสุ มหนฺโต
คารโว ๖- โหติ. ตสฺมา ภิกฺขุสํเฆ วนฺทิตฺวา ปฏิกฺกนฺเต ๗- มนุสฺสานํ สายมาสํ
ภุตฺตเวลายํ สามเณรมฺปิ อชานาเปตฺวา "เจติยํ วนฺทิสฺสามี"ติ เอกโกว นิกฺขมิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสมฺโมโส  ๒ อภิ. วิ. ๓๕/๔๐๖/๒๕๒  ๓ สี. ปุริมปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส
@๔ สํ.นิ. ๑๖/๑๔๕/๑๘๘-๙  ๕ ม., ก. จีวรปริเวณํ  ๖ ฉ.ม. มหนฺตํ คารวํ
@๗ ฉ.ม. ปฏิกฺกมนฺเต
สามเณโร "กึ นุ โข เถโร อเวลาย เอกโกว คจฺฉติ, ชานิสฺสามี"ติ อุปชฺฌายสฺส
ปทานุปทิโก นิกฺขมิ. เถโร อนาวชฺชเนน ตสฺส อาคมนํ อชานนฺโต ทกฺขิณทฺวาเรน
เจติยงฺคณํ อารุหิ. สามเณโรปิ อนุปทํเยว อารุโฬฺห.
      มหาเถโร มหาเจติยํ อุลฺโลเกตฺวา พุทฺธารมฺมณปีตึ  คเหตฺวา สพฺพํ
เจตสา ๑- สมนฺนาหริตฺวา หฏฺปฺปหฏฺโ เจติยํ วนฺทติ. สามเณโร เถรสฺส
วนฺทนาการํ ทิสฺวา "อุปชฺฌาโย เม อติวิย ปสนฺนจิตฺโต วนฺทติ, กึ นุ โข
ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชํ กเรยฺยา"ติ จินฺเตสิ. เถโร วนฺทิตฺวา อุฏฺาย สิรสิ
อญฺชลึ เปตฺวา มหาเจติยํ อุลฺโลเกตฺวา ิโต. สามเณโร อุกฺกาสิตฺวา อตฺตโน
อาคตภาวํ ชานาเปสิ. เถโร ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺโต "กทา อาคโตสี"ติ
ปุจฺฉิ. ตุมฺหากํ เจติยํ วนฺทนกาเล ภนฺเต, อติวิย ปสนฺนา เจติยํ วนฺทิตฺถ,
กึ นุ โข ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูเชยฺยาถาติ. อาม สามเณร อิมสฺมึ เจติเย วิย
อญฺตฺร เอตฺตกํ ธาตูนํ นิธานํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ อสทิสํ มหาถูปํ ปุปฺผานิ
ลภิตฺวา โก น ปูเชยฺยาติ. เตนหิ ภนฺเต อธิวาเสถ, อาหริสฺสามีติ ตาวเทว
ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อิทฺธิยา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนปุปฺผานิ
ปริสฺสาวเน ๒- ปูเรตฺวา มหาเถเร ทกฺขิณมุขโต ปจฺฉิมมุขํ อสมฺปตฺเตเยว อาคนฺตฺวา
ปุปฺผปริสฺสาวนํ หตฺเถ เปตฺวา ๓- "ปูเชถ ภนฺเต"ติ อาห. เถโร "อติมนฺทานิ
โน สามเณร ปุปฺผานี"ติ อาห. คจฺฉถ ภนฺเต ภควโต คุเณ อาวชฺชิตฺวา
ปูเชถาติ.
      เถโร ปจฺฉิมมุขนิสฺสิเตน โสปาเนน อารุยฺห กุจฺฉิเวทิกาภูมิยํ ปุปฺผปูชํ
กาตุํ อารทฺโธ. เวทิกาภูมิยํ ปริปุณฺณานิ ปุปฺผานิ ปติตฺวา ทุติยภูมิยํ
ชณฺณุปฺปมาเณน โอธินา ปูรยึสุ. ๔- ตโต โอตริตฺวา ปาทปิฏฺิกาปนฺตึ ปูเรสิ. ๕-
สาปิ ปริปูริ. ปริปุณฺณภาวํ ตฺวา เหฏฺิมตเล วิกิรนฺโต อคมาสิ. สพฺพํ
เจติยงฺคณํ ปริปูริ. ตสฺมึ ปริปุณฺเณ "สามเณร ปุปฺผานิ น ขิยฺยนฺตี"ติ อาห.
ปริสฺสาวนํ ภนฺเต อโธมุขํ กโรถาติ. อโธมุขํ กตฺวา จาเลสิ, ตทา ปุปฺผานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เจตโส  ๒ ฉ.ม. ปริสฺสาวนํ  ๓ ม. คเหตฺวา  ๔ ม. ปุปฺผราสี ปูรยึสุ
@๕ ฉ.ม. ปูเชสิ
ขีณานิ. ปริสฺสาวนํ สามเณรสฺส ทตฺวา สทฺธึ สฏฺิหตฺถปากาเรน ๑- เจติยํ ติกฺขตฺตุํ
ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา ปริเวณํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ "ตาว ๒-
มหิทฺธิโก วตายํ สามเณโร, สกฺขิสฺสติ นุ โข อิมํ อิทฺธานุภาวํ รกฺขิตุนฺ"ติ.
ตโต "น สกฺขิสฺสตี"ติ ทิสฺวา สามเณรํ อาห "สามเณร ตฺวํ อิทานิ
มหิทฺธิโก, เอวรูปํ ปน อิทฺธึ นาเสตฺวา ปจฺฉิมกาเล กาณเปสการิยา หตฺเถน
มทฺทิตํ กญฺชิยํ ปิวิสฺสสีติ. ทหรกภาวสฺส นาเมส โทโสยํ, โส อุปชฺฌายสฺส
กถาย สํวิชิตฺวา "กมฺมฏฺานํ เม ภนฺเต อาจิกฺขถา"ติ น ยาจิ, อมฺหากํ
อุปชฺฌาโย กึ วทตีติ ตํ ปน อสุณนฺโต วิย อคมาสิ.
      เถโร มหาเจติยญฺจ มหาโพธิญฺจ วนฺทิตฺวา สามเณรํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา
อนุปุพฺเพน กุเฏฬิติสฺสมหาวิหารํ ๓- อคมาสิ. สามเณโร อุปชฺฌายสฺส ปทานุปทิโก
หุตฺวา ภิกฺขาจารํ น คจฺฉติ, "กตรํ คามํ ปวิสิสฺสถ ๔- ภนฺเต"ติ ปุจฺฉิตฺวา ปน
"อิทานิ เม อุปชฺฌาโย คามทฺวารํ ปตฺโต ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา อตฺตโน จ
อุปชฺฌายสฺส จ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา
ปิณฺฑาย ปวิสติ. เถโร สพฺพกาลํ โอวทติ "สามเณร มา เอวมกาสิ, ปุถุชฺชนิทฺธิ
นาม จลา อนิพทฺธา, อสปฺปายํ รูปาทิอารมฺมณํ ลภิตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว
ภิชฺชติ, สนฺตาย สมาปตฺติยา ปริหีนาย พฺรหฺมจริยวาโส สนฺถมฺภิตุํ น สกฺโกตี"ติ.
สามเณโร "กึ กเถติ มยฺหํ อุปชฺฌาโย"ติ โสตุํ น อิจฺฉติ, ตเถว กโรติ.
เถโร อนุปุเพน เจติยวนฺทนํ กโรนฺโต กมฺพพินฺทวิหารํ ๕- นาม คโต. ตตฺถ
วสนฺเตปิ เถเร สามเณโร ตเถว กโรติ.
      อเถกทิวสํ เอกา เปสการธีตา อภิรูปา ปมวเย ิตา กมฺพพินฺทคามโต
นิกฺขมิตฺวา ปทุมสรํ โอรุยฺห คายมานา ปุปฺผานิ ภญฺชติ. ตสฺมึ สมเย สามเณโร
ปทุมสรมตฺถเกน คจฺฉติ, คจฺฉนฺโต ปน สิเลสิกาย ๖- กาณมจฺฉิกา วิย ตสฺสา
คีตสทฺเท พชฺฌิ. ตาวเทวสฺส อิทฺธิ อนฺตรหิตา, ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อโหสิ.
สนฺตสมาปตฺติผเลน ปน ตตฺเถว อุทกปิฏฺเ อปติตฺวา สิมฺพลิตูลํ วิย ปตมานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หตฺถิปากาเรน   ๒ ฉ.ม. ยาว   ๓ สี. กุเฬ...  ๔ ฉ.ม. ปวิสถ
@๕ สี. กุปุเวณวิหารํ ฉ.ม. กมฺมุพินฺทุวิหารํ, เอวมุปริปิ
@๖ ฉ.ม. สกฺกรลสิกาย, สมฺ. วิ. ๔๐๖/๓๑๕
อนุปุพฺเพน ปทุมสรตีเร อฏฺาสิ. โส เวเคน คนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส ปตฺตจีวรํ
ทตฺวา นิวตฺติ. มหาเถโร "ปเคเวตํ มยา ทิฏฺ, นิวาริยมาโนปิ น นิวตฺติสฺสตี"ติ
กิญฺจิ อวตฺวา ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
      สามเณโร คนฺตฺวา ปทุมสรตีเร อฏฺาสิ ตสฺสา ปจฺจุตฺตรณํ อาคมยมาโน.
สาปิ สามเณรํ อากาเสน คจฺฉนฺตญฺจ ปุน อาคนฺตฺวา  ิตญฺจ ทิสฺวา "อทฺธา
เอส มํ นิสฺสาย อุกฺกณฺิโต"ติ ตฺวา "ปฏิกฺกม สามเณรา"ติ อาห. โส
ปฏิกฺกมิ. อิตรา ปจฺจุตฺตริตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ
ปุจฺฉิ. โส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สา พหูหิ การเณหิ ฆราวาเส อาทีนวํ พฺรหฺมจริยวาเส
อานิสํสญฺจ ทสฺเสตฺวา โอวทมานาปิ ตสฺส อุกฺกณฺึ ๑- วิโนเทตุํ  อสกฺกุณนฺตี ๒-
"อยํ มม การณา เอวรูปาย อิทฺธิยา ปริหีโน, น ทานิ ยุตฺตํ ปริจฺจชิตุนฺ"ติ
อิเธว ติฏฺาติ วตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา มาตาปิตูนํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. เตปิ
อาคนฺตฺวา นานปฺปการํ โอวทมานา วจนํ อคฺคณฺหนฺตํ อาหํสุ "ตฺวํ อเมฺห
อุจฺจกุลาติ ๓- สลฺลกฺเขสิ, มยํ เปสการา. สกฺขิสฺสสิ เปสการกมฺมํ กาตุนฺ"ติ.
สามเณโร อาห "อุปาสก คิหีภูโต นาม เปสการกมฺมํ วา กเรยฺย นฬการกมฺมํ
วา, กึ อิมินา สาฏกมตฺเตน โลภํ กโรถา"ติ. เปสกาโร อุทเร พทฺธสาฏกํ
ทตฺวา ฆรํ เนตฺวา ธีตรํ อทาสิ.
      โส เปสการกมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา เปสการเกหิ ๔- สทฺธึ สาลาย กมฺมํ
กโรติ. อญฺเสํ อิตฺถิโย ปาโตว ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา อาหรึสุ, ตสฺส ภริยา น
ตาว อาคจฺฉติ. โส อิตเรสุ กมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา ภุญฺชมาเนสุ ตสรํ วตฺเตนฺโต
นิสีทิ. สา ปจฺฉา อคมาสิ. อถ นํ โส "อติจิเรน อาคตาสี"ติ ตชฺเชสิ.
มาตุคาโม จ นาม อปิ จกฺกวตฺติราชานํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตํ ตฺวา ทาสํ
วิย สลฺลกฺเขสิ. ๕- ตสฺมา สา เอวมาห "อญฺเสํ ฆเร ทารุปณฺณโลณาทีนิ
สนฺนิหิตานิ, พาหิรโต อาหริตฺวา ทาสเปสนการกาปิ ๖- อตฺถิ, อหํ ปน
เอกิกาว, ตฺวํปิ มยฺหํ ฆเร อิทํ อตฺถิ อิทํ นตฺถีติ น ชานาสิ, สเจ อิจฺฉสิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุกฺกณฺ       ๒ ฉ.ม. อสกฺโกนฺตี            ๓ ม. อุจฺจกุเลติ
@๔ ฉ.ม. เปสกาเรหิ    ๕ ฉ.ม. สลฺลกฺเขติ            ๖ ฉ.ม. ทายกา เปสนการกาปิ
ภุญฺช, โน เจ อิจฺฉสิ, มา ภุญฺชา"ติ. โส "น เกวลํ จ อุสฺสูเร ภตฺตํ
อาหรสิ, วาจายปิ มํ ฆฏฺเฏสี"ติ กุชฺฌิตฺวา อญฺ ปหรณํ อปสฺสนฺโต ตเมว
ตสรทณฺฑกํ ตสรโต ลุญฺจิตฺวา ขิปิ. สา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อีสกํ ปริวตฺติ.
ตสรทณฺฑกสฺส จ โกฏิ นาม ติขิณา โหติ, สา ตสฺสา ปริวตฺตมานาย
อกฺขิโกฏิยํ ปวิสิตฺวา อฏฺาสิ. สา อุโภหิ หตฺเถหิ เวเคน อกฺขึ อคฺคเหสิ,
ภินฺนฏฺานโต โลหิตํ ปคฺฆรติ. โส ตสฺมึ กาเล อุปชฺฌายสฺส วจนํ อนุสฺสริ
"อิทํ สนฺธาย มํ อุปชฺฌาโย `อนาคเต กาเล กาณเปสการิยา หตฺเถหิ มทฺทิตํ
กญฺชิยํ ปิวิสฺสสี'ติ อาห, อิทํ เถเรน ทิฏฺ ภวิสฺสติ, อโห ทีฆทสฺสี อยฺโย"ติ
มหาสทฺเทน โรทิตุํ อารภิ. ตเมนํ อญฺเ "อลํ อาวุโส มา โรทิ, อกฺขิ
นาม ภินฺนํ น สกฺกา โรทเนน ปฏิปากติกํ กาตุนฺ"ติ อาหํสุ. โส "นาหํ
เอตมตฺถํ โรทามิ, อปิจ โข อิมํ สนฺธาย โรทามี"ติ สพฺพํ ปฏิปาฏิยา กเถสิ.
เอวํ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺติ.
      อปรํปิ วตฺถุ:- ตึสมตฺตา ภิกฺขู กลฺยาณิมหาเจติยํ วนฺทิตฺวา อฏวีมคฺเคน
มหามคฺคํ โอตรมานา อนฺตรามคฺเค ฌามกฺเขตฺเต กมฺมํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตํ เอกํ
มนุสฺสํ อทฺทสํสุ. ตสฺส สรีรํ มสิมกฺขิตํ วิย อโหสิ, มสิมกฺขิตํเยว เอกํ
สาฏกํ ๑- กจฺฉํ ปีเฬตฺวา นิวตฺถํ, โอโลกิยมาโน ฌามกฺขาณุโก วิย ขายติ. โส
ทิวสภาเค กมฺมํ กตฺวา อุปฑฺฒฌายมานานํ ทารูนํ กลาปํ อุกฺขิปิตฺวา ปิฏฺิยํ
วิปฺปกิณฺเณหิ เกเสหิ กุมฺมคฺเคน อาคนฺตฺวา ภิกฺขูนํ สมฺมุเข อฏฺาสิ, สามเณรา
ทิสฺวา อญฺมญฺ โอโลกยมานา "อาวุโส ตุยฺหํ ปิตา ตุยฺหํ มหาปิตา ตุยฺหํ
มาตุโล"ติ หสมานา คนฺตฺวา "โกนาโม ตฺวํ อุปาสกา"ติ นามํ ปุจฺฉึสุ, โส
นามํ ปุจฺฉิโต วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ทารุกลาปํ ฉฑฺเฑตฺวา วตฺถํ สํวิธาย
นิวาเสตฺวา มหาเถเร วนฺทิตฺวา "ติฏฺถ ตาว ภนฺเต"ติ อาห. มหาเถรา
อฏฺสุ.
      ทหรสามเณรา อาคนฺตฺวา มหาเถรานํ สมฺมุขาปิ ปริหาสํ กโรนฺติ.
อุปาสโก อาห "ภนฺเต ตุเมฺห มํ ปสฺสิตฺวา ปริหสถ, เอตฺตเกเนว มตฺถกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาสาวํ
ปตฺตมฺหาติ มา สลฺลกฺเขถ. อหํปิ ปุพฺเพ ตุมฺหาทิโสว สมโณ อโหสึ. ตุมฺหากํ
ปน จิตฺเตกคฺคตามตฺตกํปิ นตฺถิ, อหํ อิมสฺมึ สาสเน มหิทฺธิโก มหานุภาโว
อโหสึ, อากาสํ คเหตฺวา ปวึ กโรมิ, ปวึ คเหตฺวา ๑- อากาสํ. ทูรํ ๒- สนฺติกํ
กโรมิ, สนฺติกํ ทูรํ จกฺกวาฬสตสหสฺสํ ขเณน วินิวิชฺฌามิ. หตฺเถ เม ปสฺสถ,
อิทานิ มกฺกฏหตฺถสทิสา, อหํ อิเมเหว หตฺเถหิ อิธ นิสินฺโนว จนฺทิมสุริเย
ปรามสึ. อิเมสํเยว ปาทานํ จนฺทิมสุริเย ปาทกถลิกํ กตฺวา นิสีทึ. เอวรูปา
เม อิทฺธิ ปมาเทน อนฺตรหิตา, ตุเมฺห มา ปมชฺชิตฺถ. ปมาเทน หิ เอวรูปํ
พฺยสนํ ปาปุณนฺติ. อปฺปมตฺตา วิหรนฺตา ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กโรนฺติ.
ตสฺมา ตุเมฺห มญฺเว อารมฺมณํ กริตฺวา อปฺปมตฺตา โหถ ภนฺเต"ติ ตชฺเชตฺวา
โอวาทมทาสิ. เต ตสฺส กเถนฺตสฺเสว สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา วิปสฺสมานา ตึสชนา
ตตฺเถว อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ. เอวํปิ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา
อนตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา.
      อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เจตฺถ "อนุปฺปนฺโน วา กามาสโว น
อุปฺปชฺชตี"ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ
ปน จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนํ, โอกาสกตุปฺปนฺนํ,
ภูมิลทฺธุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ เย กิเลสา วิชฺชมานา อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน, อิทํ
วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม. กมฺเม ปน ชวิเต อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ
วิปากํ ๓- ภุตฺวา วิคตํ นาม. กมฺมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ ภุตฺวา ๔- วิคตํ นาม.
ตทุภยํปิ ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ. กุสลากุสลกมฺมํ อญฺสฺส กมฺมสฺส
วิปากํ ปฏิพาเหตฺวา ๕- อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, เอวํ กเต โอกาเส
วิปาโก อุปฺปชฺชมาโน โอกาสกรณโต ปฏฺาย อุปฺปนฺโนติ สงฺขํ คจฺฉติ. อิทํ
โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม. ปญฺจกฺขนฺธา ปน วิปสฺสนาย ภูมิ นาม. เต อตีตาทิเภทา
โหนฺติ. เตสุ อนุสยิตกิเลสา ปน อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ
น วตฺตพฺพา. อตีตกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, อนาคตกฺขนฺเธสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๒ ฉ.ม. ทูรํ คณฺหิตฺวา       ๓ ฉ.ม. นิรุทฺธวิปาโก
@๔ ฉ.ม. ภวิตฺวา             ๕ ฉ.ม. ปฏิพาหิตฺวา
ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ อปฺปหีนาว โหนฺติ. อิทํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ
นาม. เตนาหุ โปราณา "ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมุคฺฆาฏิตกิเลสา ภูมิลทฺธุปฺปนฺนาติ
สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ.
      อปรํปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนํ, อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ,
อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ สํวตฺตมานํเยว ๑-
สมุทาจารุปฺปนฺนํ นาม. สกึ จกฺขูนิ อุมฺมิลิตฺวา อารมฺมเณ นิมิตฺเต คหิเต
อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ กิเลสา นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพา. กสฺมา?
อารมฺมณสฺส อธิคหิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา ขีรรุกฺขสฺส กุาริยา อาหตาหตฏฺาเน
ขีรํ น นิกฺขมิสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ. อิทํ อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ นาม.
สมาปตฺติยา อวิกฺขมฺภิตา กิเลสา ปน อิมสฺมึ นาม าเน นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น
วตฺตพฺพา. กสฺมา? อวิกฺขมฺภิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา สเจ ขีรรุกฺเข กุาริยา
อาหเรยฺยุํ, อิมสฺมึ นาม าเน ขีรํ น นิกฺขเมยฺยาติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ. อิทํ
อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นาม. มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตกิเลสา ปน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสฺสาปิ
อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อิทํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนํ นาม.
      อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ
สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ
อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ
มคฺควชฺฌํ. มคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโน เอเต กิเลเส ปชหติ. โส เย กิเลเส
ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. วุตฺตํปิ
เจตํ:-
               "หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ
          นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ. อตีตํ ยํ นตฺถิ,
          ตํ ปชหติ. หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ
          ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ, อนุปฺปนฺนํ, อปาตุภูตํ ปชหติ. อนาคตํ ยํ
          นตฺถิ, ตํ ปชหติ, หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺปติ วตฺตมานํเยว
               รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโ โทสํ, มุโฬฺห โมหํ, วินิพทฺโธ
               มานํ, ปรามฏฺโ ทิฏฺึ, วิกฺเขปนโก อุทฺธจฺจํ, อนิฏฺงฺคโต
               วิจิกิจฺฉํ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ. กณฺหสุกฺกา ธมฺมา ยุคนทฺธา
               สมเมว วตฺตนฺติ. สงฺกิเลสิกา มคฺคภาวนา โหติ ฯเปฯ เตนหิ
               นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา. นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ,
               นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ. อตฺถิ มคฺคภาวนา ฯเปฯ อตฺถิ ธมฺมาภิสมโย.
               ยถา กถํ วิย, เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล ฯเปฯ
               อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺตี"ติ. ๑-
      อิติ ปาลิยํ อชาตผลรุกฺโข อาคโต, ชาตผลรุกฺเขน ปน ทีเปตพฺพํ.
ยถา หิ สผโล ตรุณมฺพรุกฺโข, ตสฺส ผลานิ มนุสฺสา ปริภุญฺเชยฺยุํ, เสสานิ
ปาเตตฺวา ปจฺฉิโย ปูเรยฺยุํ. อถญฺโ ปุริโส ตํ ผรสุนา ฉินฺเทยฺย, เตนสฺส
เนว อตีตานิ. ผลานิ นาสิตานิ โหนฺติ, น อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ นาสิตานิ.
อตีตานิ หิ มนุสฺเสหิ ปริภุตฺตานิ, อนาคตานิ อนิพฺพตฺตานิ, น สกฺกา นาเสตุํ.
ยสฺมึ ปน สมเย โส ฉินฺโน, ตทา ผลานิเยว นตฺถีติ ปจฺจุปฺปนฺนานิปิ
อนาสิตานิ. สเจ ปน รุกฺโข อจฺฉินฺโน อสฺส, ๒- อถสฺส ปวีรสญฺจ อาโปรสญฺจ
อาคมฺม ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, ตานิ นาสิตานิ โหนฺติ. ตานิ หิ อชาตาเนว
น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเนว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาเนว น ปาตุภวนฺติ,
เอวเมว มคฺโค นาปิ อตีตาทิเภเท กิเลเส ปชหติ, นาปิ น ปชหติ. เยสํ หิ
กิเลสานํ มคฺเคน ขนฺเธสุ อปริญฺาเตสุ อุปฺปตฺติ สิยา, มคฺเคน อุปฺปชฺชิตฺวา
ขนฺธานํ ปริญฺาตตฺตา เต กิเลสา อชาตาว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาว น
นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาว น ปาตุภวนฺติ, ตรุณปุตฺตาย อิตฺถิยา ปุน อวิชายนตฺถํ,
พฺยาธิตานํ โรควูปสมตฺถํ ปีตเภสชฺเชหิ ๓- จาติ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. เอวํ
มคฺโค เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ
น วตฺตพฺพา, น จ มคฺโค กิเลเส น ปชหติ. เย ปน มคฺโค กิเลเส
ปชหติ, เต สนฺธาย "อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖๙๙/๖๐๕ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ม. วีตโรคเภสชฺเชหิ
      น เกวลญฺจ มคฺโค กิเลเสเยว ปชหติ, กิเลสานํ ปน อปฺปหีนตฺตา
เย จ อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เตปิ ปชหติเยว. วุตฺตํปิ เจตํ
"โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน สตฺตภเว เปตฺวา
อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี"ติ ๑-
วิตฺถาโร. อิติ มคฺโค อุปาทินฺนโต อนุปาทินฺนโต วุฏฺาติ. ภววเสน ปน
โสตาปตฺติมคฺโค อปายภวโต วุฏฺาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติภเวกเทสโต,
อนาคามิมคฺโค สุคติกามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต วุฏฺาติ. สพฺพภเวหิ
วุฏฺาติเยวาติปิ วทนฺติ.
      อถ มคฺคกฺขเณ กถมนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทาย ภาวนา โหติ, กถํ อุปฺปนฺนานํ
วา ิติยาติ, มคฺคปฺปวตฺติยาเยว. มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา
อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติ. อนาคตปุพฺพํ หิ านํ อาคนฺตฺวา อนนุภูตปุพฺพํ วา
อารมฺมณํ อนุภวิตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ "อนาคตฏฺานํ อาคตมฺหา, อนนุภูตํ
อารมฺมณํ อนุภวิมฺหา"ติ ๒- ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ิติ นามาติ ิติยา
ภาเวตีติ วตฺตุํ  วฏฺฏติ.
      อิทฺธิปาเทสุ สงฺเขปกถา เจโตขิลสุตฺเต ๓- วุตฺตา. อุปสมมานํ คจฺฉติ,
กิเลสูปสมตฺถํ วา คจฺฉตีติ อุปสมคามี. สมฺพุชฺฌมานํ ๔- คจฺฉติ, สมฺโพธตฺถาย
วา คจฺฉตีติ สมฺโพธคามี.
      วิเวกนิสฺสิตาทีนิ สพฺพาสวสํวเร วุตฺตานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต
ปนายํ โพธิปกฺขิยกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา.
      [๒๔๘] วิโมกฺขกถายํ วิโมกฺเขติ เกนฏฺเน วิโมกฺขา, อธิมุจฺจนฏฺเน.
โก ปนายํ อธิมุจฺจนฏฺโ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุ มุจฺจนฏฺโ, อารมฺมเณ จ
อภิรติวเสน สุฏฺุ มุจฺจนฏฺโ, ปิตุองฺเก วิสฺสฏฺงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ
วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ปนตฺโถ
ปจฺฉิมวิโมกฺเข นตฺถิ, ปุริเมสุ สพฺเพสุ อตฺถิ. รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. จูฬ. ๓๐/๘๙/๒๒   ๒ ฉ.ม. อนุภวามาติ  ๓ ม.มู. ๑๒/๑๘๕/๑๕๖
@๔ ฉ.ม. สมฺพุชฺฌมานา
อชฺฌตฺตเกสาทีสุ นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตรูปชฺฌานํ รูปํ, ๑- ตทสฺส อตฺถีติ
รูปี. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา
ปสฺสติ. อิมินา อชฺฌตตฺพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส
จตฺตาริปิ รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺีติ อชฺฌตฺตํ น
รูปสญฺี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา
ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ.
      สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินาว สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ
ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนาย สุภนฺติ อาโภโค นตฺถิ,
โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา สุภนฺติ
อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตฺตํ อาปชฺชติ. ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา. ปฏิสมฺภิทามคฺเค
ปน "กถํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข. อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน
เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลาว
โหนฺติ. กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ
กรุณามุทิตาอุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตว
อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ๒- วุตฺตํ.
      สพฺพโส รูปสญฺานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตเมว. อยํ อฏฺโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส วิสฺสฏฺตฺตา
วิมุตฺตตฺตา อฏฺโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม.
      [๒๔๙] อภิภายตนกถายํ อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิ. กึ อภิภวนฺติ?
ปจฺจนีกธมฺเมปิ อารมฺมณานิปิ. ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ,
ปุคฺคลสฺส าณุตฺตริกตาย อารมฺมณานิ. อชฺฌตฺตํ รูปสญฺีติอาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป
ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี นาม โหติ. อชฺฌตฺตมฺหิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต
เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกายํ วา กโรติ, ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา
ฉวิยา วา หตฺถตเลสุ วา ปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ ปีตฏฺาเน วา กโรติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุปฺปาทิตํ รูปํ                        ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๖๗/๓๕๙-๖๐
โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺาเน
วา กโรติ, โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ
เสตฏฺาเน วา กโรติ. ตํ ปน สุนีลํ สุปีตกํ สุโลหิตกํ สุโอทาตํ น โหติ,
อสุวิสุทฺธเมว ๑- โหติ.
      เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสตํ ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ
โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ
อปฺปนาย วเสน "อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ.
ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิ. สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ
วา, ปริตฺตวเสเนว อิทมภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา
นาม สมฺปุณฺณคหณิโก ๒- กตจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา "กึ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ
อตฺถี"ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมวํ าณุตฺตริโก ปุคฺคโล
วิสทาโณ "กึ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ
มม ภาโร"ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนตฺถ ๓-
อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต,
โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํ. เอวํสญฺี โหตีติ
อาโภคสญฺายปิ ฌานสญฺายปิ เอวํสญฺี โหติ. อภิภวสญฺา หิสฺส
อนฺโตสมาปตฺติยํปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺเสว.
      อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถ. อภิภุยฺยาติ เอตฺถ
ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกภตฺตวฑฺฒิตํ ๔- ลภิตฺวา "อญฺโปิ โหตุ, อญฺโปิ
โหตุ, กึ เอส ๕- มยฺหํ กริสฺสตี"ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว าณุตฺตโร
ปุคฺคโล วิสทาโณ "กึ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณํ, น มยฺหํ
จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี"ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห
นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อวิสุทฺธเมว            ๒ ฉ.ม. สมฺปนฺนคหณิโก        ๓ ฉ.ม....ปาเทเนเวตฺถ
@๔ สี....ติกํ, ฉ.ม. ภตฺตวฑฺฒิตกํ     ๕ ฉ.ม. กิเมสา
      อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป
ปริกมฺมสญฺาวิรหิโต. เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมํปิ นิมิตฺตํปิ
พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน
"อุปฺปนฺนํ ๑- อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ.
เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน วุตฺตนยเมว. อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน
อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน.
เอเตสํ หิ เอตานิ สปฺปายานิ. สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค
จริยนิทฺเทเส วุตฺตา.
      ปญฺจมาภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตํ. นีลวณฺณานีติ
วณฺณวเสน นีลานิ. ๒- นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสน. อปญฺายมานวิวรานิ
อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นีลนิภาสานีติ
อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน
เตสํ สุวิสุทฺธตํ ทสฺเสติ. วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ
วุตฺตานิ. อุมาปุปฺผนฺติ ๓- เอตํ หิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุํ ทิสฺสมานํปิ นีลเมว
โหติ. คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกานิ โหนฺติ. ตสฺมา อิทเมว
คหิตํ, น ตานิ. พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ ภวํ. ๔- ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ
มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกํปิ สุจิ สินิทฺธํ, ตสฺมา วตฺถํ
อุภโตภาควิมฏฺ โหติ, ทฺวีสุ ปสฺเสสุ มฏฺ มุทุ สินิทฺธํ ขายติ. ปีตานีติอาทีส
อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "นีลกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมึ นิมิตฺตํ
คณฺหาติ ปุปฺผสฺมึ วา วตฺถสฺมึ วา วณฺณธาตุยา วา"ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺเจว
ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมว.
      อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตาติ อิโต ปุพฺเพสุ สติปฏฺานาทีสุ เต ธมฺเม
ภาเวตฺวา อรหตฺตปตฺตาว อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา นาม โหนฺติ, อิเมสุ ปน
อฏฺสุ อภิภายตเนสุ จิณฺณวสีภาวาเยว อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ                 ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ สี., ม. อุมฺมาปุปผนฺติ                    ๔ ก. กตํ
      [๒๕๐] กสิณกถายํ สกลฏฺเน กสิณานิ, ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ
เขตฺตฏฺเน อธิฏฺานฏฺเน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริคคนตลาภิมุขํ. อโธติ
เหฏฺา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เอกจฺโจ
หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต. เตเนว การเณน ๑-
เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ "ปวีกสิณเมโก สญฺชานาติ
อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. อทฺวยนฺติ ทิสานุทิสาสุ อทฺวยํ. อิทํ ปน เอกสฺส
อญฺาภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว
โหติ อนญฺ, เอวเมว ปวีกสิณํ ปวีกสิณเมว โหติ. นตฺถิ ตสฺส
อญฺโ กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส
ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, อยมสฺส อาทิ,
อิทํ มชฺฌนฺติ ปมาณํ น คณฺหาตีติ. วิญฺาณกสิณนฺติ เจตฺถ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส
ปวตฺตํ วิญฺาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส, กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน
ตตฺถ ปวตฺตวิญฺาเณ อุทฺธมโธติริยตา เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
กมฺมฏฺานภาวนานเยน ปเนตานิ ปวีกสิณาทีนิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว.
อิธาปิ จิณฺณวสิภาเวเนว อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ตถา อิโต อนนฺตเรสุ จตูสุ ฌาเนสุ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาอสฺสปุรสุตฺเต
วุตฺตเมว.
      [๒๕๒] วิปสฺสนาาเณ ปน รูปีติอาทีนํ อตฺโถ วุตฺโตเยว. เอตฺถ สิตํ
เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจ. สุโภติ
สุนฺทโร. โชติมาติ สุปริสุทฺธอากรสมุฏฺิโต. ๒- สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺุ กตปริกมฺโม
อปนีตปาสาณสกฺขโร. อจฺโฉติ ตนุจฺโฉ ตนุจฺฉวิ. วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺุ วิปฺปสนฺโน.
สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวนวิชฺฌนาทีหิ ๓- สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโน. นีลนฺติอาทีหิ
วณฺณสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ตาทิสํ หิ อาวุตํ ปากฏํ โหติ.
      เอวเมว โขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ:- มณิ วิย หิ
กรชกาโย. อาวุตํ สุตฺตํ วิย วิปสฺสนาาณํ. จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตน เตน การเณน  ๒ สี., ม. สุปริสุทฺธอาการสมุฏฺิโต
@๓ ฉ.ม. โธวนเวธนาทีหิ
ภิกฺขุ. หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺขโต "อยํ โข มณี"ติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย
วิปสฺสนาาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโล.
"ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตนฺ"ติ สุตฺตสฺส อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาาณํ อภินีหริตฺวา
นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตทารมฺมณานํ ผสฺสปญฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ
วา วิปสฺสนาาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโลติ.
      กึ ปเนตํ าณสฺส อาวิภูตํ, ปุคฺคลสฺสาติ. าณสฺส, ตสฺส ปน
อาวิภาวตฺตา ปุคฺคลสฺส อาวิภูตาว โหนฺติ. อิทญฺจ วิปสฺสนาาณํ มคฺคสฺส
อนนฺตรํ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อภิญฺาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร ๑-
นตฺถิ, ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํ. ยสฺมา จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย
โสตธาตุยา เภรวสทฺทํ สุณโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต
ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวํ รูปํ ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน
กตสมฺมสนสฺส, ตสฺมา อภิญฺาปตฺตสฺส ภยวิโนทกเหตุสมฺปาทนตฺถํปิ อิทํ อิเธว
ทสฺสิตํ. อิธาปิ อรหตฺตวเสเนว อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา เวทิตพฺพา.
      [๒๕๓] มโนมยิทฺธิยํ จิณฺณวสิตาย. ตตฺถ มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺตํ.
สพฺพงฺคปญฺจงฺคีติ สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปญฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ.
สณฺานวเสน อวิกลินฺทฺริยํ. อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปํ หิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต,
ตํปิ โอทาตํ. สเจ อวิทฺธกณฺโณ, ตํปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน
สทิสเมว โหติ. มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมตฺตยํปิ ตํสทิสภาวทสฺสนตฺถเมว
วุตฺตํ. มุญฺชสทิสาเอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติ. โกสสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย
โกสิยา วฏฺฏํ ๒- อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, สตฺถกาย สตฺถกํ. ๓-
      กรณฺฑาติ อิทํปิ อหิกญฺจุกสฺส นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺส. อหิกญฺจุโก
หิ อสินา สทิโสว โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ "ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา"ติ
หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถโข จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ.
อยํ หิ อหิ นาม สชาติยํ ิโต, กฏฺนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนนฺตรวาโร      ๒ ก. วทฺธาย โกสิยา วทฺธํ         ๓ ฉ.ม. ปตฺถฏาย ปตฺถฏํ
ตจโต สรีรนิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทมานํ วิย ปุราณตจํ
ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ ชหติ, น สกฺกา ตโต
อญฺเน อุทฺธริตุํ. ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ
มุญฺชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ นิมฺมิตรูปนฺติ อิทเมตฺถ
โอปมฺมสํสนฺทนํ. นิมฺมานวิธานํ ปเนตฺถ ปรโต จ อิทฺธิวิธาทิปญฺจาภิญฺากถา
สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อุปมามตฺตเมว
หิ อิธ อธิกํ.
      ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธาณลาภี ภิกฺขุ ทฏฺพฺโพ.
สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธาณํ ทฏฺพฺพํ. อิจฺฉิติจฺฉิตภาชน-
วิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺพฺพํ. อิธาปิ จิณฺณวสิตาวเสเนว
อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา เวทิตพฺพา. ตถา ตโต ๑- ปราสุ จตูสุ อภิญฺาสุ.
      [๒๕๕] ตตฺถ ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ สงฺขธโมติ สงฺขธมโก. อปฺปกสิเรเนวาติ
นิทฺทุกฺเขเนว วิญฺาเปยฺยาติ ชานาเปยฺย. ตตฺถ เอวํ จาตุทฺทิสา วิญฺาเปนฺเต
สงฺขธมเก "สงฺขสทฺโท อยนฺ"ติ ววตฺถาเปนฺตานํ สตฺตานํ ตสฺส สงฺขสทฺทสฺส
อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ นิพฺพานญฺเจว มานุสกานญฺจ
สทฺทานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺพฺโพ.
      [๒๕๖] เจโตปริยาณูปมายํ ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต.
มณฺฑนกชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อาลสิโย กิลิฏฺวตฺถสรีโร, อถโข มณฺฑนกปกติโก,
ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถปริทหนอลงฺการกรณสีโลติ อตฺโถ.
สกณิกนฺติ กาฬติลกวงฺกมุขทูสิปีฬกาทีนํ อญฺตเรน สโทสํ. ตตฺถ ยถา ตสฺส
มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุขโทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยาณาย จิตฺตํ
อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุพฺเพนิวาสูปมาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มหาอสฺสปุเร วุตฺตเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิโต
      [๒๕๙] อยํ โข อุทายิ  ปญฺจโม ธมฺโมติ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ
ปฏิปทาวเสน เอกํ ธมฺมํ กตฺวา ปญฺจโม ธมฺโมติ วุตฺโต. ยถา หิ อฏฺกนาครสุตฺเต
เอกาทส ปพฺพานิ ปุจฺฉาวเสน เอกธมฺโม กโต, เมวมิธ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ
ปฏิปทาวเสน เอโก ธมฺโม กโตติ เวทิตพฺพานิ. อิเมสุ จ ปน เอกูนวีสติยา
ปพฺเพสุ ปฏิปาฏิยา อฏฺสุ โกฏฺาเสสุ วิปสฺสนาาเณ จ อาสวกฺขยาเณ
จ อรหตฺตวเสน อภิญฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา เวทิตพฺพา, เสเสสุ จิณฺณวสิภาววเสน.
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๑๗๓-๑๙๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=4350&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=4350&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=314
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=5498
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=6360
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=6360
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13