อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

                          ๕. พฺราหฺมณวคฺค
                        ๑. พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา
      [๓๘๓] เอวมฺเม สุตนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺตํ. ตตฺถ มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธินฺติ
มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา, สงฺขฺยามหตฺเตนปิ. โส หิ ภิกฺขุสํโฆ ๑- คุเณหิปิ
มหา อโหสิ อปฺปจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตตฺตา, สงฺขฺยายปิ มหา ปญฺจสตสงฺขฺยตตฺตา.
ภิกฺขูนํ สํเฆน ภิกฺขุสํเฆน, ทิฏฺิสีลสามญฺสงฺฆาตสงฺขาเตน สมณคเณนาติ อตฺโถ.
สทฺธินฺติ เอกโต. ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจ มตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตานิ.
มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ, ตสฺมา ยถา โภชเน มตฺตญฺูติ วุตฺเต โภชเน มตฺตํ
ชานาติ ปมาณํ ชานาตีติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ เตสํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจมตฺตา
ปญฺจปมาณนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภิกฺขูนํ สตานิ ภิกฺขุสตานิ. เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ
ภิกฺขุสเตหิ.
      วีสวสฺสสติโกติ วีสาธิกวสฺสสติโก. ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํ.
โอฏฺปหตกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคู. สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน
จ สนิฆณฺฑุเภฏุภานํ, นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ ๒- เววจนปฺปกาสกํ สตฺถํ.
เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาย ๓- สตฺถํ. สห อกฺขรปฺปเภเทน
สกฺขรปฺปเภทานํ. อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. อิติหาสปญฺจมานนฺติ
อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา "อิติห อาส อิติห อาสา"ติ อีทิสวจนปฺปฏิสํยุตฺโต
ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ
อิติหาสปญฺจมานํ. ปทญฺจ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ อธียติ ปเวเทติ จวติ ปทโก
เวยฺยากรโณ. โลกายตนฺติ ๔- วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํ. มหาปุริสลกฺขณนฺติ
มหาปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ลกฺขณทีปกํ ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปฺปมาณํ สตฺถํ, ยตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภิกฺขุสํเฆ              ๒ สุ.วิ. ๑/๕๒๖/๒๒๒
@๓ อุปการาวหํ, สุ.วิ. ๑/๒๕๖/๒๒๒     ๔ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสสติ
โสฬสสหสฺสคาถาปริมาณาย พุทฺธมนฺตา นาม อเหสุํ, เยสํ วเสน "อิมินา ลกฺขเณน
สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม โหนฺติ, อิมินา ปจฺเจกพุทฺธา นาม โหนฺติ, อิมินา
เทฺว อคฺคสาวกา, อสีติมหาสาวกา, พุทฺธมาตา, พุทฺธปิตา, อคฺคุปฏฺาโก,
อคฺคุปฏฺายิกา, ราชา จกฺกวตฺตี"ติ อยํ วิเสโส ายติ. อนวโยติ อิเมสุ
โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนูโน ปริปูริการี, อวโย น โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
อวโย นาม โย ตานิ อตฺถโต จ คนฺถโต จ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ. อสฺโสสิ
โขติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สาเลยฺยกสุตฺเต ๑- วุตฺตเมว.
      [๓๘๔] อยํ ตาตาติ อยํ มหลฺลกตาย คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต มาณวํ
อามนฺเตตฺวา เอวมาห. อปิจ เอส พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "อิมสฺมึ โลเก `อหํ
พุทฺโธ อหํ พุทฺโธ'ติ อุคฺคตสฺส นามํ คเหตฺวา พหู ชนา วิจรนฺติ, ตสฺมา
น เม อนุสฺสวมตฺเตเนว อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตํ. เอกจฺจํ หิ อุปสงฺกมนฺตสฺส อปกฺกมนํปิ
ครุ โหติ, อนตฺโถปิ อุปฺปชฺชติ. ยนฺนูนาหํ มม อนฺเตวาสิกํ เปเสตฺวา `พุทฺโธ
วา โน วา'ติ ชานิตฺวา อุปสงฺกเมยฺยนฺ"ติ, ตสฺมา มาณวํ อามนฺเตตฺวา "อยํ
ตาตา"ติอาทิมาห. ตํ ภวนฺตนฺติ ตสฺส โภโต. ตถา สนฺตํเยวาติ ตถา สโตเยว.
อิทํ หิ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ. ยถา กถํ ปนาหํ โภติ เอตฺถ กถํ
ปนาหํ โภ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ, ยถา สกฺกา โส าตุํ, ตถา เม
อาจิกฺขาติ อตฺโถ. ยถาติ วา นิปาตมตฺตเมเวตํ. กถนฺติ อยํ อาการปุจฺฉา,
เกนากาเรนาหํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามีติ อตฺโถ.
      เอวํ วุตฺเต กิร นํ อุปชฺฌาโย "กึ ตฺวํ ตาต ปวิยํ ิโต ปวึ น
ปสฺสามีติ วิย จนฺทิมสูริยานํ โอภาเส ิโต จนฺทิมสูริเย น ปสฺสามีติ วิย
วทสี"ติอาทีนิ วตฺวา ชานนาการํ ทสฺเสนฺโต อาคตานิ โข ตาตาติอาทิมาห.
ตตฺถ มนฺเตสูติ เวเทสุ. ตถาคโต กิร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปฏิกจฺเจว สุทฺธาวาสา
เทวา  เวเทสุ ลกฺขณานิ ปกฺขิปิตฺวา "พุทฺธมนฺตา นาม เอเต"ติ พฺราหฺมณเวเสน
เวเท วาเจนฺติ "ตทนุสาเรน มเหสกฺขา สตฺตา ตถาคตํ ชานิสฺสนฺตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๓๙/๓๘๗ จูฬยมกวคฺค
เตน ปุพฺเพ เวเทสุ มหาปุริสลกฺขณานิ อาคจฺฉนฺติ. ปรินิพฺพุเต ปน
ตถาคเต อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติ, เตน เอตรหิ นตฺถิ. มหาปุริสสฺสาติ
ปณิธิสมาทานาณกรุณาทิคุณมหโต ปุริสสฺส. เทฺวเยว คติโยติ เทฺวเอว นิฏฺา.
กามญฺจายํ คติสทฺโท "ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโย"ติอาทีสุ ๑- ภวเภเท วตฺตติ,
"คติ มิคานํ ปวนนฺ"ติอาทีสุ ๒- นิวาสนฏฺาเน, "เอวํ อธิมตฺตคติมนฺโต"ติอาทีสุ ๓-
ปญฺาย, "คติคตนฺ"ติอาทีสุ วิสชฺชภาเว, ๔- อิธ ปน นิฏฺายํ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ กิญฺจาปิ เยหิ สมนฺนาคโต ราชา โหติ, น เตเหว พุทฺโธ โหติ,
ชาติสามญฺโต ปน ตานิเยว ตานีติ วุจฺจนฺติ. เตน วุตฺตํ "เยหิ สมนฺนาคตสฺสา"ติ.
สเจ อคารํ อชฺฌาวสตีติ ยทิ อคาเร วสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตีติ. ๕- จตูหิ
อจฺฉริยธมฺเมหิ สงฺคหวตฺถูหิ จ โลกํ รญฺชนโต ราชา. จกฺกรตนํ วตฺเตติ, จตูหิ
สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺเตติ, เตหิ จ ปรํ วตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ
วตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จกฺกวตฺตี. เอตฺถ จ ราชาติ สามญฺ, จกฺกวตฺตีติ วิเสสนํ.
ธมฺเมน จรตีติ ธมฺมิโก, าเยน สเมน วตฺตตีติ อตฺโถ. ธมฺเมน รชฺชํ ลภิตฺวา
ราชา ชาโตติ ธมฺมราชา. ปรหิตธมฺมกรเณน วา ธมฺมิโก, อตฺตหิตธมฺมกรเณน
ธมฺมราชา. จตุรนฺตาย อิสฺสโรติ จาตุรนฺโต, จตุสมุทฺทนฺตาย จตุพฺพิธทีปภูสิตาย
จ ปวิยา อิสฺสโรติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตํ โกปาทิปจฺจตฺถิเก พหิทฺธา จ สพฺพราชาโน
วิเชสีติ วิชิตาวี. ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตติ ชนปเท ภาวรภาวํ ธุวภาวํ ปตฺโต,
น สกฺกา เกนจิ จาเลตุํ, ชนปโท วา ตมฺหิ ถาวริยปฺปตฺโต อนุสฺสุกฺโก ๖-
สกมฺมนิรโต ๗- อจโล อสมฺปเวธีติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต. เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต,
ตสฺส ตานิ กตมานีติ อตฺโถ. จกฺกรตนนฺติอาทีสุ จกฺกญฺจ ตํ รติชนนฏฺเน
รตนญฺจาติ จกฺกรตนํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ.
      อิเมสุ ปน รตเนสุ อยํ จกฺกวตฺติราชา จกฺกรตเนน อชิตํ ชินาติ,
หตฺถิอสฺสรตเนหิ วิชิเต ยถาสุขํ อนุวิจรติ, ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ, เสเสหี
อุปโภคสุขมนุภวติ. ปเมน จสฺส อุสฺสาหสตฺติโยโค, หตถิอสฺสคหปติรตเนหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓ มหาสีหนาทสุตฺต    ๒ วิ.ป. ๘/๓๓๙/๓๑๕ คาถาสงฺคณิก
@๓ ม.มู. ๑๒/๑๖๑/๑๒๕ มหาสีหนาทสุตฺต    ๔ ม. วิสทฺทภาเว, ฉ, วิสฏภาเว
@๕ ฉ.ม. จกฺกวตฺติ    ๖ สุ.วิ. ๑/๒๕๘/๒๒๕ อมฺพฏฺมาณวก   ๗ ม. สกมฺมนิยโต
ปภุสตฺติโยโค, ปจฺฉิเมน มนฺตสตฺติโยโค สุปริปุณฺโณ โหติ, อิตฺถิมณิรตเนหิ
ติวิธสตฺติโยคผลํ. โส อิตฺถิมณิรตเนหิ โภคสุขมนุภวติ, เสเสหิ อิสฺสริยสุขํ.
วิเสสโตปสฺส ๑- ปุริมานิ ตีณิ อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ,
มชฺฌิมานิ อโลภกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน, ปจฺฉิมกํ ๒-
อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน
โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต รตนสุตฺตสฺส ๓- อุปเทสโต คเหตพฺโพ. อปิจ พาลปณฺฑิตสุตฺเตปิ ๔-
อิเมสํ รตนานํ อุปฺปตฺติกฺกเมน สทฺธึ วณฺณนา อาคมิสฺสติ.
      ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ. สูราติ อภีรุกชาติกา. วีรงฺครูปาติ
เทวปุตฺตสทิสกายา, เอวํ ตาว เอเก วณฺณยนฺติ, อยํ ปเนตฺถ สภาโว:- วีราติ
อุตฺตมสูรา วุจฺจนฺติ. วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีรการณํ วีริยนฺติ วุตฺตํ โหติ.
วีรงฺคํ รูปํ เอเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วีริยมยสรีรา วิยาติ วุตฺตํ โหติ.
ปรเสนปฺปมทฺทนาติ สเจ ปฏิมุขํ ติฏฺเยฺย ปรเสนา, ตํ มทฺทิตุํ สมตฺถาติ อธิปฺปาโย.
ธมฺเมนาติ "ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติอาทินา ปญฺจสีลธมฺเมน.
      อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโทติ เอตฺถ ราคโทสโมหมาน-
ทิฏฺิอวิชฺชาทุจฺจริตฉทเนหิ สตฺตหิ ปฏิจฺฉนฺเน กิเลสนฺธการโลเก ตํ ฉทนํ
วิวฏฺเฏตฺวา สมนฺตโต สญฺชาตาโลโก หุตฺวา ิโตติ วิวฏฺฏจฺฉโท. ตตฺถ
ปเมน ปเทน ปูชาราหตา, ทุติเยน ตสฺสา เหตุ ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธติ, ตติเยน
พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏจฺฉทตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อถวา วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท
จาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, วฏฺฏรหิโต ฉทนรหิโต จาติ วุตฺตํ โหติ. เตน อรหํ
วฏฺฏาภาเวน, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนาติ เอวํ ปุริมปททฺวยสฺเสว เหตุทฺวยํ
วุตฺตํ โหติ. ทุติยเวสารชฺเชน เจตฺถ ปุริมสิทฺธิ, ปเมน ทุติยสิทฺธิ,
ตติยจตุตฺเถหิ ตติยสิทฺธิ โหติ. ปุริมญฺจ ธมฺมจกฺขุํ, ทุติยํ พุทฺธจกฺขุํ, ตติยํ
สมนฺตจกฺขุํ สาเธตีติปิ เวทิตพฺพํ. ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตาติ อิมินาสฺส สูรภาวํ
ชเนติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิเสสโต จสฺส          ๒ ฉ.ม. ปจฺฉิมเมกํ
@๓ สํ.มหา. ๑๙/๒๒๓/๘๘         ๔ ม.อุ. ๑๔/๒๕๖/๒๒๓
      [๓๘๕] โสปิ ตาย อาจริยกถาย ลกฺขเณสุ วิคตสมฺโมโห เอโกภาสชาโต
วิย พุทฺธมนฺเต สมฺปสฺสมาโน เอวํ โภติ อาห. ตสฺสตฺโถ:- ยถา โภ มํ ตฺวํ
วทสิ, เอวํ กริสฺสามีติ. สมนฺเนสีติ คเวสิ, เอกํ เทฺวติ วา คณยนฺโต สมานยิ.
อทฺทสา โขติ กถํ อทฺทส? พุทฺธานญฺหิ นิสินฺนานํ วา นิปนฺนานํ วา โกจิ
ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ น สกฺโกติ, ิตานํ ปน จงฺกมนฺตานํ วา สกฺโกติ. ตสฺมา
ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคตํ ทิสฺวา พุทฺธา อุฏฺายาสนา ติฏฺนฺติ วา จงฺกมํ วา
อธิฏฺหนฺติ. อิติ ลกฺขณทสฺสนานุรูเป อิริยาปเถ วตฺตมานสฺส อทฺทส. เยภุยฺเยนาติ
ปาเยน, พหุกานิ อทฺทส, อปฺปานิ น อทฺทสาติ อตฺโถ. ตโต ยานิ น อทฺทส,
เตสํ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ เปตฺวา เทฺวาติ กงฺขตีติ "อโห วต ปสฺเสยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ
อุปฺปาเทติ. วิจิกิจฺฉตีติ ตโต ตโต ตานิ วิจินนฺโต กิจฺฉติ น สกฺโกติ ทฏฺุํ.
นาธิมุจฺจตีติ ตาย วิจิกิจฺฉาย สนฺนิฏฺานํ น คจฺฉติ. น สมฺปสีทตีติ ตโต
"ปริปุณฺณลกฺขโณ อยนฺ"ติ ภควติ ปสาทํ นาปชฺชติ. กงฺขาย วา ทุพฺพลา
วิมติ วุตฺตา, วิจิกิจฺฉาย มชฺฌิมา, อนธิมุจฺจนตาย พลวตี, อสมฺปสาเทน เตหิ
ตีหิ ธมฺเมหิ จิตฺตสฺส กาลุสฺสิยภาโว. โกโสหิเตติ วตฺถิโกเสนปิ ๑- ปฏิจฺฉนฺเน.
วตฺถคุเยฺหติ องฺคชาเต. ภควโต หิ วารณสฺเสว โกโสหิตวตฺถคุยฺหํ สุวณฺณวณฺณํ
ปทุมคพฺภสมานํ, ตํ โส วตฺถปฏิจฺฉนฺนตฺตา, อปสฺสนฺโต ๒- อนฺโตมุขคตาย จ
ชิวฺหาย ปหูตภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต เตสุ ทฺวีสุ ลกฺขเณสุ กงฺขี อโหสิ วิจิกิจฺฉี.
      อถโข ภควาติ อถโข ภควา จินฺเตสิ "สจาหํ อิมสฺส เอตานิ เทฺว
ลกฺขณานิ น ทสฺเสสฺสามิ, นิกฺกงฺโข น ภวิสฺสติ. เอตสฺส กงฺขาย สติ
อาจริโยปิสฺส นิกฺกงฺโข น ภวิสฺสติ, อถ มํ ทสฺสนาย น อาคมิสฺสติ, อนาคโต
ธมฺมํ น โสสฺสติ, ธมฺมํ อสุณนฺโต ตีณิ สามญฺผลานิ น สจฺฉิกริสฺสติ. เอตสฺมึ
ปน นิกฺกงฺเข อาจริโยปิสฺส นิกฺกงฺโข มํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ตีณิ
สามญฺผลานิ สจฺฉิกริสฺสติ, เอตทตฺถํเยว จ มยา ปารมิโย ปูริตา. ทสฺเสสฺสามิสฺส
ตานิ ลกฺขณานี"ติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิสทฺโท น ทสฺสติ              ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
       ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อกาสิ. กถํรูปํ? กิเมตฺถ อญฺเน วตฺตพฺพํ,
วุตฺตเมตํ นาคเสนตฺเถเรเนว มิลินฺทรญฺา ปุฏฺเน:-
          อาห จ ทุกฺกรํ ภนฺเต นาคเสน ภควตา กตนฺติ. กึ มหาราชาติ.
       มหาชเนน หิริกรโณกาสํ พฺรหฺมายุพฺราหฺมณสฺส จ อนฺเตวาสิอุตฺตรสฺส
       จ พาวริสฺส อนฺเตวาสีนํ โสฬสพฺราหฺมณานญฺจ เสลสฺส
       จ พฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสีนํ ติสตมาณวานญฺจ ทสฺเสสิ ภนฺเตติ.
       น มหาราช ภควา คุยฺหํ ทสฺเสติ, ฉายํ ภควา ทสฺเสติ, อิทฺธิยา
       อภิสงฺขริตฺวา นิวาสนนิวตฺถํ กายพนฺธนพทฺธํ จีวรปารุตํ ฉายารูปกมตฺตํ
       ทสฺเสสิ มหาราชาติ. ฉายํ ทิฏฺเ สติ ทิฏฺโเยว นนุ ภนฺเตติ.
       ติฏฺเตตํ มหาราช, หทยรูปํ, ทิสฺวา พุชฺฌนกสตฺโต ภเวยฺย,
       หทยมํสํ นีหริตฺวา ทสฺเสยฺย สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. กลฺโลสิ ภนฺเต
       นาคเสนาติ.
       นินฺนาเมตฺวาติ นีหริตฺวา. อนุมสีติ กถินสูจึ วิย กตฺวา อนุมชฺชิ. ตถา
กรเณน เจตฺถ มุทุภาโว, กณฺณโสตานุมสเนน ทีฆภาโว, นาสิกโสตนุมสเนน
ตนุภาโว, นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพ. อุโภปิ
กณฺณโสตานีติอาทีสุ เจตฺถ พุทฺธานํ กณฺณโสเตสุ มลํ วา ชลฺลิกา วา นตฺถิ,
โธวิตฺวา ปิตรชตปนาฬิกา วิย โหนฺติ, ตถา นาสิกโสเตสุ, ตานิปิ หิ
สุปริกมฺมกตกญฺจนปนาฬิกา วิย จ มณิปนาฬิกา วิย จ โหนฺติ. ตสฺมา ชิวฺหํ
นีหริตฺวา กถินสูจึ วิย กตฺวา มุขปริยนฺเต อุปสํหรนฺโต ทกฺขิณกณฺณโสตํ
ปเวเสตฺวา ตโต นีหริตฺวา วามกณฺณโสตํ ปเวเสสิ, ตโต นีหริตฺวา
ทกฺขิณนาสิกโสตํ ปเวเสตฺวา ตโต นีหริตฺวา วามนาสิกโสตํ ปเวเสสิ, ตโต นีหริตฺวา
ปุถุลภาวํ ทสฺเสนฺโต รตฺตวลาหเกน อฑฺฒจนฺทํ วิย จ สุวณฺณปตฺตํ วิย จ
รตฺตกมฺพลปฏเลน วิชฺชุโชตสทิสาย ชิวฺหาย เกวลกปฺปํ นลาฏมณฺฑลํ
ปฏิจฺฉาเทสิ.
      ยนฺนูนาหนฺติ กสฺมา จินฺเตสิ? อหํ หิ มหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิตฺวา
คโต "ทิฏฺานิ เต ตาต มหาปุริสลกฺขณานี"ติ อาจริเยน ปุจฺฉิโต "อาม
อาจริยา"ติ วตฺตุํ สกฺขิสฺสามิ, สเจ ปน มํ "กิริยากรณมสฺส กีทิสนฺ"ติ ปุจฺฉิสฺสติ,
ตํ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสามิ, น ชานามีติ วุตฺเต ปน อาจริโย กุชฺฌิสฺสติ "นนุ
ตฺวํ มยา สพฺพมฺเปตํ ชานนตฺถาย เปสิโต, กสฺมา อชานิตฺวา อาคโตสี"ติ, ตสฺมา
ยนฺนูนาหนฺติ จินฺเตตฺวา อนุพนฺธิ. ภควา นหานฏฺานํ มุขโธวนฏฺานํ
สรีรปฏิชคฺคนฏฺานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํ โอโรเธหิ สทฺธึ ปริวาเรตฺวา
นิสินฺนฏฺานนฺติ อิมานิ จตฺตาริ านานิ เปตฺวา เสสฏฺาเนสุ อนฺตมโส
เอกคนฺธกุฏิปิ โอกาสํ อกาสิ.
      คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล "อยํ กิร พฺรหฺมายุพฺราหฺมณสฺส มาณโว อุตฺตโร
นาม `พุทฺโธ วา โน วา'ติ ตถาคตสฺส พุทฺธภาวํ วีมํสนฺโต จรติ, พุทฺธวีมํสโก
นามายนฺ"ติ ปากโฏ ชาโต. ยมฺหิ ยมฺหิ าเน พุทฺธา วสนฺติ, ปญฺจกิจฺจานิ
กตาเนว โหนฺติ, ตานิ เหฏฺา ทสฺสิตาเนว. ตตฺถ ปจฺฉาภตฺตํ อลงฺกตธมฺมาสเน
นิสีทิตฺวา ทนฺตขจิตํ จิตฺตพีชนึ คเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺเต ภควติ
อุตฺตโรปิ อวิทูเร นิสีทติ ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน สทฺธา มนุสฺสา สฺวาตนาย
ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา มาณวมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทนฺติ "ตาต อเมฺหหิ
ภควา นิมนฺติโต, ตฺวมฺปิ ภควตา สทฺธึ อาคนฺตฺวา อมฺหากํ เคเห ภตฺตํ
คเณฺหยฺยาสี"ติ. ปุนทิวเส ตถาคโต ภิกฺขุสํฆปริวุโต คามํ ปวิสติ, อุตฺตโรปิ
ปทวาเร ปทวาเร ปริคณฺหนฺโต ปทานุปทิโก อนุพนฺธติ. กุลเคหํ ปวิฏฺกาเล
ทกฺขิโณทกคฺคหณํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ โอโลเกนฺโต นิสีทติ. ภตฺตกิจฺจาวสาเน
ตถาคตสฺส ปตฺตํ ภูมิยํ เปตฺวา นิสินฺนกาเล มาณวกสฺส ปาตราสภตฺตํ สชฺเชนฺติ.
โส เอกมนฺเต นิสินฺโน ภุญฺชิตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติเก ตฺวา ภตฺตานุโมทนํ
สุตฺวา ภควตา สทฺธึเยว วิหารํ คจฺฉติ.
      ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ อาคเมนฺโต คนฺธมณฺฑลมาเฬ
นิสีทติ, ภิกฺขูหิ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา อาคมฺม วนฺทิตฺวา
กาเล อาโรจิเต ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสติ, มาณโวปิ ภควตา สทฺธึเยว คจฺฉติ.
ภควา ปริวาเรตฺวา อาคตํ ภิกฺขุสํฆํ คนฺธกุฏิปฺปมุเข ิโต โอวทิตฺวา อุยฺโยเชตฺวา
คนฺธกุฏึ ปวิสติ, มาณโวปิ ปวิสติ. ภควา ขุทฺทกมญฺเจ อปฺปมตฺตกํ กาลํ นิสีทติ,
มาณโวปิ อวิทูเร โอโลเกนฺโต นิสีทติ. ภควา มุหุตฺตํ นิสีทิตฺวา สีโสกมฺปนํ ๑-
ทสฺเสสิ, "โภโต โคตมสฺส วิหารเวลา ภวิสฺสตี"ติ มาณโว คนฺธกุฏิทฺวารํ
ปิทหนฺโต นิกฺขมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทติ. มนุสฺสา ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา
ภุตฺตปาตราสา สมาทินฺนอุโปสถงฺคา สุทฺธุตฺตราสงฺคา มาลาคนฺธาทิหตฺถา ธมฺมํ
สุณิสฺสามาติ วิหารํ อาคจฺฉนฺติ, จกฺกวตฺติโน ขนฺธาวารฏฺานํ วิย โหติ.
      ภควา มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา วุฏฺาย ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา
สมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. สมาปตฺติโต วุฏฺาย มหาชนสฺส อาคตภาวํ ตฺวา
คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม มหาชนปริวุโต คนฺธมณฺฑลมาฬํ คนฺตฺวา ปุญฺตฺตปวรพุทฺธาสนํ
คโต ๒- ปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. มาณโวปิ อวิทูเร นิสีทิตฺวา "กึ นุ
โข สมโณ โคตโม เคหสฺสิตวเสน ปริสํ อุสฺสาเปนฺโต วา อปสาเทนฺโต วา
ธมฺมํ เทเสติ, อุทาหุ โน"ติ อกฺขรํ อกฺขรํ ปทํ ปทํ ปริคฺคณฺหาติ, ภควา
ตถาวิธํ กถํ อกเถตฺวาว กาลํ ตฺวา เทสนํ นิฏฺาเปสิ. มาณโว อิมินา นิยาเมน
ปริคฺคณฺหนฺโต สตฺตมาเส เอกโต วิจริตฺวา ภควโต กายทฺวาราทีสุ อนุมตฺตํปิ
อวกฺขลิตํ น อทฺทส. อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ พุทฺธภูตสฺส มนุสฺสภูโต มาณโว น
ปสฺเสยฺย, ยสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานภูมิยํ อมนุสฺสภูโต มาโร
เทวปุตฺโต เคหสฺสิตวิตกฺกมตฺตํปิ อทิสฺวา พุทฺธภูตํ เอกสํวจฺฉรํ อนุพนฺธิตฺวา
กิญฺจิ อปสฺสนฺโต:-
           "สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ         อนุพนฺธึ ปทาปทํ ๓-
            โอตารํ ๔- นาธิคจฺฉิสฺสํ       สมฺพุทฺธสฺส สิรีมโต"ติ ๕-
      อาทิคาถาโย วตฺวา ปกฺกามิ. ตโต มาณโว จินฺเตสิ "อหํ ภวนฺตํ โคตมํ
สตฺต มาเส อนุพนฺธมาโน กิญฺจิ วชฺชํ น ปสฺสามิ. สเจ ปนาหํ อญฺเปิ
สตฺต มาเส สตฺต วา วสฺสานิ วสฺสสตํ วา วสฺสสหสฺสํ อนุพนฺเธยฺยํ, เนวสฺส
วชฺชํ ปสฺเสยฺยํ. อาจริโย โข ปนสฺส เม มหลฺลโก, โยคกฺเขมํ นาม น สกฺกา
ชานิตุํ. สมณสฺส โคตมสฺส สภาวคุเณเนว พุทฺธภาวํ วตฺวา มยฺหํ อาจริยสฺส
อาโรเจสฺสามี"ติ ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสํฆํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สีโสกฺกมนํ                   ๒ ฉ.ม. ปญฺตฺตวรพุทฺธาสนคโต
@๓ ม. ปทานุปทํ       ๔ ม. โอกาสํ      ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๔๔๙/๔๑๗
      อาจริยสฺส สนฺติกญฺจ ปนาคนฺตฺวา "กจฺจิ ตาต อุตฺตร ตํ ภวนฺตํ
โคตมํ ตถาสนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต"ติ ปุจฺฉิโต "อาจริย กึ วทสิ, จกฺกวาฬํ
อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํ อตินีจํ, ตสฺส หิ โภโต โคตมสฺส อากาสํ วิย อปริยนฺโต
คุณคโณ. ยถาสนฺตํเยว ๑- โภ ตํ ภวนฺตํ โคตมนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา ยถาทิฏฺานิ ๒-
ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา อาจิกฺขิตฺวา กิริยสมาจารํ อาจิกฺขิ. เตน
วุตฺตํ "อถโข อุตฺตโร มาณโว ฯเปฯ เอทิโส จ เอทิโส จ ภวํ โคตโม ตโต
จ ภิยฺโย"ติ.
      [๓๘๖] ตตฺถ สุปฺปติฏฺิตปาโทติ ยถา หิ อญฺเสํ ภูมิยํ ปาทํ
เปนฺตานํ อคฺคตลํ วา ปณฺหิ วา ปสฺสํ วา ปมํ ผุสติ, เวมชฺฌํ วา ปน
ฉิทฺทํ โหติ, อุกฺขิปนฺตานํปิ อคฺคตลาทีสุ เอกโกฏฺาโสว ปมํ อุฏฺหติ, น
เอวํ ตสฺส. ตสฺส ปน สุวณฺณปาทุกตลํ วิย เอกปฺปหาเรเนว สกลํ ปาทตลํ
ภูมึ ผุสติ, ภูมิโต อุฏฺหติ. ตสฺมา "สุปฺปติฏฺิตปาโท โข ปน โส ภวํ
โคตโม"ติ วทติ.
      ตตฺริทํ ภควโต สุปฺปติฏฺิตปาทตาย:- สเจปิ หิ ภควา อเนกสตโปริสํ
นรกํ อกฺกมิสฺสามีติ ปาทํ นีหรติ, ตาวเทว นินฺนฏฺานํ วาตปูริตํ วิย
กมฺมารภสฺตํ ๓- อุนฺนมิตฺวา ปวีสมํ โหติ, อุนฺนตฏฺานํปิ อนฺโต ปวิสติ. ทูเร
อกฺกมิสฺสามีติ อภินีหรนฺตสฺส สิเนรุปฺปมาโณปิ ปพฺพโต เสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย
โอนมิตฺวา ๔- ปาทสมีปํ อาคจฺฉติ. ตถาหิสฺส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ยุคนฺธรปพฺพตํ
อกฺกมิสฺสามีติ ปาเท อภินีหริเต ๕- ปพฺพโต นมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคโต,
โส ตํ อกฺกมิตฺวา ทุติยปาเทน ตาวตึสภวนํ อกฺกมิ. น หิ จกฺกลกฺขเณน
ปติฏฺาตพฺพฏฺานํ วิสมํ ภวิตุํ สกฺโกติ. ขาณุ วา กณฺฏกา วา สกฺขรกถลา
วา อุจฺจารปสฺสาวา วา เขฬสิงฺฆานิกาทีนิ วา ปุริมตราว อปคจฺฉนฺติ, ตตฺถ
ตตฺเถว วา ๖- ปวึ ปวิสนฺติ. ตถาคตสฺส หิ สีลเตเชน ปญฺาเตเชน ธมฺมเตเชน
ทสนฺนํ ปารมีนํ อานุภาเวน อยํ มหาปวี สมา มุทุ ปุปฺผาภิกิณฺณา โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถาสนฺตํเยว     ๒ ก. ยถาทิฏฺาติ      ๓ สี. วาตปูริตา วิย กมฺมารภสฺตา
@๔ ฉ.ม. นมิตฺวา         ๕ ฉ.ม. อภินีหรโต     ๖ ฉ.ม. จ สทฺโท ทิสฺสติ
ตตฺร ตถาคโต สมํ ปาทํ นิกฺขิปติ, สมํ อุทฺธรติ, สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหิ
ภูมึ ผุสติ. (๑)
      จกฺกานีติ ทฺวีสุ ปาเทสุ เทฺว จกฺกานิ. เตสํ อรา จ เนมิ จ นาภิ
จ ปาฬิยํ วุตฺตาว. สพฺพาการปริปูรานีติ อิมินา ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ:-
เตสํ กิร จกฺกานํ ปาทตลสฺส มชฺเฌ นาภิ ทิสฺสติ, นาภิปริจฺฉินฺนา วฏฺฏเลขา
ทิสฺสติ, นาภิมุเข ปริกฺเขปปฏฺโฏ ทิสฺสติ, ปนาฬิมุขํ ทิสฺสติ, อรา ทิสฺสนฺติ,
อเรสุ วฏฺฏเลขา ทิสฺสนฺติ, เนมี ทิสฺสนฺติ, ๑- เนมิมณิกา ทิสฺสนฺติ. อิทํ ตาว
ปาฬิยํ อาคตเมว.
      สมฺพหุลวาโร ปน อนาคโต, โส เอวํ ทฏฺพฺโพ:- สตฺติ สิริ วจฺโฉ
นนฺทิ โสวตฺถิโก วฏํสโก วฑฺฒมานกํ มจฺฉยุคลํ ภทฺทปี องฺกุสํ โตมโร
ปาสาโท โตรณํ เสตจฺฉตฺตํ ขคฺโค ตาลปณฺณํ ๒- โมรหตฺถโก วาลวีชนี อุณฺหีสํ
ปตฺโต ๓- มณิ กุสุมทามํ นีลุปฺปลํ เสตุปฺปลํ รตฺตุปฺปลํ ปทุมํ ปุณฺฑรีกํ ปุณฺณฆโฏ
ปุณฺณปาตี สมุทฺโท จกฺกวาฬํ ๔- หิมวา สิเนรุ จนฺทิมสูริยา นกฺขตฺตานิ จตฺตาโร
มหาทีปา เทฺว ปริตฺตทีปสหสฺสานิ, อนฺตมโส จกฺกวตฺติรญฺโ ปริสํ อุปาทาย
สพฺโพ จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโร. (๒)
      อายตปณฺหีติ ทีฆปณฺหิ, ปริปุณฺณปณฺหีติ อตฺโถ. ยถา หิ อญฺเสํ
อคฺคปาโท ทีโฆ โหติ, ปณฺหิมตฺถเก ชงฺฆา ปติฏฺาติ, ปญฺหิ ตจฺเฉตฺวา ปิตา
วิย โหติ, น เอวํ ตถาคตสฺส. ตถาคตสฺส ปน จตูสุ โกฏฺาเสสุ เทฺว โกฏฺาสา
อคฺคปาโท โหติ, ตติเย โกฏฺาเส ชงฺฆา ปติฏฺาติ, จตุตฺเถ โกฏฺาเส อารคฺเคน
วฏฺเฏตฺวา ปิตา วิย รตฺตกมฺพลเคณฺฑุกสทิสา ปณฺหิ โหติ. (๓)
      ทีฆงฺคุลีติ ยถา อญฺเสํ กาจิ องฺคุลี ทีฆา โหติ, กาจิ รสฺสา, น
เอวํ ตถาคตสฺส. ตถาคตสฺส ปน มกฺกฏสฺเสว ทีฆา หตฺถปาทงฺคุลิโย มูเล
ถูลา อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา อคฺเค ตนุกา นิยฺยาสเตเลน มทฺทิตฺวา
วฏฺฏิตหริตาลวฏฺฏิสทิสา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "ทีฆงฺคุลี"ติ. (๔)
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เนมิ ทิสฺสติ                   ๒ ฉ.ม. ตาลวณฺฏํ
@๓ สี. อุณฺหีสปฏโฏ                    ๔ ฉ.ม. จกฺกวาโฬ
      มุทุตลุนหตฺถปาโทติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาทิตฺวา ปิตํ สตวารวิหตกปฺปาสปฏลํ
วิย มุทุ, ๑- ชาตมตฺตกุมารสฺส วิย จ นิจฺจกาลํ ตลุนา จ หตฺถปาทา อสฺสาติ
มุทุตลุนหตฺถปาโท. (๕)
      ชาลหตฺถปาโทติ น จมฺเมน ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตโร. เอทิโส หิ ผณหตฺถโก
ปุริสโทเสน อุปหโต ปพฺพชฺชํปิ น ลภติ. ตถาคตสฺส ปน จตสฺโส หตฺถงฺคุลิโย
ปญฺจปิ ปาทงฺคุลิโย เอกปฺปมาณา โหนฺติ, ตาสํ เอกปฺปมาณตาย ยวลกฺขณํ
อญฺมญฺ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติฏฺติ. อถสฺส หตฺถปาทา กุสเลน วฑฺฒกินา
โยชิตชาลวาตปานสทิสา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "ชาลหตฺถปาโท"ติ. (๖)
      อุทฺธํ ปติฏฺิตโคปฺผกตฺตา อุสฺสงฺขา ปาทา อสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโท.
อญฺเสํ หิ ปิฏฺิปาเท โคปฺผกา โหนฺติ. เตน เนสํ ปาทา อาณิพทฺธา วิย
ถทฺธา ๒- โหนฺติ, น ยถาสุขํ ปริวตฺตนฺติ, คจฺฉนฺตานํ ปาทตลานิ น ทิสฺสนฺติ.
ตถาคตสฺส ปน อภิรุหิตฺวา อุปริ โคปฺผกา ปติฏฺหนฺติ. เตนสฺส นาภิโต
ปฏฺาย อุปริมกาโย นาวาย ปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติ, อโธกาโยว
อิญฺชติ. สุเขน ปาทา ปริปตฺตนฺติ. ปุรโตปิ ปจฺฉโตปิ อุภยปสฺเสสุปิ ตฺวา
ปสฺสนฺตานํ ปาทตลานิ ปญฺายนฺติ, น หตฺถีนํ วิย ปจฺฉโตเยว. (๗)
      เอณิชงฺโฆติ เอณิมิคสทิสชงฺโฆ มํสุสฺสเทน ปริปุณฺณชงฺโฆ, น เอกโต
พทฺธปิณฺฑิกมํโส, สมนฺตโต สมสณฺิเตน มํเสน ปริกฺขิตฺตาหิ สุวฏฺฏิตาหิ
สาลิคพฺภสทิสาหิ ชงฺฆาหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. (๘)
      อโนนมนฺโตติ อนมนฺโต. เอเตนสฺส อขุชฺชอวามนภาโว ทีปิโต. อวเสสา
ชนา หิ ขุชฺชา วา โหนฺติ วามนา วา, ขุชฺชานํ อุปริมกาโย อปริปุณฺโณ
โหติ, วามนานํ เหฏฺิมกาโย. เต อปริปุณฺณกายตฺตา น สกฺโกนฺติ อโนนมนฺตา
ชนฺนุกานิ ปริมชฺชิตุํ. ตถาคโต ปน ปริปุณฺณอุภยกายตฺตา สกฺโกติ. (๙)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มุทู                     ๒ ม. พทฺธา
      อุสภวารณาทีนํ วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเส โกเส โอหิตํ ปฏิจฺฉนฺนํ
วตฺถคุยฺหํ อสฺสาติ โกโสหิตวตฺถคุโยฺห. วตฺถคุยฺหนฺติ วตฺเถน คูหิตพฺพํ องฺคชาตํ
วุจฺจติ. (๑๐)
      สุวณฺณวณฺโณติ ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา ทีปิทาาย ๑- ฆํสิตฺวา
เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ปิตฆนสุวณฺณรูปกสทิโสติ อตฺโถ. เอเตนสฺส
ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตํ ทสฺเสตฺวา ฉวิวณฺณทสฺสนตฺถํ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ วุตฺตํ,
ปุริมสฺส วา เววจนเมว เอตํ. (๑๑)
      รโชชลฺลนฺติ รโช วา มลํ วา. น อุปลิมฺปตีติ น ลคฺคติ, ปทุมปณฺณโต ๒-
อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติ. หตฺถโธวนปาทโธวนาทีนิ ปน อุตุคหณตฺถาย เจว
ทายกานํ ปุญฺผลตฺถาย จ พุทฺธา กโรนฺติ, วตฺตสีเสนาปิ จ กโรนฺติเยว.
เสนาสนํ ปวิสนฺเตน หิ ภิกฺขุนา ปาเท โธวิตฺวา ปวิสิตพฺพนฺติ วุตฺตเมตํ. ๓- (๑๒)
      อุทฺธคฺคโลโมติ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ
โอโลกยมานานิ ๔- วิย ิตานิ โลมานิ อสฺสาติ อุทฺธคฺคโลโม. (๑๔)
      พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต, อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโร.
เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชานูสูติ ตีสุ าเนสุ นมนฺติ. เต กฏิยํ
นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ าเนสุ ปุรโต. ทีฆสรีรา ปเนเก
ปสฺสวงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนาเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ,
เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา  โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติ. ตถาคโต ปน
อุชุเมว อุคฺคนฺตฺวา ทีฆปฺปมาโณ เทวนคเร อุสฺสิตสุวณฺณโตรณํ วิย โหติ. (๑๕)
      สตฺตุสฺสโทติ เทฺว หตฺถปิฏฺิโย เทฺว ปาทปิฏฺิโย เทฺว อํสกูฏานิ
ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ าเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโท. อญฺเสํ
ปน หตฺถปาทปิฏฺีสุ นหารุชาลา ปญฺายนฺติ, อํสกูฏขนฺเธสุ อฏฺิโกฏิโย,
เต มนุสฺสเปตา วิย ขายนฺติ, น เอวํ ๕- ตถาคโต. ตถาคโต ปน สตฺตสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นิสทาย                      ๒ ฉ.ม. ปทุมปลาสโต         ๓ สี. วตฺตเมตํ
@๔ ฉ.ม. อุลฺโลกยมานานิ              ๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
าเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคฺคุฬฺหนหารุชาเลหิ หตฺถปิฏฺาทีหิ วฏฺเฏตฺวา
ปิตสุวณฺณวณฺณาลิงฺคสทิเสน ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ
ขายติ. (๑๖)
      สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพฑฺฒกาโย. สีหสฺส หิ
ปุรตฺถิมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย อปริปุณฺโณ. ตถาคตสฺส ปน
สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณ. โส หิ ๑- สีหสฺเสว น ตตฺถ
ตตฺถ วินตุคฺคตาทิวเสน ๒- ทุสฺสณฺิตวิสณฺิโต, ทีฆยุตฺตฏฺาเน ปน ทีโฆ,
รสฺสกิสถูลอนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺาเนสุ ตถาวิโธว โหติ. วุตฺตํ เหตํ:-
           มนาปิเย จ โข ภิกฺขเว กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺิเต เยหิ องฺเคหิ
       ทีเฆหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ
       รสฺเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ
       ถูเลหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ
       กิเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ กิสานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ
       วฏฺเฏหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺหนฺตีติ.
     อิติ นานาจิตฺเตน ปุญฺจิตฺเตน จิตฺติโต ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต
ตถาคตสฺส อตฺตภาโว, ตสฺส โลเก สพฺพสิปฺปิโน วา อิทฺธิมนฺโต วา ปฏิรูปกํปิ
กาตุํ น สกฺโกนฺติ. (๑๗)
     จิตนฺตรํโสติ อนฺตรํสํ วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานมนฺตรํ, ตํ จิตํ
ปริปุณฺณมสฺสาติ จิตนฺตรํโส. อญฺเสํ หิ ตํ านํ นินฺนํ โหติ, เทฺว ปิฏฺิโกฏฺฏา
ปาฏิเยกฺกํ ปญฺายนฺติ. ตถาคตสฺส ปน กฏิโต ปฏฺาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา
อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺึ ฉาเทตฺวา ปติฏฺิตํ. (๑๘)
      นิโคฺรธปริมณฺฑโลติ นิโคฺรโธ วิย ปริมณฺฑโล. ยถา ปณฺณาสหตฺถตาย
วา สตหตฺถตาย วา สมกฺขนฺธสาโข นิโคฺรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ เอกปฺปมาโณว
โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณ. ยถา อญฺเสํ กาโย วา ทีโฆ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสปิ                    ๒ ฉ.ม. วินตุนฺนตาทิวเสน
โหติ พฺยาโม วา, น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถ. เตเนว "ยาวตกฺวสฺส
กาโย"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺส. (๑๙)
      สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธ. ยถา เอเก โกญฺจา วิย พกา
วิย วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ, กถนกาเล
สิราชาลํ ปญฺายติ, มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ ตสฺส. ตถาคตสฺส ปน
สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ โหติ, กถนกาเล สิราชาลํ น ปญฺายติ, เมฆสฺส
วิย คชฺชโต สโร มหา โหติ. (๒๐)
      รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺตีติ รสคฺคสา, รสหรณีนเมตํ อธิวจนํ,
ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคี. ตถาคตสฺส หิ สตฺตรสหรณิสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ
หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิ. ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร ชิวฺหคฺเค ปิโต สพฺพํ
กายํ อนุผรติ, เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กฬายยูสปสเตนาปิ
กายสฺส ยาปนํ อโหสิ. อญฺเสํ ปน ตถา อภาวา น สกลกายํ โอชา ผรติ. เตน เต
พหฺวาพาธา โหนฺติ. อิทํ ลกฺขณํ อปฺปาพาธตาสงฺขาตสฺส นิสฺสนฺทผลสฺส วเสน
ปากฏํ โหติ. (๒๑)
      สีหสฺเสว หนุ อสฺสาติ สีหหนุ. ตตฺถ สีหสฺส เหฏฺิมหนุเมว ปริปุณฺณํ
โหติ, น อุปริมํ. ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺิมํ วิย เทฺวปิ ปริปุณฺณานิ
ทฺวาทสิยํ ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติ. (๒๒)
      จตฺตาฬีสทนฺโตติอาทีสุ อุปริมหนุเก ปติฏฺิตา วีสติ, เหฏฺิเม วีสตีติ
จตฺตาฬีส ทนฺตา อสฺสาติ จตฺตาฬีสทนฺโต. อญฺเสํ หิ ปริปุณฺณทนฺตานํปิ
ทฺวตฺตึส ทนฺตา โหนฺติ, ตถาคตสฺส จตฺตาฬีสํ. (๒๓)
      อญฺเสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา เกจิ นีจาติ วิสมา โหนฺติ, ตถาคตสฺส
ปน สมุจฺฉินฺนสงฺขปฏลํ ๑- วิย สมา. (๒๔)
      อญฺเสํ กุมฺภีลานํ วิย ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตานํ
ทนฺตนฺตรํ ปูรติ ตถาคตสฺส ปน กนกผลกาย ๒- สมุสฺสาปิตวชิรปนฺติ วิย
อวิรฬา ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย ทนฺตา โหนฺติ. (๒๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยปฏฺฏฉินฺนสงฺขปฏลํ   ๒ ฉ.ม. กนกลตาย
      สุสุกฺกทาโติ อญฺเสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺหนฺติ, เตน กาจิ ทาา
กาฬาปิ วิวณฺณาปิ โหนฺติ. ตถาคโต สุสุกฺกทาโ โอสธิตารกํปิ อติกฺกมฺม
วิโรจมานาย ปภาย สมนฺนาคตทาโ, เตน วุตฺตํ "สุสุกฺกทาโ"ติ. (๒๖)
      ปหูตชิโวฺหติ อญฺเสํ ชิวฺหา ถูลาปิ โหติ กิสาปิ รสฺสาปิ ถทฺธาปิ
วิสมาปิ, ตถาคตสฺส ปน มุทุ ทีฆา ปุถุลา วณฺณสมฺปนฺนา โหติ. โส ตํ
ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กถินสูจึ วิย
วฏฺเฏตฺวา อุโภ นาสิกโสตานิ ปรามสติ, ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปรามสติ,
ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลํปิ นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติ. เอวํ ตสฺสา
มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต กงฺขํ วิโนเทติ. เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย
"ปหูตชิโวฺห"ติ วุตฺตํ. (๒๗)
      พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ,
ตถาคโต ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโต. มหาพฺรหฺมุโน หิ
ปิตฺตเสเมฺหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ. ตถาคเตนาปิ กตกมฺมํ
วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุสฺส สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺาย สมุฏฺหนฺโต สโร
วิสุทฺโธ อฏฺงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺาติ. กรวิโก วิย ภณตีติ กรวิกภาณี,
มตฺตกรวิกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถ.
      ตตฺริทํ กรวิกรุทสรมญฺชุตาย ๑- :- กรวิกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ
มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา ปคฺฆริตรสํ สายิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกูชมาเน
จตุปฺปทาทีนิ มตฺตานิ วิย ลฬิตุํ อารภนฺติ. โคจรปฺปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิปิ
ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ สทฺทํ สุณนฺติ, วาฬมิคาปิ ๒- ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา
อุกฺขิตฺตปาทํ อนุกฺขิปิตฺวาว ติฏฺนฺติ, อนุพทฺธมิคาปิ มรณภยํ หิตฺวาปิ
ติฏฺนฺติ, อากาเส ปกฺขนฺทปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ติฏฺนฺติ, อุทเก มจฺฉาปิ
กณฺณปฏลํ น อปฺโปเนฺตา ๓- ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺนฺติ. เอวํ มญฺชุรุตา
กรวิกา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กรวิกรุตสฺส มญฺชุตาย   ๒ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๓ ฉ. อปฺโผเฏนฺตา
      อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี "อตฺถิ นุ โข ภนฺเต พุทฺธสทฺเทน
สทิโส กสฺสจิ สทฺโท"ติ สํฆํ ปุจฺฉิ. อตฺถิ กรวิกสกุณสฺสาติ. กุหึ ภนฺเต
สกุณาติ. หิมวนฺเตติ. สา ราชานํ อาห "เทว กรวิกสกุณํ ทฏฺุกามา"ติ.
ราชา "อิมสฺมึ ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวิโก อาคจฺฉตู"ติ สุวณฺณปญฺชรํ
วิสฺสชฺเชสิ. ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวิกสฺส ปุรโต อฏฺาสิ. โส "ราชาณาย
อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา อคนฺตุนฺ"ติ ตตฺถ นิสีทิ. ปญฺชโร อาคนฺตฺวา รญฺโ
ปุรโตว อฏฺาสิ. กรวิกํ สทฺทํ การาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. อถ ราชา "กถํ
ภเณ อิเม สทฺทํ กโรนฺตี"ติ อาห. าตเก ทิสฺวา เทวาติ. อถ นํ ราชา
อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิ. โส อตฺตโนว ฉายํ ทิสฺวา "าตกา เม อาคตา"ติ
มญฺมาโน ปกฺเขน ตาฬํ ทตฺวา มญฺชุสฺสเรน ๑- มณิวํสํ ธมมาโน วิย วิรวิ.
สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลฬึสุ. อสนฺธิมิตฺตา จินฺเตสิ "อิมสฺส ตาว
ติรจฺฉานสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข สพฺพญฺุตาณสิริปฺปตฺตสฺส
ภควโต อโหสี"ติ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีตึ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ
สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. เอวํ มธุโร กรวิกสทฺโท. ตโต สตภาเคน
สหสฺสภาเคน จ มธุรตโร ตถาคตสฺส สทฺโท, โลเก ปน กรวิกโต อญฺสฺส
มธุรสรสฺส อภาวโต "กรวิกภาณี"ติ วุตฺตํ. (๒๘)
      อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโตว, นีลยุตฺตฏฺาเน ปนสฺส อุมฺมาปุปฺผสทิเสน
อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ อกฺขีนิ โหนฺติ. ปีตยุตฺตฏฺาเน
กณิการปุปฺผสทิเสน ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺาเน พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน
โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน, กาฬยุตฺตฏฺาเน
อทฺทาริฏฺกสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ สุวณฺณวิมาเน
อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรสทิสานิ ขายนฺติ. (๒๙)
      โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลํ จกฺขุภณฺฑํ อธิปฺเปตํ. ตํ กาฬวจฺฉกสฺส
พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสทิสจกฺขุภณฺโฑติ
อตฺโถ. อญฺเสํ หิ อกฺขิภณฺฑา อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกกากาทีน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มนฺทสฺสเรน
อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. ตถาคตสฺส
ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ
อกฺขีนิ. (๓๐)
      อุณฺณาติ อุณฺณโลมา. ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ
นาสิกมตฺถเกเยว ชาตา. ๑- อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏมชฺเฌ ชาตา. โอทาตาติ ปริสุทฺธา
โอสธิตารกวณฺณา. มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเทตฺวา ปิตสตวารวิหตกปฺปาสปฏลสทิสา.
ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา, อยมสฺสา โอทาตตาย อุปมา.
สา ปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา โหติ, วิสฺสฏฺา
ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺติ, สุวณฺณผลกมชฺเฌ
ปิตรชตพุพฺพุฬกา ๒- วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมมานา ขีรธารา วิย อรุณปฺปภารญฺชิเต
คคนตเล โอสธิตารกา วิย จ อติมโนหราย สิริยา วิโรจติ. (๓๑)
      อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏตญฺเจว ปริปุณฺณสีสตญฺจาติ เทฺว อตฺถวเส
ปฏิจฺจ วุตฺตํ. ตถาคตสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺาย มํสปฏลํ อุฏฺหิตฺวา
สกลนลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย ปติฏฺิตํ, รญฺโ
พทฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติ. ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ กิร อิมํ ลกฺขณํ วิทิตฺวา
ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺฏํ อกํสุ, อยํ ตาว เอโก อตฺโถ. อญฺเ ปน ชนา อปริปุณฺณสีสา
โหนฺติ, เกจิ กปฺปสีสา, เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺิสีสา, เกจิ ตุมฺพสีสา,
เกจิ ปพฺภารสีสา. ตถาคตสฺส ปน อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ปิตํ วิย สุปริปุณฺณํ
อุทกพพฺพุฬกสทิสํ ๓- สีสํ โหติ. ตตฺถ ปุริมนเยน อุณฺหีสเวิตสีโส วิยาติ
อุณฺหีสสีโส. ทุติยนเยน อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑลสีโสติ อุณฺหีสสีโส. (๓๒)
      อิมานิ ปน มหาปุริสลกฺขณานิ กมฺมํ กมฺมสริกฺขกํ ลกฺขณํ
ลกฺขณานิสํสนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺาเส เอเกกสฺมึ ลกฺขเณ ทสฺเสตฺวา กถิตานิ
สุกถิตานิ โหนฺติ. ตสฺมา ภควตา ลกฺขณสุตฺเต ๔- วุตฺตานิ อิมานิ กมฺมาทีนิ
ทสฺเสตฺวา กเถตพฺพานิ. สุตฺตวเสน วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตน สุมงฺคลวิลาสินิยา
ทีฆนิกายฏฺกถาย ตสฺเสว สุตฺตสฺส วณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว ๕- คเหตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ชาตาติ   ๒ ฉ.ม. ปิตรชตปุปฺผุฬกา      ๓ ฉ.ม. อุทกปุปฺผุฬกสทิสํ
@๔ ที.ปา. ๑๑/๑๙๘/๑๒๒, สุ.วิ. ๓/๑๙๙/๑๐๗    ๕ ฉ.ม. วณฺณนาย วุตฺตนเยน
      อิเมหิ โข โภ โส ภวํ โคตโมติ โภ อาจริย อิเมหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ
โส ภวํ โคตโม สมนฺนาคโต เทวนคเร สมุสฺสิตรตนวิจิตฺตํ สุวณฺณโตรณํ
วิย โยชนสตุพฺเพโธ สพฺพผาลิผุลฺโล ๑- ปาริจฺฉตฺตโก วิย เสลนฺตรมฺหิ
สุปุปฺผิตสาลรุกฺโข วิย ตาราคณปฏิมณฺฑิตคคนตลมิว จ อตฺตโน สิริวิภเวน
โลกํ อาโลกํ กุรุมาโน วิย จรตีติ อิมมตฺถํปิ ทีเปตฺวา กิริยาจารํ อาจิกฺขิตุํ
คจฺฉนฺโต โข ปนาติอาทิมาห.
      [๓๘๗] ทกฺขิเณนาติ พุทฺธานํ ๒- หิ ตฺวา วา นิสีทิตฺวา วา นิปชฺชิตฺวา
วา คมนํ อภินีหรนฺตานํ ทกฺขิณปาโทว ปุรโต โหติ. สตตปาฏิหาริยํ กิเรตํ.
นาติทูเร ปาทํ อุทฺธรตีติ ตํ ทกฺขิณปาทํ น อติทูเร ๓- เปสฺสามีติ อุทฺธรติ.
อติทูรญฺหิ อภิหริยมาเน ทกฺขิณปาเท ๔- วามปาโท อากฑฺฒิยมาโน คจฺเฉยฺย,
ทกฺขิณปาโทปิ ทูรํ คนฺตุํ น สกฺกุเณยฺย, อาสนฺเนเยว ปติฏฺเหยฺย, เอวํ สติ
ปทวิจฺเฉโท นาม โหติ. ทกฺขิณปาเท ปน ปมาเณเนว อุทฺธเต วามปาโทปิ
ปมาเณเนว อุทฺธริยติ, ปมาเณน อุทฺธโต ปติฏฺหนฺโตปิ ปมาเณเนว ปติฏฺาติ.
เอวํ ๕- ปมาเณน ตถาคตสฺส ทกฺขิณปาทกิจฺจํ วามปาเทน นิยมิตํ, วามปาทกิจฺจํ
ทกฺขิณปาเทน นิยมิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      นาติสีฆนฺติ ทิวาวิหารภตฺตตฺถาย คจฺฉนฺโต ภิกฺขุ วิย น อติสีฆํ คจฺฉติ,
นาติสนิกนฺติ ยถา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต โอกาสํ น ลภติ, เอวํ น อติสนิกํ คจฺฉติ.
อทฺทุเวน อทฺทุวนฺติ ชนฺนุเกน ชนฺนุกํ, น สตฺถึ อุนฺนาเมตีติ คมฺภีเร อุทเก
คจฺฉนฺโต วิย น อูรุํ อุนฺนาเมติ. น โอนาเมตีติ รุกฺขสาขาเฉทนทณฺฑงฺกุสปาโท
วิย น ปจฺฉโต โอสกฺกาเปติ. น สนฺนาเมตีติ โอพทฺธานาพทฺธฏฺาเนหิ ๖- ปาทํ
โกฏฺเฏนฺโต วิย น ถทฺธํ กโรติ. น วินาเมตีติ ยนฺตรูปกํ กีฬาเปนฺโต วิย น
อิโต จิโต จ จาเลติ. อธรกาโยวาติ ๗- เหฏฺิมกาโยว อิญฺชติ, อุปริมกาโย นาวาย
ปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติ. ทูเร ตฺวา โอโลเกนฺโต หิ พุทฺธานํ ิตภาวํ
วา คมนภาวํ วา น ชานาติ. กายพเลนาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพพปาลิผุลโล           ๒ สี. พุทฺธาทีนํ          ๓ ม. อวิทูเร
@๔ ฉ.ม. ทกขิณปาเทน            ๕ ม. เอวํ คมเนน, ฉ. เอวมเนน
@๖ สี. โอวฏฏฏฺาเนหิ, ก. โอวทธฏฺฏฏาเนหิ   ๗ ก. อารทฺธกาโยว....
พาหา ขิปนฺโต สรีรโต เสเทหิ มุจฺจนฺเตหิ น กายพเลน คจฺฉติ.
สพฺพกาเยเนวาติ คีวํ อปริวตฺเตตฺวา ราหุโลวาเท วุตฺตนาคาปโลกิตวเสเนว อปโลเกติ.
      น อุทฺธนฺติอาทีสุ นกฺขตฺตานิ คณนฺโต วิย น อุทฺธํ อุลฺโลเกติ, นฏฺ
กากณิกํ วา มาสกํ วา ปริเยสนฺโต วิย น อโธ โอโลเกติ, น หตฺถิอสฺสาทโย
ปสฺสนฺโต วิย อิโต จิโต จ วิกฺเขปมาโน คจฺฉติ. ยุคมตฺตนฺติ นววิทตฺถิมตฺเต
จกฺขูนิ เปตฺวา คจฺฉนฺโต ยุคมตฺตํ เปกฺขติ นาม, ภควาปิ ยุเค ยุตฺโต
สุทนฺตอาชานีโย วิย เอตฺตกํ ปสฺสนฺโต คจฺฉติ. ตโต จสฺส อุตฺตรินฺติ ๑- ยุคมตฺตโต
ปรํ น ปสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ. น หิ กุฏฺฏํ วา กวาฏํ วา คจฺโฉ วา ลตา
วา อาวริตุํ สกฺโกติ, อถขฺวสฺส อนาวรณาณสฺส อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ
เอกงฺคณาเนว โหนฺติ. อนฺตรฆรนฺติ เหฏฺา มหาสกุลุทายิสุตฺเต อินฺทขีลโต
ปฏฺาย อนฺตรฆรํ, อิธ ฆรอุมฺมารโต ปฏฺาย เวทิตพฺพํ. น กายนฺติอาทิ
ปกติอิริยปเถเนว ปวิสตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ทลิทฺทมนุสฺสานํ นีจฆรกํ ปวิสนฺเตปิ
หิ ตถาคเต ฉทนํ วา อุคฺคจฺฉติ, ปวี วา โอคจฺฉติ, ภควา ปน ปกติคมเนเนว
คจฺฉติ. นาติทูเรติ อติทูเร ปริวตฺตนฺเตน หิ เอกํ เทฺว ปทวาเร ปิฏฺิภาเคน
คนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติ. นาจฺจาสนฺเนติ อจฺจาสนฺเน ปริวตฺตนฺเตน เอกํ เทฺว
ปทวาเร ปุรโต คนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติ. ตสฺมา ยสฺมึ ปทวาเร ิเตน ปุรโต
วา ปจฺฉโต วา อคนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติ, ตตฺถ ปริวตฺตติ.
      ปาณินาติ กฏิวาตาพาธิโก วิย น อาสนํ หตฺเถหิ คเหตฺวา นิสีทติ.
ปกฺขิปตีติ โย กิญฺจิ กมฺมํ กตฺวา กีฬนฺโต ิตโกว ปตติ, โยปิ โอริมํ องฺคํ
นิสฺสาย นิสินฺโน ฆํสนฺโต ยาว ปาริมงฺคา คจฺฉติ, ปาริมงฺคํ วา นิสฺสาย
นิสินฺโน ตเถว ยาว โอริมงฺคา อาคจฺฉติ, สพฺโพ โส ๒- อาสเน กายํ ปกฺขิปติ
นาม. ภควา ปน เอวํ อกตฺวา อาสนสฺส มชฺเฌ โอลมฺพกํ วาเรนฺโต วิย ตูลปิจุํ
เปนฺโต วิย สณิกํ นิสีทติ. หตฺถกุกฺกุจฺจนฺติ ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ อุทกพินฺทุปนํ
มกฺขิกวีชนิยา จ ปณฺณจฺเฉทนผาลนาทิ หตฺเถน อสญฺตกรณํ. ปาทกุกฺกุจฺจนฺติ
ปาเทน ภูมิฆํสนาทิ อสญฺตกรณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตรีติ                    ๒ ม. โส สพฺพโส
      น ฉมฺภตีติ น ภายติ. น กมฺปตีติ น โอสีทติ. น เวธตีติ น
จลติ. น ปริตสฺสตีติ ภยปริตสฺสนายปิ ตณฺหาปริตสฺสนายปิ น ปริตสฺสติ.
เอกจฺโจ หิ ธมฺมกถาทีนํ อตฺถาย อาคนฺตฺวา มนุสฺเสสุ วนฺทิตฺวา ิเตสุ
"สกฺขิสฺสามิ นุ โข เตสํ จิตฺตํ คณฺหนฺโต ธมฺมํ วา กเถตุํ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต
วิสฺสชฺเชตุํ, ภตฺตานุโมทนํ วา กาตุนฺ"ติ ภยปริตสฺสนาย ปริตสฺสติ. เอกจฺโจ
"มนาปา นุ โข เม ยาคุ อาคจฺฉิสฺสติ, มนาปํ อนฺตรขชฺชกนฺ"ติ วา
ตณฺหาปริตสฺสนาย ปริตสฺสติ. ตทุภยมฺปิ ตสฺส นตฺถีติ น ปริตสฺสติ. วิเวกาวฏฺโฏ
วิเวเก นิพฺพาเน อาวฏฺฏมานโส หุตฺวา. วิเวกวตฺโตติปิ ปาโ, วิเวกวตฺตยุตฺโต
หุตฺวาติ อตฺโถ. วิเวกวตฺตํ นาม กตภตฺตกิจฺจสฺส ภิกฺขุโน ทิวาวิหาเร
สมถวิปสฺสนาวเสน มูลกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทนํ. เอวํ
นิสินฺนสฺส หิ อิริยาปโถ อุปสนฺโต โหติ.
      น ปตฺตํ อุนฺนาเมตีติอาทีสุ เอกจฺโจ ปตฺตมุขวฏฺฏิยา อุทกทานํ
อาหรนฺโต วิย ๑- ปตฺตํ อุนฺนาเมติ, เอโก ปาทปิฏฺิยํ เปนฺโต วิย โอนาเมติ,
เอโก พทฺธํ กตฺวา คณฺหาติ, เอโก อิโต จิโต จ ผนฺทาเปติ, เอวํ อกตฺวา
อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อีสกํ นาเมตฺวา อุทกํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ อตฺโถ.
น สมฺปริวตฺตกนฺติ ปริวตฺเตตฺวา ปมเมว ปตฺตปิฏฺึ น โธวติ. นาติทูเรติ ยถา
นิสินฺนาสนโต ทูเร ปตติ, น เอวํ ฉฑฺเฑติ. นาจฺจาสนฺเนติ ปาทมูเลเยว
น ฉฑฺเฑติ. วิจฺฉฑฺฑยมาโนติ วิกิรนฺโต, ยถา ปฏิคฺคาหโก ๒- เตมติ, ๓- น
เอวํ ฉฑฺเฑติ.
      นาติโถกนฺติ ยถา เอกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสนฺโต มุฏฺิมตฺตเมว
คณฺหาติ, น เอวํ. อติพหุนฺติ ยาปนมตฺตโต อติเรกํ. พฺยญฺชนมตฺตายาติ
พฺยญฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนโต จตุตฺโถ ภาโค. เอกจฺโจ หิ ภตฺเต มนาเป
ภตฺตํ พหุํ คณฺหาติ, พฺยญฺชเน มนาเป พฺยญฺชนํ พหุํ. สตฺถา ปน ๔- ตถา
น คณฺหาติ. น จ พฺยญฺชเนนาติ อมนาปํ หิ พฺยญฺชนํ เปตฺวา ภตฺตเมว
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุทรํ อาหรนฺโต วิย   ๒ ม., ก. ปริคฺคเหตฺวา คาหโก
@๓ สี. เตเมติ ก. โธวติ      ๔ ก. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ
ภุญฺชนฺโต ภตฺตํ วา เปตฺวา พฺยญฺชนเมว ขาทนฺโต พฺยญฺชเนน อาโลปํ
อตินาเมติ นาม. สตฺถา เอกนฺตริกํ ๑- พฺยญฺชนํ คณฺหาติ, ภตฺตมฺปิ พฺยญฺชนมฺปิ
เอกโตว นิฏฺนฺติ. ๒- ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ตถาคตสฺส หิ ปุถุชิวฺหาย ทนฺตานํ
อุปนีตโภชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ทนฺเตหิ ผุฏฺมตฺตเมว สณฺหกรณียํ ปิฏฺิวิเลปนํ
วิย โหติ, ตสฺมา เอวมาห. น มุเข อาสิฏฺาติ โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกพินฺทุ
วิย วินิวตฺติตฺวาปิ ปรคลเมว ยาติ, ตสฺมา อวสิฏฺา น โหติ. รสปฏิสํเวทีติ
มธุรติตฺตกฏกาทิรสํ ชานาติ. พุทฺธานํ หิ อนฺตมโส ปานีเยปิ ทิพฺโพชา
ปกฺขิตฺตาว โหติ, เตน เนสํ สพฺพตฺเถว รโส ปากโฏ โหติ, รสเคโธ ปน นตฺถิ.
      อฏฺงฺคสมนฺนาคตนฺติ "เนว ทวายา"ติ วุตฺเตหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ.
วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส วินิจฺฉโย อาคโตติ สพฺพาสวสุตฺเต ๓- วุตฺตเมตํ. หตฺเถสุ
โธเตสูติ สตฺถา กึ กโรติ? ปมํ ปตฺตสฺส คหณฏฺานํ โธวติ. ตตฺถ ปตฺตํ
คเหตฺวา สุขุมชาลหตฺถํ เปเสตฺวา เทฺว วาเร สญฺจาเรติ. เอตฺตาวตา โปกฺขรปตฺเต
ปติตอุทกํ วิย วินิวตฺติตฺวา ๔- คจฺฉติ. น จ อนตฺถิโกติ ยถา เอกจฺโจ ปตฺตํ
อาธารเก เปตฺวา ปตฺเต อุทกํ น ปุญฺฉติ, รเช ปตนฺเต อชฺฌุเปกฺขติ, น
เอวํ กโรติ. น จ อติเวลานุรกฺขีติ ยถา เอกจฺโจ ปมาณาติกฺกนฺตํ อารกฺขํ
เปติ, ภุญฺชิตฺวา วา ปตฺเต อุทกํ ปุญฺฉิตฺวา จีวรโภคนฺตรํ ปเวเสตฺวา ปตฺตํ
อุทเรน อกฺกมิตฺวา ๕- คณฺหาติ, น เอวํ กโรติ.
      น จ อนุโมทนสฺสาติ โย หิ ภุตฺตมตฺโตว ทารเกสุ ภตฺตตฺถาย โรทนฺเตสุ
ฉาตชฺฌตฺเตสุ มนุสฺเสสุ ภุญฺชิตฺวา อนาคเตเสฺวว อนุโมทนํ อารภติ, ตโต
สพฺพกมฺมานิ ฉฑฺเฑตฺวา เอกจฺเจ อาคจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ อนาคตาว โหนฺติ,
อยํ กาลํ อตินาเมติ. โยปิ มนุสฺเสสุ อาคนฺตฺวา อนุโมทนตฺถาย วนฺทิตฺวา
นิสินฺเนสุ อนุโมทนํ อกตฺวาว "กถํ ติสฺส, กถํ ผุสฺส, กถํ สุมน, กถํ ติสฺเส,
กถํ ผุสฺเส, กถํ สุมเน กจฺจิตฺถ อโรคา, สสฺสํ สมฺปนฺนนฺ"ติอาทึ  ปาฏิเยกฺกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. น เอกนฺตริกํ         ๒ สี. ติฏฺนฺติ, ก. ปติฏฺาเปติ
@๓ ม.มู. ๑๒/๑๔/๑๐
@๔ สี. วินิวฏฺฏิตฺวา          ๕ ก. อติกฺกมิตฺวา
กถํ สมุฏฺาเปติ, อยํ อนุโมทนสฺส กาลํ อตินาเมติ, มนุสฺสานํ ปน โอกาสํ
ตฺวา อายาจิตกาเล กเถนฺโต นาตินาเมติ นาม, สตฺถา ตถา กโรติ.
      น ตํ ภตฺตนฺติ กึ ภตฺตํ นาเมตํ อุตฺตณฺฑุลํ อติกิลินฺนนฺติอาทีนิ
วตฺวา น ครหติ. น อญฺ ภตฺตนฺติ สฺวาตนาย วา ปุนทิวสาย วา ภตฺตํ
อุปฺปาเทสฺสามีติ หิ อนุโมทนํ กโรนฺโต อญฺ ภตฺตํ ปฏิกงฺขติ. โย วา "ยาว
มาตุคามานํ ภตฺตํ ปจฺจติ, ๑- ตาว อนุโมทนํ กริสฺสามิ, อถ เม อนุโมทนาวสาเน
อตฺตโน ปกฺกภตฺตโตปิ โถกํ ทสฺสนฺตี"ติ อนุโมทนํ วฑฺเฒติ, อยมฺปิ ปฏิกงฺขติ
นาม. สตฺถา น เอวํ กโรติ. น จ มุญฺจิตุกาโมติ เอกจฺโจ หิ ปฏิสํมุญฺจิตฺวา
คจฺฉติ, เวเคน อนุพนฺธิตพฺโพ โหติ. สตฺถา ปน น เอวํ คจฺฉติ, ปริสาย
มชฺเฌ ิโตว คจฺฉติ. อจฺจุกฺกฏฺนฺติ โย หิ ยาว หนุกฏฺิโต อุกฺขิปิตฺวา
ปารุปติ, ตสฺส อจฺจุกฺกฏฺ นาม โหติ. โย ยาว โคปฺผกา โอตาเรตฺวาว
ปารุปติ, ตสฺส อจฺจุกฺกฏฺ โหติ. โยปิ อุภโต อุกฺขิปิตฺวา อุทรํ วิวริตฺวา
ยาติ, ตสฺสปิ อจฺจุกฺกฏฺ โหติ. โย เอกํสํ กตฺวา ถนํ วิวริตฺวา ยาติ, ตสฺสปิ
อจฺจุกฺกฏฺ. สตฺถา ตํ สพฺพํ น กโรติ.
      อลฺลีนนฺติ ยถา อญฺเสํ เสเทน ตินฺตํ อลฺลียติ, น เอวํ สตฺถุ.
อปกฏฺนฺติ ขลิสาฏโก วิย กายโต มุจฺจิตฺวาปิ น ติฏฺติ. วาโตติ เวรมฺภวาโตปิ
อุฏฺหิตฺวา จาเลตุํ น สกฺโกติ. ปาทมณฺฑนานุโยคนฺติ อิฏฺกาย ฆํสนาทีหิ
ปาทโสภานุโยคํ. ปกฺขาเลตฺวาติ ปาเทเนว ปาทํ โธวิตฺวา. โส เนว
อตฺตพฺยาพาธายาติอาทีนิ น ปุพฺเพนิวาสเจโตปริยาณานํ อตฺถิตาย วทติ,
อิริยาปถสนฺตตํ ปน ทิสฺวา อนุมาเนน วทติ. ธมฺมนฺติ ปริยตฺติธมฺมํ. น
อุสฺสาเทตีติ กึ มหารฏฺิก กึ มหากุฏุมฺพิกาติอาทีนิ วตฺวา เคหสฺสิตวเสน น
อุสฺสาเทติ. น อปสาเทตีติ "กึ อุปาสก กถํ เต วิหารมคฺโค าโต, กึ
ภเยน นาคจฺฉสิ. น หิ ภิกฺขุ กิญฺจิ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติ มา ภายี"ติ วา
"กึ ตุยฺหํ เอวํ มจฺฉริยสฺส ชีวิตํ นามา"ติ วา อาทีนิ วตฺวา เคหสฺสิตวเสน
น อปสาเทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปจติ
      วิสฺสฏฺโติ สินิทฺโธ ๑- อปลิพุทฺโธ. วิญฺเยฺโยติ วิญฺาปนีโย ปากโฏ,
วิสฺสฏฺตาเยว เจส วิญฺเยฺโย โหติ. มญฺชูติ มธุโร. สวนีโยติ โสตสุโข,
มธุรตาเยว เจส สวนีโย โหติ. พินฺทูติ สมฺปิณฺฑิโต. อวิสารีติ อวิสโฏ
พินฺทุตาเยว เจส อวิสารี โหติ. คมฺภีโรติ คมฺภีรสมุฏฺิโต. นินฺนาทีติ
นินฺนาทวา, คมฺภีรตาเยว เจส นินฺนาที โหติ. ยถาปริสนฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตมฺปิ
เอกาพทฺธปริสํ วิญฺาเปติ. พหิทฺธาติ องฺคุลิมตฺตมฺปิ ๒- ปริสโต พหิ น คจฺฉติ.
กสฺมา? โส เอวรูเป มธุรสฺสโร อการณา มา นสฺสีติ. อิติ ภควโต โฆโส
ปริสาย มตฺถเกเนว จรติ.
      อวโลกยมานาติ สิรสฺมึ อญฺชลึ เปตฺวา ภควนฺตํ โอโลเกนฺโตว
ปจฺโจสกฺกิตฺวา ทสฺสนวิชหนฏฺาเน วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺติ. อวิชหิตตฺตาติ โย
หิ กถํ สุตฺวา วุฏฺิโต อญฺ ทิฏฺสุตาทิกํ กถํ กเถนฺโต คจฺฉติ, เอส
สภาเวน วิชหติ นาม. โย ปน สุตธมฺมกถา วณฺณํ กเถนฺโตว คจฺฉติ, อยํ
น วิชหติ นาม, เอวํ อวิชฺหนฺตภาเวน ปกฺกมนฺติ. คจฺฉนฺตนฺติ รชฺชุยนฺตวเสน
รตนสตุพฺเพธํ สุวณฺณคฺฆิกํ วิย คจฺฉนฺตํ. อทฺทสาม ิตนฺติ สมุสฺสิตกญฺจนปพฺพตํ
วิย ิตํ อทฺทสาม. ตโต จ ภิยฺโยติ วิตฺถาเรตฺวา คุเณ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต
อวเสเส คุเณ สงฺขิปิตฺวา กลาปํ วิย สุตฺตกพทฺธํ วิย จ กตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต
เอวมาห. อยํ เหตฺถ ๓- อธิปฺปาโย:- มยา หิ กถิตคุเณหิ อกถิตาว พหุตรา.
มหาปวีมหาสมุทฺทาทโย วิย ตสฺส โภโต อนนฺตา อปฺปเมยฺยา คุณา
อากาสมิว วิตฺถาริตาติ.
      [๓๙๐] อปฺปฏิสํวิทิโตติ อวิญฺาตอาคมโน. ปพฺพชิเต อุปสงฺกมนฺเตน
หิ จีวรกมฺมาทิสมเย ๔- วา เอกํ นิวาเสตฺวา สรีรอุพฺภญฺชนสมเย ๕- วา อุปสงฺกมิตฺวา
ตโตว ปฏินิวตฺติตพฺพํ โหติ, ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ น ชายติ. ปุเรตรํ ปน โอกาเส
การิเต ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขุ วิวิตฺเต าเน นิสีทติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อสนฺทิฏฺโ, ก. อสํสฏฺโ      ๒ สี. องฺคุลิมตฺตมฺปิ อฑฺฒงฺคุลิมตฺตมฺปิ
@๓ ฉ.ม. อยเมตฺถ      ๔ ฉ.ม. สสีรภญฺชนสมเย
@๕ ฉ.ม. จีวรปริกมฺมาทิสมเย
ตํ อาคนฺตฺวา ปสฺสนฺตา ทสฺสเนนปิ ปสีทนฺติ, ปฏิสนฺถาโร ชายติ, ปญฺหพฺยากรณํ
วา ธมฺมกถา วา ลพฺภติ. ตสฺมา  ปณฺฑิตา โอกาสํ กาเรนฺติ. โส จ เนสํ
อญฺตโร, เตนสฺส เอตทโหสิ. ชิณฺโณ วุฑฺโฒติ อตฺตโน อุคฺคตภาวํ อกเถตฺวา
กสฺมา เอวมาห? พุทฺธา นาม อนุทยสมฺปนฺนา โหนฺติ, มหลฺลกภาวํ ตฺวา สีฆํ
โอกาสํ กริสฺสตีติ เอวมาห.
      [๓๙๑] โอรมิย ๑- โอกาสมกาสีติ เวเคน อุฏฺาย ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา
โอกาสมกาสิ.
      เย เมติ เย มยา. นาริสมานสวฺหยาติ นาริสมานนามํ อิตฺถิลิงฺคํ,
เตน อวฺหาตพฺพาติ นาริสมานสวฺหยา, อิตฺถิลิงฺเคน วตฺตพฺพาติ โวหารกุสลตาย
เอวํ วทติ. ปหูตชิโวฺหติ ปุถุลชิโวฺห. นินฺนามเยตนฺติ นีหร เอตํ.
      [๓๙๓] เกวลีติ สกลคุณสมฺปนฺโน.
      [๓๙๔] ปจฺจภาสีติ เอกปฺปหาเรน ปุจฺฉิเต อฏฺ ปเญฺห พฺยากโรนฺโต
ปฏิอภาสิ. โย เวทีติ โย วิทติ ๒- ชานาติ, ตสฺส ปุพฺเพนิวาโส ปากโฏ.
สคฺคาปายญฺจ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุาณํ กถิตํ. ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อรหตฺตํ
ปตฺโต. อภิญฺา โวสิโตติ ตํ อรหตฺตํ อภิชานิตฺวา โวสิโต โวสานปฺปตฺโต.
มุนีติ อรหตฺตาณโมเนยฺเยน สมนฺนาคโต.
      วิสุทฺธนฺติ ปณฺฑรํ. มุตฺตํ ราเคหีติ กิเลสราเคหิ มุตฺตํ.
ปหีนชาติมรโณติ ชาติกฺขยปฺปตฺตตฺตา ปหีนชาติโก, ชาติปฺปหาเนเนว ปหีนมรโณ.
พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ ยํ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี สกลภาโว, เตน สมนฺนาคโต,
สกลจตุมคฺคพฺรหฺมจริยวาโสติ อตฺโถ. ปารคู สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ
โลกิยโลกุตฺตรธมมานํ อภิญฺาย ปารํ คโต, สพฺพธมฺเม อภิชานิตฺวา ิโตติ อตฺโถ.
ปารคูติ วา เอตฺตาวตา ปริญฺาปารคู ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ, ปหานปารคู
สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส,
สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ อยมตฺโถ วุตฺโต. ปุน สพฺพธมฺมานนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. โอรมตฺถ          ๒ ก. เวเทติ
อิมินา อภิญฺาปารคู วุตฺโตติ. พุทฺโธ ตาทิ ปวุจฺจตีติ ตาทิโส ฉหิ อากาเรหิ
ปารํ คโต สพฺพากาเรน จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ
ปวุจฺจตีติ.
      กึ ปน เอตฺตาวตา สพฺเพ ปญฺหา วิสฺสชฺชิตา โหนฺตีติ. อาม วิสฺสชฺชิตา.
จิตฺตํ วิสุทฺธํ ชานาติ, มุตฺตํ ราเคหีติ อิมินา ตาว พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติ
ปมปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. ปารคูติ อิมินา เวทเหิ ๑- คตตฺตา เวทคูติ
ทุติยปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทีหิ อิมาสํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ
อตฺถิตาย เตวิชฺโชติ ตติยปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. มุตฺตํ ราเคหิ สพฺพโสติ
อิมินาว ๒- นิสฺสฏตฺตา ปาปธมฺมานํ โสตฺถิโยติ จตุตฺถปโญฺห วิสฺสชฺชิโต
โหติ. ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อิมินา ปน อรหตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตา ปญฺจมปโญฺห
วิสฺสชฺชิโต โหติ. โวสิโตติ จ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ จ อิเมหิ ฉฏฺปโญฺห
วิสฺสชฺชิโต โหติ. อภิญฺาโวสิโต มุนีติ อิมินา สตฺตมปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ.
ปารคู สพฺพธมฺมานํ, พุทฺโธ ตาทิ ปวุจฺจตีติ อิมินา อฏฺมปโญฺห วิสฺสชฺชิโต
โหติ.
      [๓๙๕] ทานกถนฺติอาทีนิ เหฏฺา สุตฺเต วิตฺถาริตาเนว. ปจฺจปาทีติ
ปฏิปชฺชิ. ธมฺมสฺสานุธมฺมนฺติ อิมสฺมึ สุตฺเต ธมฺโม นาม อรหตฺตมคฺโค,
อนุธมฺโม นาม เหฏฺิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ สามญฺผลานิ, ตานิ ปฏิปาฏิยา
ปฏิลภตีติ อตฺโถ. เนว มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสีติ มํ จ ธมฺมการณา น
กิลเมสิ, น ปุนปฺปุนํ กถาเปสีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว.
ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปน ปเทน เทสนาย อรหตฺเตเนว กูฏํ คหิตนฺติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เวทานํ     ๒ สี. อิมินา จ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๒๖๒-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=6593&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=6593&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=584
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=9195
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=10804
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=10804
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13